Monumenten in Nederland. Utrecht

Driebergen-Rijsenburg

Twee aaneengegroeide dorpen, oorspronkelijk engdorpen, op de zuidflank van de Utrechtse Heuvelrug langs de oude weg Utrecht-Arnhem, de huidige Hoofdstraat. Ten noorden hiervan bevond zich een uitgestrekte heide. Weilanden lagen aan de zijde van de Langbroekerwetering. Het dorp Driebergen moet in de 14de of 15de eeuw zijn ontstaan bij de St.-Catharinakapel, die op de plek van de huidige Herv. kerk stond. Rijsenburg ontleent zijn naam aan kasteel Rijsenburg, gelegen aan de Langbroekerwetering. De huidige dorpskern is een vroeg-19de-eeuwse schepping.

[p. 113]

In 1800 kocht een Haagse fabrikant van Vlaamse afkomst, Petrus Judocus van Oosthuyse, de landerijen van de ambachtsheerlijkheid Rijsenburg. Hij was leverancier van materiaal (onder meer uniformen) aan de bij Zeist gelegerde Franse troepen. Van Oosthuyse, die op de buitenplaats Sparrendael woonde, stichtte in 1809-'10 zowel de R.K. kerk als de nieuwe dorpskern. De Haagse architect A. Tollus leverde het ontwerp voor de kerk en de dorpskern. Waar de Rijsenburgsesteeg (tegenwoordig Rijsenburgselaan) uitkwam op de straatweg, kwam het halfcirkelvormige plein tot stand. In de as van de steeg plaatste hij de kerk. Tegenover de kerk, aan de overzijde van de Hoofdstraat, verrees in 1811 een herberg, nu nog herkenbaar in hotel Het Wapen van Rijsenburg. Het half-cirkelvormige voorplein, met huizen uit dezelfde tijd, is mogelijk geïnspireerd op het St.-Pietersplein te Rome. De bebouwing rond het plein bestaat uit lage, deels aaneengesloten en door een mansardedak gedekte huizen, die bestemd waren voor de werknemers van Van Oosthuyse. Sommige zijn in de loop der tijd door het aanbrengen van winkeletalages gewijzigd, andere hebben nog hun oorspronkelijke empire-vensters, dakkapellen en uivormige geveltoppen. Een soortgelijke bebouwing stond ook aan weerszijden van de herberg, maar is reeds lang verdwenen. Rijsenburg, als dorpsgezicht beschermd, is het enige voorbeeld van vroeg-19de-eeuwse neoclassicistische stedenbouw in Nederland. Langs de huidige Hoofdstraat stichtte Van Oosthuyse - en na 1818 zijn weduwe - buitenhuizen, die het begin vormden van de buitenplaatsen villaontwikkeling in Driebergen-Rijsenburg. De opening van het station Driebergen in 1844 heeft de bouw van buitenplaatsen en villa's verder bevorderd. Omstreeks 1900 was er een vrij aaneengesloten lint van buitenplaatsen en villabebouwing langs de Hoofdstraat ontstaan. De beide gemeenten zijn in 1931 samengevoegd.

De R.K. kerk St.-Petrus' Banden (Kerkplein 5) is een zaalkerkje in neoclassicistische vormen. Het werd in 1809-'10 gebouwd naar een ontwerp van A. Tollus. Het is het vroegste voorbeeld van een kerkje waarbij een klokkentoren

Rijsenburg, Kerkplein in 1829

op het westeinde van het dak gecombineerd wordt met een neoclassicistisch vormgegeven voorgevel. Boven het dorische zuilenportiek bevindt zich de door ionische pilasters gelede onderbouw van de toren, waarop een achtkantige opbouw met koepelvormig dak staat. In 1879 werd de kerk in oostelijke richting vergroot. In 1951-'52 maakte dit gedeelte plaats voor een dubbel dwarspand met koor. In het interieur zijn de wanden geleed met halfzuilen met ionische kapitelen van gips. De kroonlijst daarboven en het

Rijsenburg, Kerkplein, plattegrond

tongewelf zijn versierd met stucornamenten, die voor de restauratie van de kerk in 1976-'78 deels verguld waren. Enkele van de vensters hebben gebrandschilderde ramen; het oudste dateert uit ongeveer 1840. De medaillons in de ramen van de dwarspanden bevonden zich oorspronkelijk in de kapel van het Groot Seminarie Rijsenburg. In een zijkapel staat een door de Belgische beeldhouwer J. Ducaju in 1863 vervaardigd grafmonument voor de stichters van de kerk, het echtpaar Oosthuyse-de Jongh. Achter de kerk ligt een restant van het kerkhof, met onder meer de graftombe van de familie Van Rijckevorsel. De tombe, in 1856 vervaardigd door de Utrechtse beeldhouwer E.F. Georges, is afgedekt met een kleed in steen. Tegen

[p. 114]

Driebergen, Kasteel Sterkenburg

de absis van de kerk is het wapen bevestigd van Johannes Zwijsen, aartsbisschop van Utrecht en stichter van het Groot Seminarie voor het bisdom Utrecht te Rijsenburg. Het wapen is afkomstig van de voorgevel van het in 1984-'85 afgebroken seminarie.

De Geref. Immanuelkerk (Engweg 30-32) is een zaalkerk met in het midden voor de ingang een vierkante toren met achtkantige spits. Het pand verrees in 1880 naar een ontwerp van E.G. Wentink. De kosterwoning kwam in 1922 tot stand. Het architectenbureau Van Velze-Oskam leverde het ontwerp.

De Herv. kerk (Hoofdstraat 115) is een bakstenen kruiskerk met een terzijde geplaatste toren met paraboolvormige spits. Het geheel is in 1926-'27 gebouwd, naar een ontwerp van H.A. van Amerongen van het architectenbureau Van Velze-Oskam.

De R.K. school annex het missiehuis (Rijsenburgselaan 11) dateert ongeveer van 1900-'10 en is een plomp gebouw met neogotische details.

Het Iona-gebouw (Hoofdstraat 20) is een school in antroposofische stijl uit 1977-'78, naar ontwerp van J.I. Risseeuw. De organische vormen zijn sterk geïnspireerd door die van het tweede Goetheanum van Rudolf Steiner te Dornach (Zwitserland).

Sterkenburg (Langbroekerdijk 10) ligt aan het zuideinde van de Sterkenburglaan. Van de middeleeuwse veelhoekige burcht resteert nog een deel van de oude ringmuur en een hoge, half vrijstaande, ronde toren aan de oostzijde, de aanvalszijde. De toren, waarvan de kelder en de onderste twee bouwlagen van de 13de eeuw dagtekenen, werd in de 14de of 15de eeuw met drie verdiepingen verhoogd. Het oudste deel heeft muurtrappen en het jongere deel bezit een vierkante gemetselde spiltrap en wordt aan de bovenzijde afgedekt door een bakstenen koepelgewelf. Aan de noordzijde van de toren stond een middeleeuwse zaalvleugel. In de loop van de tijd werden verscheidene gebouwen rond een binnenplaats opgericht en vernieuwd. In 1767 brak men een deel van de bebouwing af en verrees ten westen van de toren een geheel nieuwe frontvleugel. Mr. K.J. Kneppelhout liet in 1848-'51 de middeleeuwse en de 18de-eeuwse vleugel afbreken en vervangen door een ruim herenhuis op de oude funderingen. De binnenplaats werd overdekt en veranderd in een monumentaal trappenhuis. In 1868-'69 verrees ten slotte de westelijke vierkante toren. De ronde toren werd in de 19de eeuw in neogotische stijl aangepast; hij kreeg onder meer boogvensters met driepassen, een gekanteelde borstwering en een rondboogfries. De brug over de slotgracht werd in 1863 vernieuwd. Midden in het weiland ten zuidoosten van Sterkenburg staat een achtkantige bakstenen duiventoren in neogotische stijl uit omstreeks 1850. Een eenvoudige landschappelijke aanleg uit dezelfde tijd omgeeft het kasteel.

Leeuwenburg (Langbroekerdijk 39) is een blokvormig landhuis met een bouwhuis, beide in 1657 gebouwd voor Gerard van Zoudenbalch door Christiaan Antonisz. van Vianen en Juriaan Joosten van Cooten. In 1859 onderging het huis een ingrijpende verbouwing, waarbij de gracht aan de voorzijde werd gedempt en twee vleugels werden toegevoegd. Ook de vensters en de ingang van het corps de logis dateren uit deze tijd. Het bouwhuis, waarin nu ook de oranjerie is ondergebracht, heeft geblokte pilasters en een schilddak. Het dateert uit de 17de eeuw, maar is in 1859 gemoderniseerd. Achter het bouwhuis staat een achtkantige houten duiventoren. Waarschijnlijk ontstond aan het eind van de 17de eeuw op basis van de aanwezige verkaveling een uitgestrekte Frans-classicistische aanleg tot aan de Gooijerdijk. Die aanleg is in hoofdlijnen nog aanwezig; de Leeuwenburgerlaan was een van de zijlanen. Tegelijk met de uitbreiding van het huis heeft men de gracht vergraven tot een grillige vijverpartij met eiland, die een belangrijk onderdeel vormt van het verlandschappelijkte gedeelte direct rond het huis. Voor het huis staat een marmeren beeldje door J. Roman (1738). Bij de weg staat een smeedijzeren toegangshek. In de nieuwe aanleg van 1859 vervulde een ten westen van het huis gelegen pachtboerderij (Langbroekerdijk 37) de rol van blikvanger. Deze heeft een ‘rustieke’ achtergevel - evenals het aan de overzijde van de Langbroekerwetering gelegen huis Molestein. Dat gepleisterde, neogotische gebouw kreeg zijn huidige gedaante in 1865 door verbouwing van een vroeg-17de-eeuws huis met veelhoekige traptoren. Deze traptoren dient nu als duiventoren. De lage dienstwoningen dateren blijkens de jaartalankers uit 1779.

Sparrendaal (Hoofdstraat 87-91) is een in oorsprong 17de-eeuwse buitenplaats. In 1754 liet Mr. Jacob Berck het landhuis en de bijgebouwen bouwen. Sparrendaal is een van de oudste buitenplaatsen op de flanken van de Utrechtse Heuvelrug. Het huis stond in de as van een bestaande schapendrift naar de hei. Het hoofdgebouw heeft een rechthoekige grondvorm; aan de voorzijde springt

[p. 115]

Driebergen, Buitenplaats Sparrendaal, landhuis met bouwhuizen vanuit de voormalige overtuin

de middelste van de zeven venstertraveeën iets uit en aan de achterzijde zijn de middelste drie traveeën dieper uitgebouwd. De ingangspartij aan de voorzijde heeft een zandstenen Lodewijk XV-omlijsting; die aan de achterzijde heeft een houten omlijsting in dezelfde stijl. Geblokte pilasters accentueren de hoeken van het gebouw en boven de kroonlijst loopt aan de voorzijde een houten balustrade. Aan het eind van de 18de eeuw verving men de oorspronkelijke schilddaken met tussenliggende zakgoot door het huidige hoge mansardedak. Het klokkentorentje dat dit dak bekroont, stond oorspronkelijk op de steekkap van de achteruitbouw. Plafond- en wandversieringen in rococo-stijl, waaronder enkele dessus-de-portes, verrijken de hal en de gang. In verschillende vertrekken komen, behalve een met stucwerk versierd plafond, ook behangselschilderingen met arcadische voorstellingen voor. De oorspronkelijke bouwhuizen aan weerszijden van het ruime voorplein zijn vermoedelijk in het begin van de 19de eeuw in omvang verdubbeld. Zij kregen toen een mansardekap in de trant van die van het hoofdgebouw, maar behielden het oorspronkelijke klokkentorentje. Bij de restauratie in 1957-'64 zijn zij vooral inwendig ingrijpend verbouwd. Ten noordoosten van het huis loopt een gerestaureerde 18de-eeuwse bakstenen slangenmuur. Het 18de-eeuwse inrijhek aan de Hoofdstraat is uit Harderwijk afkomstig. De geometrische hoofdstructuur van het park stamt uit het midden van de 18de eeuw. Aan de overzijde van de straatweg ligt de landschappelijk aangelegde overtuin. Later werd hier de inmiddels verdwenen buitenplaats De Wildbaan aangelegd. De bijbehorende tuinaanleg, waarschijnlijk van de hand van J.D. Zocher jr., met slingervijver, heuvel en vrijstaande bomen is bewaard gebleven.

Dennenburg (Engweg 34) is een 17de-eeuwse buitenplaats met een geometrische hoofdstructuur; zo is er een sterrenbos met een invulling in landschapsstijl. Het blokvormige herenhuis in neo-Lodewijk XIV-stijl verrees in ongeveer 1890. Het koetshuis, de oranjerie en de tuimanswoning dateren uit dezelfde tijd.

De buitenplaats Beukenstein (Hoofdstraat 57) is omstreeks 1820 aangelegd in opdracht van de weduwe Van Oosthuyse. J. Neervoort van de Poll vergrootte het in 1911 tot een landschapspark met een grote driearmige vijver en ingericht met Japanse elementen. Een herenhuis in Japanse stijl, aan de achterzijde gelegen, bleef gespaard (Sparrenlaan 12a), maar de villa week voor een bejaardenhuis. De in de as van de vijver gesitueerde dienstwoning (Sparrenlaan 12) dateert uit 1887.

Van het ten westen van het dorp gelegen kasteel Rijsenburg, dat in het begin van de 19de eeuw werd gesloopt, resteert het poortgebouw (Langbroekerdijk ong.). Het rechthoekige bakstenen gebouw met schilddak en poortdoorgang dateert uit 1635 en geeft toegang tot de vroegere voorburcht. De verbouwde 18de-eeuwse boerderij Langbroekerdijk 4 behoorde ook bij het kasteel.

Villa's. Langs de Hoofdstraat staan verscheidene grote 19de-eeuwse villa's. Degenen die omstreeks 1860 werden gebouwd, zijn over het algemeen wit

[p. 116]

Driebergen, Villa Bloemenheuvel

gepleisterd en spaarzaam versierd in neoclassicistische of eclectische stijl. Voorbeelden zijn: Rehorst (nr. 20), Bloemenheuvel (nrs. 23-25), Huize Catharina (nr. 62), De Horst (bij de Horstlaan), die in het begin van deze eeuw in classicistische trant is verbouwd, Veldzicht (nr. 244) en De Lindenhorst (nr. 258). Bij villa Sonnehaert (Burgemeesterpark 11) uit 1921 is de invloed van de Amsterdamse School zichtbaar. De tuinkoepel in het in landschapsstijl aangelegde park Beerschoten-Willinkshof (bij de Driebergseweg) is een neoclassicistisch zandstenen bouwwerk uit 1889 naar ontwerp van C.B. Posthumus Meyjes sr. Het heeft een open ronde

Driebergen, Park Beerschoten-Willinkshof, tuinkoepel

Driebergen, Monument Dr. H.J.A. Schaepman

arcade met ionische halfzuilen, een met gebeeldhouwde slingers en rozetten versierd fries en een leien koepeldak met daarop een beeld van Flora. De tuinkoepel eert de nagedachtenis van de laatste eigenaar van het Huis Beerschoten. Dat huis stond op die plek en was kort daarvoor afgebroken.

Het neogotische monument aan de Hoofdstraat (nabij nr. 85) is in 1908 opgericht ter ere van de rooms-katholieke voorman Dr. H.J.A. Schaepman (1844-1903). Het ontwerp is van P.J.H. Cuypers en stond voor het in 1856-'57 naar plannen van H.J. van den Brink gebouwde Groot Seminarie voor het bisdom Utrecht dat in 1984-'85 werd gesloopt. In de nis aan de voorzijde wordt Schaepman ten voeten uit geportretteerd, terwijl de reliëfs met toelichtende tekst in de nissen van de andere vijf zijden hem tonen in zijn kwaliteiten van staatsman, priester, hoogleraar, dichter en man van het volk. Een beeld van St. Joris met de draak bekroont het geheel.

De elektriciteitscentrale (Buntlaan 38) werd in 1898 gebouwd als particuliere centrale door de pionier op dit gebied, R.W.H. Hofstede Crull uit Borne. Het gebouw is een unieke herinnering aan de particuliere oorsprong van de elektriciteitsvoorziening.

De perronkap van het eilandstation (Stationsweg 4) dateert uit 1900 en heeft een zelfstandig luifeldak op kolommen, ook wel paraplukap genoemd. Hij heeft spanten in de vorm van een ‘T’. Het stationsgebouw zelf is in 1962 gebouwd naar ontwerp van K. van der Gaast en M.W. Markenhof.

Boerderijen. Waardevolle boerderijen zijn Sterkenburgerlaan 1 uit 1667, Gooijerdijk 8 uit 1731 en Gooijerdijk 10 uit dezelfde tijd. Ze zijn gebouwd op een rechthoekige plattegrond en hebben een met riet gedekt en aan de voorzijde afgewolfd dak. De boerderijen Gooijerdijk 14 en Sterkenburgerlaan 3, beide 18de-eeuws

[p. 117]

en Dwarsweg 4, uit 1853, hebben een dwars op het bedrijfsgedeelte gebouwd en aan de zijkanten iets uitspringend woonhuis met een rieten wolfdak. De meeste genoemde boerderijen hebben in het woongedeelte een melkkelder met opkamer en in het bedrijfsgedeelte een middenlangsdeel. Op de buitenplaats Dennenburg staat de langhuisboerderij Engweg 34 uit 1729. Opmerkelijk is ten slotte nog Engweg 50 uit 1876.