Monumenten in Nederland. Utrecht

Doorn

Doorn, een engdorp op de flank van de Heuvelrug, was oorspronkelijk een kleine kern met lage bebouwing rond een brink. Deze lag op de plaats van het huidige Dorpsplein. Het maakte toen deel uit van het in 838 reeds vermelde domeinhof of ‘Villa Thorhem’. Deze hof was omstreeks 1200 in handen van de Utrechtse domproost, die er aan het eind van de 13de eeuw een kerk en het kasteel Huis Doorn liet bouwen. Tot 1635 bleef Huis Doorn bezit van de domproost, waarna het werd verkocht en veranderd in een buitenplaats. Tot 1874 vond er geen verdeling van de grond van Huis Doorn plaats, wat de ontwikkeling van het dorp heeft afgeremd. In de 18de eeuw ontstond langs de Amersfoortseweg op de heide buiten het landgoed wel enige bebouwing. Vanaf 1860 werden langs de Driebergsestraatweg en de Dorpsstraat buitenplaatsen en villa's gebouwd. In het laatste kwart van de 19de eeuw verkavelden ‘projectontwikkelaars’ de bossen rond het dorp en bouwden er kleinere villa's zoals in het Sitiopark en aan de Drift, de Kampweg en de Kortenburglaan. Rond de dorpskern werden enkele arbeiderswoningen gebouwd. Na de Tweede Wereldoorlog heeft de bebouwing van Doorn zich sterk uitgebreid. De dorpskern heeft door wegverbreding en modernisering veel van zijn oude karakter verloren.

De Herv. kerk (Kerkplein 2), oorspronkelijk gewijd aan St.-Maarten, bestaat uit een eenbeukig romaans, tufstenen schip, daterend uit omstreeks 1200, dat in 1924 aan de zuidzijde met een zijbeuk in romaanse trant werd uitgebreid. Het heeft een sobere 13de-eeuwse bakstenen westtoren waarvan het portaal wordt gedekt door een stenen tongewelf. Het driezijdig gesloten koor werd omstreeks 1400 opgetrokken in baksteen met speklagen van tufsteen. Een deel van het tufsteenwerk van een ouder romaans koor is opgenomen in de noordmuur van het gotische koor. Van het romaanse gedeelte van het schip vertoont de noordmuur uitwendig een versiering van rondboognissen en lisenen. De dubbele rondboogvensters in de spaarvelden zijn niet origineel; ze zijn in 1924 aangebracht op de plaats van de oorspronkelijk enkele rondboogvensters. In de noordmuur zit tussen twee nisjes een dichtgemetselde romaanse ingang waarvan de boogvulling wordt gevormd door een met ruitpatroon versierde sarcofaagdeksel

Doorn, Herv. kerk (1995)

[p. 110]

Doorn, Huis Doorn, plattegrond bel-etage

van rode zandsteen (vergelijk Werkhoven). De oostmuur van het schip bevat een dichtgemaakt rondboogvenster, dat mogelijk als dodenlichtvenster heeft gediend. De nis in het aansluitende romaanse muurwerk van het koor zal het restant van een hagioscoop zijn. De laatgotische aanbouw met zadeldak en puntgevel tegen de zuidzijde van het koor is de voormalige sacristie. Deze heeft inwendig kruisribgewelven, rustend op kraagstenen met gebeeldhouwde kopjes. In de 19de eeuw heeft men de hoofdingang van de zuidzijde naar de oostelijke sluiting van het koor verlegd.

Bij een restauratie in 1887-'88 is de dakrand van het schip verhoogd ten behoeve van een nieuwe kap met houten tongewelven. In 1924 is de kerk uitgebreid met een zuiderzijbeuk, naar een ontwerp van J.C. Wentink en heeft men de romaanse zuidmuur gesloopt en vervangen door een vierkante zijbeuk. In het inwendige pijlers met rondbogen. De 19de-eeuwse ingang kreeg een laat-gotische vorm. Ook de kap met de houten tongewelven werd toen aangebracht. De kerk is in 1982 en 1996 opnieuw gerestaureerd. Bij de laatste restauratie plaatste men op het dak van het schip een dakruiter en maakte men de toegang via de toren. In de kerk staat een gotische stenen doopvont. Deze heeft de vorm van een achtkant, waarvan de zijden afwisselend met kopjes en rozetten zijn versierd. De kerk kreeg in de 17de eeuw een nieuwe inrichting, waarvan de eikenhouten lambrizeringen, de rijk versierde kansel (1666) en het doophek resteren. De kansel is getooid met 18de-eeuws koperwerk, zoals de lezenaar, de doopbekkenhouder, de zandloperhouder met zandloper en de lichtarm. Het 17de-eeuwse doophek heeft een koperen voorlezerslezenaar uit 1749. Verder bezit de kerk nog drie koperen kronen uit 1748, elk voorzien van drie wapenschilden en een orgel met neogotische kast, in 1873 vervaardigd door J. Bätz en Co.

De R.K. St.-Martinuskerk (Dorpsstraat 15) dateert uit 1950-'51 en

Doorn, Huis Doorn, voorgevel (1987)

Doorn, Huis Doorn, interieur, rustkamer Wilhelm II (1987)

is een ontwerp van J. Starmans. De eenvoudige, bakstenen kerk is gebouwd in de vorm van een vroeg-christelijke basiliek met uitgebouwd voorportiek. Het geheel is, evenals de pastorie, opgetrokken in de traditionele vormen van de Delftse School.

Het postkantoor (Dorpsstraat 23) met zijn grote, rondboogvormige vensters en stalen ramen dateert uit 1936. Het is een ontwerp van de Adjunct-rijksbouwmeester der Justitiegebouwen J.G. Robbers.

Huis Doorn (Langbroekerweg 10) is in opzet een rechthoekig kasteel met hoektorens verbonden door bakstenen weermuren, die op kelderniveau nog grotendeels aanwezig zijn. Het kasteel werd aan het eind van de 13de eeuw gesticht door de Domproost Adolf van Waldeck. In 1322 werd dit kasteel verwoest. Pas een kwart eeuw later heeft

[p. 111]

men het met dunnere muren vanaf de begane grond herbouwd. In de 16de en de 17de eeuw kwamen er aan drie zijden van het binnenplein woongebouwen; deze zijn in het huidige gebouw opgenomen. In 1796 heeft men het kasteel ingrijpend verbouwd, waarbij een deel van de bebouwing, waaronder het poortgebouw en een hoektoren, werd gesloopt. Aan de westvleugel werd een nieuwe vestibule toegevoegd. Aan de pleinzijde kregen de muren een klamplaag. Er ontstond een regelmatig landhuis met een rechthoekige hoofdvleugel en twee naar voren springende zijvleugels. Deze verbouwing stond mogelijk onder leiding van de Amsterdamse stadsbouwmeester Abraham van der Hart; B.W.H. Ziesenis ontwierp een deel van het interieur. Door het middeleeuwse muurwerk aan de grachtzijde te bepleisteren werd het witte kasteel een blikvanger in het al aanwezige landschapspark. De grachten en vijvers werden vergraven tot slingerende waterpartijen met eilanden. Golvende bosranden, solitaire boomgroepen en zichtlanen - die nog zijn te herkennen - completeerden het beeld.

Van 1920 tot aan zijn dood in 1941 woonde de Duitse ex-keizer Wilhelm II op Huis Doorn. Hij richtte het huis opnieuw in, met gebruikmaking van zijn bezittingen uit Duitse paleizen. In opdracht van Wilhelm heeft de tuinarchitect Hugo Poortman het park veranderd, waarbij de oprijlaan naar de stillere Langbroekerweg werd verlegd. Hier verrees in 1921 het neorenaissancistische poortgebouw naar ontwerp van H.A. Pothoven. In 1928 volgde de garage met klokkentoren, een ontwerp van gemeentearchitect F.G. Flieringa. In hetzelfde jaar werd ten westen van het park een rosarium aangelegd als geschenk van de keizer aan de bevolking van Doorn. Dat terrein wordt nu als speeltuin gebruikt. Het mausoleum van de ex-keizer, ten noorden van het huis, werd in 1942 naar plannen van de Berlijnse architect E. Kiessling voltooid. In het park staan onder meer nog een laat-18de-eeuwse, nogal gewijzigde oranjerie, een later in chalet-stijl verbouwde dienstwoning uit 1838 en een neogotisch kapelletje uit ongeveer 1840. De gedeeltelijk op gebogen houten ribben rustende, ronde duiventoren dateert vermoedelijk uit

Doorn, Kasteel Moersbergen (1983)

dezelfde tijd. De gepleisterde toren heeft een overkragende en met leien gedekte spits. Kasteel Moersbergen (Moersbergselaan 17) wordt in 1435 voor het eerst genoemd. Aan de zuidzijde van het huis bevinden zich nog twee 15de-eeuwse kelders. De noordoostvleugel dateert uit het tweede kwart van de 16de eeuw en heeft een uitgebouwde, veelhoekige erker en een achtkantige traptoren. Een groot aantal verbouwingen vanaf het midden van de 17de eeuw heeft het gebouw zijn huidige aanblik gegeven. Het kasteel groeide uit tot een onregelmatig gevormd complex om een binnenplaats. Die wordt aan de noordzijde afgesloten door een gekanteelde muur met toegangspoort en een grote 17de-eeuwse duiventoren. In 1866 kreeg het kasteel een romantisch ‘middeleeuws’ aanzien

Doorn, Landhuis Aardenburg

door een verbouwing in neogotische stijl. In 1927 vond naar ontwerp van J.W.H. Berden opnieuw een ingrijpende verbouwing plaats, waarbij het omgrachte complex zijn huidig ‘renaissance’-voorkomen kreeg. Tekeningen van de 17de-eeuwse situatie dienden daarbij als voorbeeld. Vanaf 1824 ontstond de landschappelijke aanleg, waarbij de gracht werd vergraven tot een serpentinevijver met eiland.

De geometrische hoofdstructuur bleef gespaard. Het koetshuis (Moersbergselaan 6-8) werd omstreeks 1860 gebouwd en in 1926 verbouwd tot garage.

Landhuizen. In de omgeving van Doorn staan enkele grote, wit gepleisterde landhuizen die uit omstreeks 1860-'65 dateren. Zij worden over het algemeen gekenmerkt door een vrij sobere, eclectische vormgeving. De voornaamste zijn: Aardenburg (Driebergsestraat-

[p. 112]

weg 5), een wit gepleisterd buitenhuis uit 1865, voorzien van een veelhoekige erker en enkele veranda's, gelegen in een goeddeels behouden landschapspark, ontworpen door J. Copijn (omstreeks 1860) en H. Copijn (begin 20ste eeuw). Het bijbehorende gepleisterde koetshuis (Driebergsestraatweg 5) dateert uit de bouwtijd van het grote huis en heeft een houten voorbouw uit 1902. Doornveld (Driebergsestraatweg 27) is een uit 1861 daterend gepleisterd herenhuis met haakse, enigszins naar voren verspringende en in puntgevels eindigende vleugels met daartussen een houten loggia. Bij het huis hoort een koetshuis. Schoonoord (Postweg 18) is een gepleisterd buitenhuis, waarbij de zijvleugels aan voor- en achterzijde uitspringen. Het dateert van omstreeks 1861. Rondom het huis ligt een landschappelijke tuinaanleg uit 1875 van J. Copijn.

Beukenrode (Beukenrodelaan 2) of ‘Nieuw-Sterkenburg’ is een omstreeks 1873 gebouwd, grotendeels gepleisterd, monumentaal buitenhuis met hoger opgetrokken middenrisaliet, sterk geïnspireerd door Italiaanse renaissancevilla's. De toren met belvédère bevat het trappenhuis. In het voorterrein van het door H. Copijn ontworpen landschapspark ligt een serpentinevijver. Bij het huis hoort een gepleisterd kinderhuisje.

Hydepark (Driebergsestraatweg 34-52). Het grote landhuis uit 1886-'88, gebouwd in een overdadige neorenaissance-stijl, is in de Tweede Wereldoorlog vernield en vervangen door nieuwbouw. Wel resteren enkele bijgebouwen naar ontwerp van J.N. Landré en een deel van het door H. Copijn ontworpen landschapspark. Bij de straatweg staat een neorenaissancistische portierswoning met kenmerken van de chalet-stijl, gebouwd in 1887-'88. De tuinmanswoning (Hydeparklaan 8) werd in dezelfde stijl ontworpen. Vlak daarbij ligt een grote, neobarokke, met natuursteen beklede voormalige oranjerie (Hydeparklaan 10). Op de buitenplaats zijn verder een boerderij, een tuinschuur, een prieel, arbeiderswoningen en een ijskelder aanwezig.

Het Maarten Maartenshuis (Amersfoortseweg 98) heette oorspronkelijk ‘De Zonheuvel’. Kasteel en poortgebouw dateren uit 1902. Bij de bouw diende kasteel Zuylenstein bij Leersum als voorbeeld. De stichter was de schrijver J.W. van der Poorten Schwartz, die werkte onder het pseudoniem Maarten Maartens.

Buitenplaats De Ruiterberg (Maarsbergseweg 2-4) dateert uit 1916-'20. Het na de oorlog vernieuwde landhuis is gebouwd in de stijl van de Delftse School en ligt in een door P.H. Wattez groots aangelegde, maar thans aanmerkelijk verarmde, neorenaissance-tuin. Het poortgebouw heeft een V-vormige plattegrond. Verder zijn er een ijskelder, een jachthuisje en een boerderij in carrévorm.

Het Vulkaanhuisje (Postweg 1) is een in 1884 als folly vormgegeven waterreservoir en machinegebouw voor het inmiddels afgebroken buitenhuis ‘Boschoord’.

Woonhuizen. Het eenlaags blok Schoolstraat 4-8 is blijkens de jaarankers gebouwd in 1650. Deze voormalige dienstwoningen van Huis Doorn zijn in 1780 verbouwd. Baron Van Hogendorp liet tussen 1840-'50 het herenhuis Oudeweg (Driebergsestraatweg 63) bouwen. Uit 1869 dateert het huis Dorpsstraat 75. Rijker gedecoreerd in eclectische vormen is het buitenhuis Doornburgh (Dorpsstraat 77) uit 1868. Th. Sanders liet in 1850 in neogotische stijl de villa Doornhoek (Dorpsstraat 73) bouwen. In het laatste kwart van de 19de eeuw verrezen enkele villa's in chalet-stijl, zoals de Vrede-Hoeve (Leersumsestraatweg 2) uit 1884, Dorpsstraat 5 uit 1890, in opdracht van de familie Labouchere (1921 verbouwd) en de dubbelvilla Kampweg 90-92 (met invloed van de Art nouveau) uit 1905. Het dubbele herenhuis Bellevue (Sitiopark 2-4) uit 1902 is in neorenaissance-stijl uitgevoerd. Huize Drossaert (Driebergsestraatweg 6) heeft een opvallende eclecticistische vormgeving en is in 1913 gebouwd voor W.C. van Düsseldorp, naar ontwerp van R. Cruijff & P.M. van der Veen. Villa Otium (IJskelderlaan 1) is een traditoneel ontwerp van architect D. van Oort Hzn. uit Amsterdam, in 1906 gebouwd voor D. Lamping. Tot de kleinere, eenvoudiger gedecoreerde villa's van na 1900 behoren Amersfoortseweg 59-61, een ontwerp van architect J.C. Wentink (1907) en Kampweg 102, voor E. Schwaanhuyzen in chalet-stijl ontworpen door architect H.A. Boeschoten (1905). De villa Het Witte Huis (Moersbergselaan 1) in cottagestijl is in 1901 gebouwd naar een ontwerp van het bureau Cuypers en heeft twee vleugels met daartussen een veelhoekige, hogere ingangspartij. De Paddestoel (Moersbergselaan 3) is een houten woonhuis met atelier uit 1913. De villa Maarsbergseweg 3 is een ontwerp van G. Rietveld uit 1939 in de stijl van het Nieuwe Bouwen. Opmerkelijk zijn het lage tentdak (op verzoek van de opdrachtgever) en de ver overstekende dakranden.

De Algemene Begraafplaats (Amersfoortsweg) aangelegd in 1872-'73 heeft een neogotisch knekelhuis (1873).

De watertoren met pomphuis, ketelhuis en directeurswoning (Woestduinlaan 55) werd in 1903 ontworpen en gebouwd door het Papendrechtse aannemersbedrijf Visser & Smit. Opdrachtgever was de in 1902 opgerichte N.V. Bronwaterleiding Doorn. In 1960 kreeg het reservoir een betonnen dak.

Boerderijen. Rond Doorn vinden we vooral in Tuil interessante boerderijen van het landgoed Sandenburg, zoals Sandenburgerlaan 1 (1869), 3 (1901) en 4 (1867) en Buurtweg 9 (1909) en 12 (1906). Van de vele schaapskooien zijn er twee bewaard gebleven, namelijk bij Sandenburgerlaan 4 en bij Buurtweg 12.