Monumenten in Nederland. Utrecht

Cothen

Van oorsprong gestrekt engdorp op de oeverwal van de Kromme Rijn. De middeleeuwse kerk met het nog gedeeltelijk ommuurde voorm. kerkhof en de lage

Cothen, Herv. kerk (1986)

woonhuizen en boerderijen langs de Dorpssstraat en De Brink vormen de kom van het dorp. Aan de overzijde van de Kromme Rijn, tegenover de kerk, ligt kasteel Rhijnestein. Het geheel is beschermd dorpsgezicht.

De Herv. kerk (Brink 9) is een kerk met eenbeukig schip met noordelijke dwarsarm en een driezijdig gesloten koor. Het oudste deel van de dorpskerk is het onderste gedeelte van het koor. Gezien het tufsteenmuurwerk met resten van ronde ontlastingsbogen van vensters, zal dit uit de eerste helft van de 13de eeuw of eerder dateren. Tussen 1455 en 1459 werd een eenbeukig schip gebouwd en het bestaande koor verhoogd en overkluisd met stenen ribgewelven op gebeeldhouwde kraagstenen. Tegen de noordmuur van het koor verrees omstreeks 1520 een laat-gotische dwarsarm, waarin de sacristie met daaronder de grafkapel van de bewoners van kasteel Rhijnestein. In 1673 brandde de kerk uit en ging het 15de-eeuwse schip verloren. Gedeeltelijke herbouw van koor en sacristie volgde pas omstreeks 1735. Het koor werd bij de triomfboog gedicht. In 1890 werden in westelijke richting twee nieuwe traveeën aangebouwd en opende men de triomfboog naar het koor weer. De kleine rondboogvensters met ijzeren ramen in de hoge gotische vensternissen in het koor zullen uit deze tijd dateren. De nieuwe westgevel kreeg toen ook een kleine dakruiter, waarin een luidklok uit 1478 werd opgehangen.

[p. 107]

Cothen, Kasteel Rhijnestein

De R.K. kerk H.H. Petrus en Paulus (Kerkweg 9) is een eenvoudige, neogotische basiliek met westtoren, gebouwd in 1905-'06 naar ontwerp van W. te Riele Gzn. op de plek van een uit 1838 daterende kerk. Het hoofdaltaar uit 1897 en het Josefaltaar komen uit het atelier van de Utrechtse firma Mengelberg. De kruiswegstaties uit 1918 werden vervaardigd door A. Windhauer. De pastorie stamt uit de bouwtijd van de kerk. Op de begraafplaats staat een opmerkelijke gedeeltelijk houten grafkapel uit het einde van de 19de eeuw.

Cothen, Kasteel Hardenbroek, plattegrond bel-etage en doorsnede

Voorm. raadhuis (Dorpsstraat 19-21). Dit eenvoudige gemeentehuis annex woonhuis en koffiehuis is gebouwd in 1881, nadat het bij wet verboden werd raadsvergaderingen te houden in gelegenheden waar alcoholhoudende dranken werden geschonken. Het eenvoudige neoclassicistische pand heeft tot 1973 als raadhuis dienst gedaan.

Dorpsschool (Dorpsstraat 30). School van één lokaal uit 1865, waar in 1867 een schoolmeesterswoning tegenaan werd gebouwd. Ten gevolge van de leerplichtwet is het gebouw in 1902 uitgebreid. Tussen 1973 en 1995 heeft het als gemeentehuis dienst gedaan.

Kasteel Rhijnestein (Rhijnestein 1-2). Het oudste deel van het kasteel is een nagenoeg vierkante toren met tentdak. Deze woontoren dateert uit het eerste kwart van de 14de eeuw en heeft drie bouwlagen boven een kelder met tongewelf. Het aangrenzende blokvormige huis is in 1873 gebouwd in opdracht van W.A. van Beeck Calkoen. Het is voorzien van een omlopend schilddak en gestucte lisenen tegen voor- en achtergevel. De ter linkerzijde aangebouwde toren met kantelen stamt uit 1887. De middeleeuwse toren kreeg door enkele verbouwingen een aan de overige gebouwen aangepast aanzien door middel van nieuwe vensters en kantelen op een spitsboogfries (1879). Aan de achterzijde kwam een aanbouw met erker. Het in oorsprong 14de-eeuwse poortgebouw met trapgeveltjes, hoog dakschild, steunberen en duivegaten heeft een thans 17de-eeuws karakter. In 1910 is langs de Kromme Rijn een langgerekte tuin in neorenaissance-stijl aangelegd, de zogenoemde ‘Boulevard’. Het ontwerp is van L.A. Springer.

Kasteel Hardenbroek (Graaf Van Lynden van Sandenburgweg 20-26) is een ten noordwesten van Cothen gelegen buitenplaats. Het sobere en strak omgrachte landhuis dankt zijn huidige

[p. 108]

Cothen, Schutsluis in de Kromme Rijn

uiterlijk aan verbouwingen in 1694, 1762 (voorzijde) en 1784-'93 (achterzijde). De voorgevel heeft een middenrisaliet met classicistische ingangspartij en fronton. De iets vooruitspringende hoekpartijen doen door de zelfstandige bekroning met schilddaken aan torens denken. De achtergevel wordt geflankeerd door uitspringende hoektorens met tentdaken. De zijgevels hebben elk een uitbouw tot aan de daklijst. Bij de rechterzijgevel is nog muurwerk te zien van een vermoedelijk uit de tweede helft van de 13de eeuw daterende rechthoekige zaalvleugel. Deze was oorspronkelijk tegen een donjon aangebouwd. In de 14de eeuw ontstond door uitbreiding een U-vormig complex. De donjon werd in de eerste helft van de 17de eeuw gesloopt. Het kasteel is in 1694 verbouwd tot een blokvormig landhuis. Het huidige interieur kwam grotendeels tot stand onder leiding van Jacob Otten Husly in 1791-'93. Vóór het huis bevindt zich een brug met onderdoorgang, geflankeerd door twee voetstukken met siervazen in rococostijl. Op het voorplein staan twee bouwhuizen, het rechter dateert uit 1792, het linker uit 1826. In dezelfde tijd werd de formele tuin, die grotendeels in 1735 door J. Iven was aangelegd, veranderd in een landschapspark, waarschijnlijk naar ontwerp van J. Copijn.

Boerderijen. In en rond het dorp staan enkele interessante boerderijen, zoals Brink 5, een dwarshuisboerderij uit 1815, Brink 6, een combinatie met een herberg uit 1902 en de Cloetingshofstede (Caspergauw 8), een krukhuisboerderij uit circa 1700, in 1890 verbouwd in opdracht van de familie Van Beeck Calckoen van Rhijnestein.

Korenmolen. Het dorpssilhouet wordt mede bepaald door de molen Oog in 't Zeil (Molenplein 1), een ronde bakstenen stellingkorenmolen, in 1869-'70 gebouwd na het afbranden van de oude houten standerdmolen. In 1936 onttakelde men de molen tot een stenen romp; in 1986-'87 volgde een restauratie waarbij hij weer compleet werd gemaakt.

De Schutsluis in de Kromme Rijn, met bijbehorende sluiswachterswoning (Kerkweg 24), is in 1870 aangelegd in het kader van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. De Kromme Rijn diende toen als inundatiekanaal en daarvoor moesten een aantal bochten afgesneden en drie sluizen gebouwd worden.