Bunschoten-Spakenburg
Bunschoten, vanouds een agrarische nederzetting en Spakenburg, een vissersdorp, liggen beide in de Eemvallei en zijn in de loop der tijd aan elkaar gegroeid. Aan het eind van de 12de eeuw werd het gebied in cultuur gebracht op initiatief van de bisschop van Utrecht. De Veenestraat, overgaand in de Dorpsstraat, kan als ontginningsbasis gediend hebben voor de cope-ontginningen. Omstreeks 1200 ontstond de nederzetting Bunschoten. Om de verbinding met de Zuiderzee veilig te stellen, verkreeg deze tussen 1336 en 1355 stadsrechten, evenals andere dorpen aan de monding van de Eem. Omstreeks 1398 kwam een ovaalvormige omwalling met gracht gereed. Nadat bij de Hoekse en Kabeljauwse twisten de zijde van de Hollandse ruwaard Philips de Goede was gekozen, volgde in 1428 de verwoesting van de stad als represaille voor de getoonde ontrouw. De vestingwerken zijn nooit meer hersteld, maar met name aan de westzijde nog wel gedeeltelijk zichtbaar. Binnen het ovaal vormde de Dorpsstraat de hoofdas. De eigen haven van Bunschoten, de Kolk, werd in 1932 gedempt. Alleen een smalle gracht naar Spakenburg bleef behouden. Het dijkdorp Spakenburg ontstond bij de omstreeks 1469 met een spui afgesloten Spakenburger gracht. In 1749 werd deze spui vervangen door een stenen sluis. Aan het eind van de 17de eeuw was de sluismond al als zeehaven in gebruik. De sterke groei van de vissersvloot leidde in 1886 tot de aanleg van een nieuwe haven. Na de afsluiting van de Zuiderzee ging het met de vissersvloot bergafwaarts.
De Herv. kerk (Dorpsstraat 21, Bunschoten), gesticht als St.-Catharinakerk, is een laat-15de-eeuwse, eenbeukige kruiskerk met vroeg-16de-eeuwse westtoren. De vensters zijn voorzien van geprofileerde dagkanten en bakstenen traceringen. De eerste geleding van de toren wordt afgesloten met een bakstenen balustrade; de zijmuren zijn voorzien van een spitsboognis. De tweede geleding, die nauwelijks inspringt, heeft afgeschuinde hoeken en aan elke zijde een diepe nis met galmgaten. Het hoge torenportaal wordt afgesloten door een stenen kruisgewelf. In de noordmuur bevindt zich een dichtgemetselde ingang, bekroond door een spitsboog met driepas. Omdat de kerk te groot was voor de kleine gemeenschap, zijn in 1779-'80 het bouwvallige koor en de dwarsarmen afgebroken. Hierna bleef het huidige, uit schip en viering samengestelde, rechthoekige gebouw over. In 1954-'57 ondergingen schip en toren een grootscheepse restauratie.
Het schip bezit inwendig een beschilderd houten tongewelf met trekbalken. Een aantal interieuronderdelen, waaronder de boog van het doophek, gesigneerd ‘P.I. 1637’, stamt uit de zeventiende eeuw. Ook de kansel en de twee met boogpanelen en gegroefde pilasters versierde muurbanken zullen, met uitzondering van een 18de-eeuwse wang, uit dezelfde tijd dateren. Een andere 17de-eeuwse bank met 18de-eeuws klokvormig bovenstuk was bestemd voor de dijkgraaf en de heemraden. Vier van de acht koperen kronen dateren uit het derde kwart van de 17de eeuw. Het orgel met neogotische kast werd in 1860 door C.G.F. Witte vervaardigd. Links van de kansel hangt een Tien Gebodenbord, rechts een bord met de Twaalf Geloofsartikelen, beide daterend uit 1879.
Geref. kerken. De
Noorderkerk (Kerkstraat 20, Spakenburg) is in 1878 gebouwd naar ontwerp van A. Jurling
Bunschoten, Dolerende kerk ‘Kostverloren’
uit Nijkerk en in 1924 uitgebreid naar plannen van E.J. Rothuizen uit Arnhem. De
Dolerende kerk Kostverloren (Kolkplein 2) is een zaalkerk uit 1890. A. Jurling tekende voor het ontwerp van de kerk en de naastgelegen pastorie. De
Geref. Zuiderkerk (Kostverloren 2), een flinke zaalkerk met dakruiter, is gebouwd in 1913, naar ontwerp van J.N. Munnink en H. Onvlee. De kerk bevat sedert 1914 een orgel uit 1844, naar ontwerp van J. Ambrost, oorspronkelijk gemaakt voor de Herv. kerk te Goor. Nieuwe Gereformeerde kerken in traditionele vormen zijn de
Maranathakerk (Prinses Margrietstraat 14), in 1954 opgetrokken naar ontwerp van bouwkundige P.F. Koops en
De Fontein (Bikkersweg) uit 1989-'90, naar ontwerp van J. Valk uit Soest.
Het voorm. raadhuis (Dorpsstraat 92) werd in 1913-'15 opgetrokken. Het ontwerp van dit in simpele neorenaissance-vormen uitgevoerde gebouw is van de hand van de Baarnse architect H. Onvlee. Momenteel is het in gebruik als kantoor. Ernaast gelegen is de voormalige burgemeesterswoning (Dorpsstraat 90), gebouwd in 1896 naar ontwerp van A. Jurling.
Woonhuizen. In 1873 bouwde timmerman W. van Hazelen uit Amersfoort de kubusvormige dokterswoning Dorpsstraat 5. Het eenlaags herenhuis Nijkerkerweg 30-32 is in 1912 in opdracht van H.J. Houpst uit Amersfoort gebouwd. Het interieur bevat fraai stucwerk (medaillons en plafond) en een tegeltableau. W. Heuveling, een rijke
Auteursrechtelijk beschermd
