Monumenten in Nederland. Utrecht

Bunnik

Van oorsprong een vroeg-middeleeuws, langgerekt engdorp op de zuidoever van de Kromme Rijn. Direct ten westen van de nederzetting lagen de bouwlandgronden (‘engen’). De oude kern bestond uit een kleine brink, de doorgaande weg Utrecht-Wijk bij Duurstede en enkele landwegen. Bunnik heeft zich in deze eeuw sterk uitgebreid, waarbij het agrarische karakter naar de achtergrond verdween. Ingesloten door de nieuwbouw van Bunnik ligt het landgoed De Beesde. Verder ten westen van Bunnik, op de noordoever van de Kromme Rijn, liggen de aan elkaar grenzende landgoederen Rhijnauwen, Oud Amelisweerd en Nieuw Amelisweerd. Het eveneens ten westen van Bunnik gelegen voorm. fort Vechten bevindt zich ongeveer op de plaats waar omstreeks het begin van de eerste eeuw na Christus het Romeinse castellum Vechten (Fectio) werd gesticht. Het castellum werd na verwoestingen enkele malen herbouwd en is in de 3de eeuw uiteindelijk verlaten.

De Herv. kerk (Kerkpad 2), oorspronkelijk gewijd aan St.-Nicolaas, is een wit gepleisterde, eenbeukige kerk met rondboogvensters, driezijdig gesloten koor en een ongepleisterde westtoren. Deze toren, die uit omstreeks 1250 zou kunnen dateren, werd in de 17de eeuw enigszins verhoogd en deels met een kleiner formaat baksteen beklampt. De toren is ongeleed, heeft enkele lichtsleuven en aan drie zijden een rondboognis met een oorspronkelijk dubbel galmgat. Het schip van drie traveeën en het oudste deel van het koor, zouden van oorsprong eveneens 13de-eeuws kunnen zijn. Het koor werd in 1566 verlengd. Bij een verbouwing omstreeks 1840 verlaagde men het koor tot het niveau van het schip en men verving het oude zadeldak door een mansardedak. Ook de buitenbepleistering dateert van die tijd. De

Bunnik, Herv. kerk

toren kreeg bij een restauratie in 1938-'39 zijn huidige tentdak met achtkantige lantaarn. Het bakstenen tongewelf van het torenportaal, waarvan de aanzetten aanwezig waren, werd toen gereconstrueerd. Een restauratie van de kerk volgde in 1954-'55, waarbij de kerk weer een zadeldak kreeg. Het interieur kreeg toen een nieuw houten tongewelf. De koperen lessenaars en lichtarmen op de kansel en de voorlezersplaats zijn laat-17de-eeuws. Voor de kansel ligt de gebeeldhouwde grafzerk van Henrick van Utenhove, heer van Nieuw Amelisweerd (1683). Achter in de kerk bevindt zich een hardstenen dekplaat van de voormalige grafkelder van de bewoners van het huis Rhijnauwen. De R.K. St.-Barbarakerk (Stationsweg 36) is een basilicale kruiskerk,

Bunnik, De Beesde of ‘Cammingha’

gebouwd in 1939 naar ontwerp van de Maastrichtse architect A.J.N. Boosten. Het pand met zijn gedrongen, half in de kerk opgenomen, toren en ‘westwerk met roosvenster’ is vormgegeven in de traditionele stijl van de Delftse School. Het portaal met grote rondbogen gaat naar links over in de gebogen vorm van de doopkapel. De westgevel en de beide transeptgevels hebben elk een groot roosvenster. Een halfronde absis sluit het koor af. In het interieur zijn onder meer enkele schilderingen van Charles Eyck te zien.

Het voorm. raadhuis (Langstraat 2) verrees in 1897 naar een ontwerp in neorenaissance-stijl van E.G. Wentinck. Momenteel dient het pand als kantoor.

Woonhuizen. Het aan de Kromme Rijn gelegen pand Kerkpad 3, ook bekend als ‘De Witte Huisjes’, was oorspronkelijk de kosterswoning van de Herv. kerk. Thans is het in gebruik als kerkelijk centrum. Het pand bestaat uit twee delen, het voorste is omstreeks 1762 gebouwd, het achterste ongeveer in 1800. De houten huizen Koningslaan 32 en 34 verrezen respectievelijk in 1926 en 1924. Omdat deze huizen binnen de zogeheten Verboden Kring van het fort Vechten lagen, was daar uit militair oogpunt alleen houtbouw toegestaan. Het in 1934 voor A.H.Th. Nijland gebouwde huis Provincialeweg 94 is een vroeg werk van architect P. Elling. Het wit gepleisterde bakstenen gebouw, kubusvormig en met grote ramen, is ontworpen in de stijl van het Nieuwe Bouwen.

De Beesde of ‘Cammingha’ (Camminghalaan 36) is een, voor het eerst in

[p. 102]

Bunnik, Kasteel Rhijnauwen, plattegrond bel-etage en kelder

1395 vermeld, versterkt huis. De kern daarvan is een vermoedelijk vroeg-15de-eeuwse woontoren, die in de kelder troggewelfjes op gordelbogen heeft. Haaks op de toren bouwde men in de 18de eeuw een vleugel met trappenhuis. In de loop der tijd is er veel aan het complex veranderd. Tegen de noordzijde van de toren verrees in de 19de eeuw een lage tuinmanswoning. In 1965-'66 vond een ingrijpende restauratie plaats, waarbij onder meer de tuinmanswoning werd herbouwd en verhoogd.

Het huis Rhijnauwen (Rhijnauwenselaan 14), gelegen op de noordoever van de Kromme Rijn, kreeg in de 18de eeuw zijn huidige vorm door verbouwing en uitbreiding van het middeleeuwse kasteel. Op kelderniveau zijn de resten van een woontoren en een zaalgebouw bewaard gebleven. Beide bouwdelen werden in 1450 grotendeels verwoest en na 1458 boven de oude kelders herbouwd met gebruikmaking van oude baksteen. Muurwerk van die herbouw is nog te zien bij de achter- en zijgevels. De plaats van de woontoren is zichtbaar bij het uitspringende deel van de achtergevel. Andere vleugels van het oude kasteel werden bij de 18de-eeuwse verbouwing gesloopt en vervangen door een nieuwe frontvleugel met classicistische gevel en bordestrap. Zo ontstond een blokvormig landhuis met lijstgevels en omgaand schilddak. Het gebouw dient sinds 1933 als jeugdherberg. Het 18de-eeuwse interieur is vrijwel geheel verloren gegaan. In het huis bevindt zich nog wel een trap in Lodewijk XIV-stijl.

Het huis was eerst zelfstandig omgracht, maar de gracht vóór het huis heeft men in 1832 gedempt, zodat het terrein nu met de, ook door water omgeven, voorburcht is verenigd. Het poortgebouw,

Bunnik, Buitenplaats Oud Amelisweerd, interieur met Chinees behang

annex koetshuis en dienstwoning, is omstreeks 1800 gebouwd. Het heeft een mansardedak met houten torentje en aan beide zijden boven de poortdoorgang een classicistisch fronton. Ernaast staat een 18de-eeuwse vierkante duiventoren met tentdak. De parkaanleg bestaat uit een geometrisch lanenstelsel met enkele landschappelijke elementen. Bij de hoek van de Rhijnauwenselaan ligt het houten theehuis Rhijnauwen met grote rieten kap, in 1925 gebouwd door G. van der Gaast, die ook het theehuis in het Wilhelminapark te Utrecht ontwierp. Op het landgoed bevindt zich verder nog de kleine 18de-eeuwse, met riet gedekte, dienstwoning ‘Ridderhofstad’ (Vossegatsdijk 4).

Oud Amelisweerd (Koningslaan 9) is een landhuis met lijstgevels en zadeldaken, gelegen op de noordoever van de Kromme Rijn. De toegang bevindt zich in de van het riviertje afgewende zijde. De ingang wordt geflankeerd door twee naar voren springende vleugels met schilddaken. Het huis kreeg omstreeks 1770 zijn huidige vorm door

[p. 103]

vergroting van een kleiner huis uit 1707. In het huis is nog veel van het oorspronkelijke interieur aanwezig, zoals betimmeringen, stucplafonds en schouwen in Lodewijk XVI-stijl. Uniek voor Nederland zijn de twee kamers met 18de-eeuwse Chinese behangsels, in de ene kamer met jachtscènes en scènes van het drakenboot-festival en in de andere kamer met afbeeldingen van vogels. In twee andere kamers bevinden zich beschilderde linnen behangsels.

Terzijde van het huis staat een koetshuis met schilddak en klokkentorentje, eveneens van omstreeks 1770. In 1761-'70 werden de zuidelijke toegangslaan, een brug over de Kromme Rijn en het trapeziumvormige parkbos achter het huis aangelegd. Het bos heeft slingerpaden en zichtlanen; een combinatie die kenmerkend is voor die periode. De Beeldenlaan ligt in de as van het huis, de Domlaan bood zicht op de Domtoren van Utrecht. Westelijk van het parkbos en kort daarna aangelegd, ligt het ‘Engelse Werk’, met heuvel, waterlopen en bruggetjes. Van 1808 tot 1810 diende Oud Amelisweerd tot buitenverblijf van koning Lodewijk Napoleon, die toen in de stad Utrecht resideerde. In het nabijgelegen Nieuw-Amelisweerd huisvestte hij zijn manschappen.

Nieuw Amelisweerd (Koningslaan 1) is een breed, wit gepleisterd landhuis, met veranda aan de kant van de Kromme Rijn en met aan de noordkant twee naar voren springende vleugels van ongelijke diepte. Het huis is kort na 1682 gebouwd op de fundamenten van een bijgebouw van een verwoest landhuis uit het begin van de 15de eeuw. In de 18de eeuw heeft men het huis met een lage verdieping verhoogd en omstreeks 1860 is het met de genoemde vleugels vergroot en wit gepleisterd. Bij het huis staat een 18de-eeuws koetshuis annex koetsiers- en tuinmanswoning. Aan de overzijde van de Kromme Rijn ligt het, nu door de A 27 doorsneden, Markiezenbos, een voorbos met een laat-18de-eeuwse zichtlaan (Sneeuwklokjeslaan). Uit dezelfde tijd dateert ook de uitzichtweide achter het huis. Voor- en achterbos zijn omstreeks 1860 in landschapsstijl veranderd. De noordelijke oprijlaan en de gietijzeren brug over de Kromme Rijn dateren ook uit die tijd.

Boerderijen. Dorpsstraat 1 is een wit gepleisterde boerderij met een L-vormige plattegrond. Het woongedeelte heeft rechts een verdieping en links een uitgebouwde kelder met opkamer; de muurankers vormen het jaartal 1674. Bij de boerderij horen een schuur uit 1890 en een bakhuis uit 1907. Boerderij De Raaphof (Schoudermantel 52) heeft een monumentaal, herenhuisachtig voorhuis in neoclassicistische stijl. De herenboer G.C. Schröder liet het bouwen in het midden van de 19de eeuw, ten tijde van de hoogconjuctuur in de vee- en fruitteelt. Op de landgoederen Rhijnauwen, Nieuw en Oud Amelisweerd staan nog een aantal 17de-, 18de- en 19de-eeuwse pachtboerderijen, die sterk het beeld van het gebied bepalen. Vooral de gepleisterde en wit geschilderde boerderijen en dienstwoningen langs de Provincialeweg zijn daarbij van belang. Boerderij Runnenburg (Provincialeweg 77) heeft een deels gepleisterd, met riet gedekt, dwars woongedeelte, dat vermoedelijk uit de 17de eeuw stamt. Haaks hierop staat een in 1898 vernieuwd stalgedeelte. Interessante boerderijen langs dezelfde weg zijn: nr. 116, met een aangebouwde stalruimte langs de weg, nr. 118, een kleine, laat-17de-eeuwse en met riet gedekte keuterboerderij, nr. 120-122, met een omstreeks 1800 gebouwde dienstwoning en nr. 124-126, met een 19de-eeuwse dubbele dienstwoning met mansardekap. Vermeldenswaard zijn verder: de met riet gedekte, 17de-eeuwse krukhuisboerderij De Boeije (Vossegatsedijk

Bunnik, Fort Rhijnauwen (1976)

2-2a), met opkamer en een door een tongewelf overkluisde kelder; dwarshuisboerderij Goed ten Rijn (Rhijnauwenselaan 5) met een waarschijnlijk 17de-eeuws voorhuis; Hofstede Rhijnauwen (Rhijnauwenselaan 18-20), een 18de-eeuwse langhuisboerderij met rieten wolfsdak; De vriendschap (Provincialeweg 96), een in 1777 gebouwde krukhuisboerderij en de Bossch Hoeve (Rijnsoever 5) uit omstreeks 1800.

De Algemene Begraafplaats (Provincialeweg 63) werd in 1889 aangelegd naar ontwerp van A. Nijland. De voorgevel van het wit gepleisterde, 19de-eeuwse poortgebouwtje is voorzien van teksten en doodssymbolen.

Vestingwerken. Het voorm. Fort Rhijnauwen (Vossegatsedijk), was het grootste vestingwerk van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Het werd in 1867-'69 volgens het polygonale stelsel gebouwd en moest, samen met het ten zuidwesten ervan gelegen fort Vechten, de niet inundeerbare strook aan weerszijden van de Kromme Rijn verdedigen. Het grote binnenterrein wordt omringd door hoofdwal en gracht. Daaromheen ligt een enveloppe, die gedeeltelijk door een buitengracht is omgeven. Vóór de frontwal aan de oostkant ligt een caponnière, een vooruitgeschoven kazemat. In het midden van de westelijke hoofdwal bevindt zich een vijfhoekig bakstenen reduit met ronde bastions op de hoeken. De gevels zijn versierd met geblokte pilasters en gele baksteen; de ingang wordt bekroond door een met beeldhouwwerk gevuld fronton. In 1877-'80 kreeg het fort een bomvrije kazerne en

[p. 104]

remises en werden de poortgebouwen verbouwd tot wachthuizen. De fortwachterswoning (Vossegatsedijk 3), gebouwd in neorenaissance-stijl, dateert uit omstreeks 1867. Fort Vechten (Marsdijk), direct ten zuiden van de rijksweg Utrecht-Arnhem, is eveneens in 1867-'69 gebouwd, maar in een combinatie van het polygonale en het gebastioneerde stelsel. Een enveloppe met buitengracht ontbreekt, maar verder vertoont fort Vechten veel overeenkomst met fort Rhijnauwen door zijn grootte, de aanwezigheid van een reduit, de in de loop der tijd opgetrokken gebouwen en aangebrachte verbeteringen (1879-'81). In de omgeving van de beide forten legde men in 1914-'18 loopgraven en betonnen schuilplaatsen aan en in 1939-'40 werden gietstalen kazematten toegevoegd.