Monumenten in Nederland. Utrecht

[p. 96]

Breukelen

Rivierdorp gelegen op de westelijke oeverwal van de Vecht. Nabij het dorp bevinden zich langs die rivier drie kastelen en een hele reeks buitenplaatsen, die voor het merendeel kort na de verwoestingen door de Fransen in 1672-'73 door rijke Amsterdammers werden gesticht. De overwegend lage dorpsbebouwing concentreerde zich oorspronkelijk langs de haaks op de rivier liggende Brugstraat en Kerkstraat en eindigde bij de Hervormde kerk. Ten zuiden, langs de dorpskern, verbonden Danne en Kerkgracht de Vecht met de Aa en de Groote Heicop. In 1892 doorkruiste de aanleg van het Merwedekanaal (nu Amsterdam-Rijnkanaal) deze verbinding. Het nieuwe kanaal scheidde het dorp ook van het aan de spoorlijn Amsterdam-Utrecht gelegen station. De huidige brugverbinding vervangt een oudere brug ter hoogte van de Stationsweg. In de jaren zeventig veranderde de dorpskern sterk door de aanleg van een langgerekt, smal plein, de Kerkbrink. Daarvoor offerde men toen de vroegere bebouwing aan de Kerkstraat en de Nieuwstraat op. De 20ste-eeuwse uitbreiding van Breukelen vond plaats tussen rivier en kanaal en ging na 1945 vooral in noordelijke richting.

Herv. kerk (Straatweg 59). Laatgotische, bakstenen kruiskerk, spaarzaam versierd met speklagen van tufsteen bij de vensters van het koor en de steunberen van koor en transept. De kerk was oorspronkelijk gewijd aan Johannes de Doper en dateert uit de eerste helft van de 15de eeuw. De driezijdig gesloten St.-Barbarakapel tussen koor en zuidtransept is waarschijnlijk kort vóór 1467 gesticht. De sobere westtoren met twee geledingen en een ingesnoerde naaldspits is in 1705 herbouwd nadat hij in 1702 bij een storm was ingestort. Aan die herbouw herinnert een opschrift boven de toreningang. Vermoedelijk werd bij die werkzaamheden ook het schip vernieuwd.

De toren, waarin een uit 1463 daterende klok van Steven Butendiic hangt, moest men na 1705 nog herhaaldelijk herstellen, vooral wegens verzakking.

Uit 1718 dateert de, in classicistische stijl gebouwde, achtkantige kapel tegen de zuidzijde van het schip. Het betreft de grafkapel van de bewoners van het huis Gunterstein. Ferdinand van Collen, de toenmalige eigenaar, heeft deze gesticht. De kapel is vanuit het schip toegankelijk via een rijk portaal met ionische pilasters, ontworpen door J. Mast. Het is afgesloten met een fraai smeedijzeren hek. De voor de familie Cliquet van het huis Vechtvliet bestemde vierkante grafkapel in de hoek van de noordelijke transeptarm is waarschijnlijk ook 18de-eeuws. Het toegangsportaal in het oosteinde van het koor dateert uit 1839-'40, toen de kerk een belangrijke verbouwing onderging. Bij die gelegenheid kreeg de kerk een stucgewelf en een gedeeltelijk nieuwe inrichting. Tegen de kerk verrees in 1916 een consistorie in neorenaissance-stijl, naar ontwerp van A. Mulder, de toenmalige rijksarchitect van de monumenten.

Het eenbeukige schip is geheel wit gepleisterd en wordt gedekt door een koof en houten tongewelf. De kansel heeft een laat-18de-eeuwse kuip en is uitgerust met een koperen lessenaar, een doopbekkenhouder en lichtarmen. Het vermoedelijk 19de-eeuwse houten doophek heeft twee versierde koperen doopbogen. Eén daarvan dateert uit 1657 en is vervaardigd door E.E. Verhulst. Verder staan er in de kerk eenvoudige,

Breukelen, Herv. kerk

Breukelen, Herv. kerk, interieur

17de- en 18de-eeuwse, overhuifde herenbanken van de bewoners van ridderhofsteden en buitenplaatsen bij Breukelen. G.Th. Bätz vervaardigde in 1787 het orgel en C.G.F. Witte breidde het in 1860 uit met een tweede manuaal; het snijwerk en de sculpturen zijn van W. Winter. Ook de baldakijnschildering op het houten schotwerk achter het orgel is 18de-eeuws. In het afgescheiden, vijfzijdig gesloten koor staat de marmeren graftombe van Johan Ortt, heer van Nijenrode (†1701) en zijn vrouw, Anna Pergens (†1732); hun door griffioenen gedragen wapens zijn in wit marmer gebeeldhouwd op de zijkanten van de tombe. Anna Pergens, die de tombe in 1701 liet plaatsen, legde ook de eerste steen voor de nieuwe kerktoren. In de toren bevindt zich de laat-middeleeuwse grafzerk van Liesbeth van Zuylen (†1494) en Jan van Nijenrode (†1495), en in de St.-Barbarakapel een marmeren rococo-grafmonument met rijke doodssymboliek voor Willem Tersmitten (†1766) en zijn vrouw Jacoba Louisa Pelgrom (†1751). Verder hangen in de kerk veel rijk gesneden en geschilderde 18de-eeuwse rouwborden voor leden van de families Van Collen van huis Gunterstein en Ortt van kasteel Nijenrode.

R.K. kerk H. Johannes de Doper (Straatweg 146). Bakstenen, pseudo-basilicale kruiskerk met half ingebouwde westtoren voorzien van hoge spits en hoektorentjes. De kerk is in neogotische stijl gebouwd in 1880-'85,

[p. 97]

Breukelen, Kasteel Nijenrode

naar ontwerp van E.J. Margry, A.A.J. Margry en J.M. Snickers. Het overvloedig gedecoreerde interieur heeft deels houten tongewelven; het koor en de zijbeuken hebben gemetselde gewelven. De middelste travee van de zijbeuken is aan beide zijden hoger opgebouwd en voorzien van een houten tongewelf.

De Geref. kerk (Straatweg 37) is een bakstenen kruiskerk met aan de oostzijde naast de ingang een slanke toren. De kerk is in 1909 gebouwd naar plannen van A. Griffioen.

Het Regthuys van Breuckelen en Breuckeleweert (Kerkbrink 35) heeft een voorhuis met afgeknotte klokgevel. Het voorhuis verrees nadat de Fransen in 1672 een ouder gebouw hadden verwoest; het achterhuis is mogelijk ouder.

Kasteel Nijenrode (Straatweg 25) ligt op de linkeroever van de Vecht. De gebouwen liggen aan de west- en noordzijde van een door een gracht omringd kasteelplein. De gebouwen aan het onregelmatige zeskante plein huisvesten tegenwoordig het hoofdgebouw van het Instituut Nijenrode, Universiteit voor Bedrijfskunde. Het kasteel werd omstreeks het midden van de 13de eeuw gesticht door Gerard Splinter van Ruwiel. In eerste aanleg bestond het waarschijnlijk uit een rechthoekige toren op de plaats van de huidige, in 1917-'18 herbouwde donjon, waarnaast aan de noordzijde een vierkante poorttoren.

De donjon was mogelijk door een gracht gescheiden van de rest van het huidige plein. In 1481 belegerden Utrechtse burgers het kasteel en staken het in brand. Het herstel volgde spoedig, maar al in 1511 werd het kasteel opnieuw verwoest en deels gesloopt. In het eerste kwart van de 16de eeuw liet Willem Torck de donjon herbouwen en de aangrenzende vleugel optrekken, voorzien van twee uitgebouwde polygonale traptorens.

In 1632 liet de toenmalige eigenaar Bernard III van den Bongard het kasteel in maniëristische stijl moderniseren. Tussen de beide genoemde traptorens kwam een gebeeldhouwd natuurstenen portaal. De poorttoren werd verhoogd tot een klokkentoren. Rechts van de toren werden enkele eenvoudige bouwsels onder een schilddak gebracht. De daardoor ontstane noordoostvleugel met aanbouw kreeg toen de huidige zandstenen detaillering. De ingang tot het plein verlegde men van de noordzijde naar de zuidzijde, waar een toegangspoort met toscaanse halfzuilen verrees.

In 1673 raakte als gevolg van de Franse bezetting de donjon zwaar beschadigd en verloor de klokkentoren zijn bekroning. De nieuwe eigenaar van het kasteel, de Amsterdamse koopman Johan I Ortt, liet de gebouwen in 1675 herstellen. Daarbij verlaagde men het dak van de noordoostvleugel tot de huidige hoogte. Van de noordwestvleugel, waarvan de muren waren blijven staan, werd de verdieping enigszins vereenvoudigd hersteld.

In de 19de eeuw werd het kasteel twee keer verbouwd, rond 1825 en in 1860. Bij die laatste gelegenheid liet eigenaar Willem de Heus de gebouwen moderniseren in neo-Tudor stijl, waarbij kantelen en arkeltorentjes werden aangebracht

[p. 98]

Breukelen, Kasteel Nijenrode, plattegrond bel-etage

naar ontwerp van architect S.A. van Lunteren. In 1907 begon een ingrijpende restauratie, die erop gericht was de toestand van het midden van de 17de eeuw te herstellen. In 1915 reconstrueerde men de toegangspoort tot het terrein en er kwamen weer houten klapbruggen. In 1916 vond een reconstructie van de klokkentoren plaats; hierin hangt nu een Engels klokkenspel uit 1928. In 1917-'18 vernieuwde men de donjon en voorzag deze opnieuw van kantelen en twee parallelle schilddaken. De toren werd wel veel hoger dan voorheen en kreeg arkeltorentjes en kantelen.

Tegelijk met de restauratie van het kasteel in 1907-'18 kwam ook het huidige park in gemengde stijl tot stand, naar plannen van L.A. Springer en H. Copijn. Het neorenaissance-gebouw met poort en binnenplein op het terrein buiten de slotgracht, is een uitbreiding (1916) van een koetshuis uit omstreeks 1675. Het neorenaissancistische poortgebouw (1916) bij de Rijksstraatweg vervangt een smeedijzeren hek uit omstreeks 1750, dat nu verder zuidwaarts staat. Het hek heeft natuurstenen pijlers met kronen en de wapens van Johan III Ortt en zijn eerste vrouw, Adriana Huydecoper; de zijdelen dateren van na 1763 en dragen de initialen van Johan en zijn tweede vrouw, Dorothea Eyck. In de rozentuin ten noorden van het kasteel staat een rond gietijzeren prieeltje met lantaarn uit de 19de eeuw. Naast het houten botenhuis aan de Vecht staat een achtkantige houten theekoepel met onderbouw uit het begin van de 19de eeuw. Deze is afkomstig van het huis Gunterstein.

Kasteel Oudaen (Zandpad 80), gelegen op de rechteroever van de Vecht, is een door een gracht omgeven hoog rechthoekig gebouw met twee zadeldaken

Breukelen, Kasteel Oudaen

die aan de Vechtzijde eindigen in trapgevels; hiertussen bevindt zich een zeskantig hangtorentje met klokvormig koepeldak en windwijzer. Het kasteel werd omstreeks 1300 gebouwd in de vorm van een rechthoekige woontoren. Tussen 1450 en 1550 werd deze in twee fasen aan de noordzijde uitgebreid met een tweede, smallere toren. Het huidige aanzien is vooral het resultaat van een verbouwing in het eerste kwart van de 17de eeuw. Toen bracht men het, door een console met alliantiewapens ondersteunde, hangtorentje aan en aan de oostzijde de uitgebouwde spiltrap en de rechthoekige aanbouw met renaissanceingangspartij. In de 19de eeuw werd die aanbouw verhoogd en verving men de kruisvensters van het kasteel door schuiframen.

Op het voorplein staan twee bouwhuizen met daartussen de resten van een mogelijk middeleeuws poortgebouw. Achter het kasteel ligt een oorspronkelijk 17de-eeuwse, wit gepleisterde boerderij, voorzien van een met riet gedekt voorhuis met trapgevel en een bijbehorend bakhuisje. Het terrein onderging in de vorige eeuw een kleine verandering in landschapsstijl.

Gunterstein (Zandpad 48), gelegen op de rechteroever tegenover het dorp Breukelen, is een geheel door water omgeven, blokvormig bakstenen gebouw met onderhuis. De ingang bevindt zich in de van de Vecht afgewende zijde van het huis en wordt geflankeerd door korte vleugels. Gunterstein verrees in 1680, in opdracht van Magdalena Poulle, op de fundamenten van een in oorsprong vermoedelijk 14de-eeuws kasteel. Dat kasteel werd in 1673 door de Fransen verwoest. Het ontwerp van het herbouwde huis wordt doorgaans aan Adriaan Dortsman toegeschreven. Het gebouw, waarvan de hoeken door geblokte pilasters worden geaccentueerd, heeft een kroonlijst met het uiterlijk van een dorisch fries en een omlopend schilddak met in het midden een kleine toren, die tevens als schoorsteen fungeert. Dit torentje heeft aan alle zijden nissen met beelden, geflankeerd door dubbele pilasters. In de 18de eeuw werden de korte vleugels naast de ingang met een verdieping verhoogd. Het gebogen, door houten zuilen gedragen balkon aan de westgevel,

[p. 99]

Breukelen, Buitenplaats Gunterstein

vanwaar men zicht op Breukelen heeft, kwam omstreeks 1820 in de plaats van een ouder, rechthoekig balkon. In dezelfde tijd kreeg het huis een pleisterlaag, empire-schuiframen en een nieuwe houten brug naar het voorplein. De 19de-eeuwse bepleistering van het hoofdgebouw en de bouwhuizen werd in 1936 verwijderd.

Door het huis loopt een centrale gang en er is onder meer, in de zuidwesthoek, een zaal met wandtapijten; deze zijn in 1680 vervaardigd door Maximiliaan van der Gught uit Delft. Voorgesteld zijn landschappen met bomen, planten en dieren en tweemaal het huis Gunterstein. Naast deze zaal ligt een kamer met neoclassicistische decoratie uit omstreeks 1825. Het eveneens door de slotgracht omgeven voorplein wordt geflankeerd door twee rechthoekige bouwhuizen, waarvan het zuidelijke als oranjerie in gebruik is geweest. De omstreeks 1680 aangelegde geometrische tuin veranderde men omstreeks 1793 in een vroege landschapsstijl, waarbij de oude hoofdstructuur gespaard bleef. In 1849 zou S.A. van Lunteren het ‘Engelsche Werk’ veranderen volgens de rijpe landsschapstijl. J. Copijn maakte in 1865 een, ten dele uitgevoerd plan voor de achterplaats. In het parkbos staat een beeld van Hades die Persephone ontvoert. Het beeld dateert uit 1712, wordt toegeschreven aan I. van Logteren en is afkomstig van de buitenplaats Boom en Bosch. Aan weerszijden van de Laan van Gunterstein staan twee identieke toegangshekken met siervazen. Ten noorden hiervan liggen een laat-18de-eeuws koetshuis en een 19de-eeuwse boerderij.

Vechtvliet (Rijksstraatweg 222) is een rechthoekig bakstenen landhuis met omlopend schilddak en vier hoekschoorstenen. Het huis verrees omstreeks 1670 naar ontwerp van Philips Vingboons, maar onderging tegen het midden van de 18de eeuw belangrijke wijzigingen. De ingang werd toen naar de straatzijde verlegd en in het midden van de Vechtzijde kwam een tot de kroonlijst opgetrokken, driezijdig gesloten, uitbouw. De voor- en de achtergevel kregen een houten balustrade met siervazen op de hoeken en een rococo-kuifstuk in het midden. In het kuifstuk van de voorgevel zijn alliantiewapens afgebeeld. De met geblokte natuurstenen pilasters gelede voorgevel had oorspronkelijk in elk zijveld een grote nis met beeld. Deze nissen zijn eind 19de eeuw vervangen door vensters. De beelden, van mythologische figuren, staan nu op piëdestals aan de uiteinden van de gevel. Ze zijn gesigneerd door I. van Logteren en stammen ongeveer uit 1730. Het interieur van het huis is voorzien van rococo-stucwerk.

Bij de Vecht is een aanlegplaats met een sierhek. Het toegangshek heeft natuurstenen pijlers, gebogen middenvleugels en rijk geornamenteerde smeedijzeren tussenstutten; het geheel is uitgevoerd in Régence, de overgangsstijl naar de rococo. Het langgerekte dienstgebouw ten noorden van het huis (Klein Vechtvliet) dateert uit de 18de eeuw en werd in de 19de eeuw vergroot.

Boom en Bosch (Markt 13) is een blokvormig bakstenen buitenhuis met smallere, oorspronkelijk lage zijvleugels met schilddaken. Het middengedeelte werd omstreeks 1675 gebouwd voor vice-admiraal Engel de Ruyter, zoon van Michiel de Ruyter. Het huis is sinds 1925 in gebruik als raadhuis. De vooren de achtergevel hebben een strakke en sobere classicistische vormgeving. De beide zijvleugels, die in de 19de eeuw waren gesloopt, werden bij de restauratie in 1983-'84 opnieuw opgetrokken. Het interieur heeft een fraaie centrale hal met stucplafond. In de huidige burgemeesterskamer bevinden zich een lambrizering, een balkenplafond en een marmeren schoorsteenmantel met rijk gesneden bovenbouw met spiegel in Lodewijk XIV-stijl, aangebracht in 1711. Het grijs en wit gepleisterde koetshuis dateert ook uit het begin van de 18de eeuw. Het is in 1979-'81 gerestaureerd en verbouwd.

[p. 100]

Breukelen, Buitenplaats Boom en Bosch

Rond het huis lag in het begin van de 18de eeuw een geometrische tuin. Daarvan resteert nog de in de Vecht uitgebouwde aanlegsteiger met smeedijzeren hek. Dit hek wordt geflankeerd door gebeeldhouwde natuurstenen voetstukken met vazen, waarop aan vier zijden medaillons met portretten in reliëf zijn aangebracht. Het toegangshek aan de straat heeft geblokte natuurstenen pijlers, voorzien van wapenschilden.

Queekhoven (Zandpad 40). Buitenplaats met een blokvormig, wit gepleisterd huis uit omstreeks 1680. De gevelafwerking van het gebouw dateert echter van een verbouwing in 1880. De achtkantig uitgebouwde tuinzaal stamt uit de bouwtijd, het gietijzeren bordes met twee gebogen trappen is laat-19de-eeuws. Het interieur van de tuinkamer heeft Lodewijk XIV-ornamenten en een lage, met stucwerk in Lodewijk XVI-stijl versierde, koepel.

Twee, vrijwel identieke, bouwhuizen omsluiten samen met het hoofdgebouw het voorplein. De bouwhuizen dateren uit het begin van de 18de eeuw. Er zijn twee rijk versierde toegangshekken. De langgerekte tuin heeft veel oud geboomte en zeldzame, hier gekweekte, gewassen. Het gedeelte direct achter het huis is in het begin van de 19de eeuw in landschapsstijl veranderd, waarbij ook de slingervijver werd aangelegd. Een experimentele fruitmuur sluit de moestuin aan de noordzijde af.

Groenevecht (Zandpad 37). Buitenplaats met rechthoekig gebouw, in de kern laat-17de-eeuws, maar in het midden van de 19de eeuw ingrijpend verbouwd en vervolgens gepleisterd. De tuin heeft een eenvoudige, aan de landschapsstijl aangepaste, formele aanleg.

Vredenoord (Rijksstraatweg 6). Buitenplaats met blokvormig, gedeeltelijk wit gepleisterd, 18de-eeuws gebouw. In de 19de eeuw werd het huis gemoderniseerd; het toen afgebroken linker gedeelte is in 1978 weer opgetrokken. Het 18de-eeuwse koetshuis heeft een houten westwand. De oranjerie is voor een bedrijfsvestiging geweken. Aan de Vecht ligt een aanlegsteiger met een rococo-hek.

Vegt en Hoff (Zandpad 43) is een landhuis uit 1873 met gebosseerd pleisterwerk en stucwerk boven de ramen. Het balkon heeft gietijzeren balusters en vazen. Er is een lang smeedijzeren hek uit de 18de eeuw.

Overige buitenplaatsen bij Breukelen zijn: Klein Boomrijk (Zandpad 49) ongeveer uit 1700, Vegtzigt (Zandpad 27), Slangevecht (Straatweg 40) uit de 18de eeuw, Vrede en Rust (Straatweg 30) uit de 19de eeuw en Silversteyn (Zandpad 75), waarvan het huis in 1930 in opdracht van jhr. mr. H.H. Roëll, burgemeester van Breukelen, werd gebouwd. Het ontwerp is van H.J. Pothoven.

Woonhuizen. Het huis Vecht en Dam (Dannegracht 16) dateert uit omstreeks 1680. De veranda en de houten theekoepel met ver overstekend rieten dak zijn 19de-eeuws. Vroeglust (Herenstraat 58) is een 18de-eeuws pand met een ervoor geplaatst gedeelte uit 1938. Bij de Vecht staat een 19de-eeuwse houten theekoepel met overgekraagd plat dak, rustend op gesneden consoles.

Pakhuizen. Naast elkaar aan een gebogen rooilijn staan de graanpakhuizen aan het straatje genaamd Brouwerij. Ze zijn oorspronkelijk gebouwd voor brouwerij De Vijfhoek. Het jongste dateert uit 1897 en is gebouwd na de sluiting van die brouwerij, waarvoor in 1879 het huidige dubbele herenhuis in de plaats kwam. Het bakstenen kaaspakhuis Brugstraat 5, uit 1889, heeft boogfriezen in de puntgevel en een gevelsteen waarop biedende heren staan afgebeeld. Het ijspakhuis Oud Aa 4, met dubbele wanden, is in 1910 gebouwd voor de vishandel W. Griffioen.

Van de voorm. steenfabriek Vecht en Rhijn (Straatweg 3) dateren de oudste delen uit omstreeks 1770. Het gebouw waarin zich de ovens bevonden is opgenomen tussen twee uit latere tijd daterende loodsen met zadeldak en overgebouwd lessenaardak. Het bijbehorende landhuis van de steenfabrikant is in oorsprong vroeg-19de-eeuws, maar is later ingrijpend verbouwd.

De Kortrijkse molen (Stationsweg 105), gelegen op korte afstand van de Aa, is een houten wipwatermolen. Hij heeft een met riet gedekte onderbouw uit 1696. Het bovenhuis is in 1899 vernieuwd. Tot 1951 bemaalde hij de polder Kortrijk/Gieltjesdorp.

De ijzeren ophaalbrug over de Kerkgracht ter hoogte van de Engel de Ruijterstraat, is in 1891 vervaardigd door de Koninklijke Nederlandse Grofsmederij in Leiden.

Breukelen, Huis Vecht en Dam, tuinkoepel

[p. 101]

De twee sluiswachtershuisjes, bij de sluizen in de Kerkgracht, aan weerszijden van het Amsterdam-Rijnkanaal zijn, evenals het grotere brugwachtershuis aan de kant van de Stationsweg, opgetrokken in neorenaissance-stijl en dateren uit 1890-1891.