Monumenten in Nederland. Utrecht

Amerongen

Engdorp op de rand van de Utrechtse Heuvelrug, aan de zuidkant begrensd door de uiterwaarden van de Nederrijn. De nederzetting wordt voor het eerst vermeld in 1126. Op de flank van de Amerongse berg lagen twee akkercomplexen: de Overeng bij de Holleweg en de Nedereng ten westen van de Koenestraat. Net als de andere dorpen tegen de flank van de Heuvelrug had ook Amerongen twee parallel lopende hoofdwegen. De hoger gelegen weg werd gevormd door de Achterstraat, later Burg. Jhr. H. van den Boschstraat genoemd. De bovenweg heeft mogelijk deel uitgemaakt van de Via Regia, de koningsweg van Utrecht naar Keulen. De lager gelegen weg volgde het tracé van de Over- en de Nederstraat.

Op de Hof, wellicht de plaats van een oude vroonhof van de Utrechtse Domproosdij, bouwde men in de 13de eeuw de St.-Andrieskerk. Een oudere kerk, de St.-Pieterskerk, moet gelegen hebben in de omgeving van de Drostestraat, maar deze kerk werd in 1616 afgebroken. De Drostestraat vormt de verbinding tussen de Hof en de Lekdijk naar Wijk bij Duurstede. Aan die straat bevindt zich ook de toegang tot kasteel Amerongen, dat in de uiterwaarden van de Nederrijn ligt. Het in oorsprong 13de-eeuwse kasteel kreeg zijn huidige vorm bij de herbouw na de verwoesting door de Fransen in 1673. Even ten oosten van het kasteelterrein bevindt zich het nog omgrachte terrein van kasteel Lievendaal, dat aan het eind van de 17de eeuw werd gesloopt. Ten westen van Amerongen, in het weidegebied, lagen de ridderhofsteden Waayestein, Bergestein en Natewisch. Alleen de laatste bleef gespaard.

Amerongen is vanouds een half verstedelijkt dorp, een zogeheten ‘vlek’. De belangrijkste straten van het dorp hebben een vrij dichte bebouwing, maar de gevelwanden zijn niet volledig gesloten. Tussen de huizen bieden inritten of stegen toegang tot de, meestal grote, achtererven en tuinen. De boerderijen en de huizen in het dorp lijken in vorm en opzet vaak op elkaar. Bij de woonhuizen vervulde het achterhuis dikwijls de functie van agrarisch (neven)bedrijf. Vanaf het midden van de 17de eeuw kwam bij Amerongen de tabaksteelt tot ontwikkeling. In de 18de en het begin van de 19de eeuw was het de belangrijkste vorm van landbouw bij Amerongen. De tabaksteelt is pas na de Tweede Wereldoorlog definitief beëindigd. In en rondom het dorp staan nog verschillende tabaksschuren.

De ligging halverwege de route Utrecht-Arnhem en bij het veer over de Nederrijn heeft het dorp vanouds een belangrijke positie gegeven als halteplaats. Daarom telde Amerongen naar verhouding veel logementen en tapperijen. In 1883 werd de stoomtramlijn naar Amerongen doorgetrokken, als onderdeel van de lijn Zeist-Arnhem van de Ooster Stoomtram Maatschappij. De tram bevorderde het toerisme naar Amerongen. De lijn werd in 1949 opgeheven. Door de aanleg van de Koningin Wilhelminaweg (1934) werd het doorgaande verkeer om de oude dorpskern geleid. Vanaf de jaren zestig ontstonden ten noorden van de weg enkele nieuwe wijken. Daardoor zijn de oude akkerbouwgronden nu grotendeels door nieuwbouw bedekt. De kern van Amerongen is beschermd dorpsgezicht.

Herv. kerk (Hof 16), oorspronkelijk gewijd aan St.-Andries. Van de 13de-eeuwse, romaanse kerk zijn resten tufsteen verwerkt in de noordgevel. Deze oudste kerk is in de eerste helft van de 15de eeuw vervangen door een kerk met pseudo-basilicaal schip. Het hogere en smallere, driezijdig gesloten koor dateert uit omstreeks 1500. Tegen de noordzijde van het koor staat een kapelvormige sacristie en tegen de zuidzijde een waarschijnlijk 17de-eeuwse aanbouw met lessenaarsdak. Deze aanbouw - de consistoriekamer - staat op de plaats waar in

Amerongen, Herv. kerk, interieur schip

1418 de Natewischkapel werd gesticht; een wijdingssteen uit later tijd herinnert daaraan. Het schip van de kerk kreeg houten tongewelven, het koor en de sacristie werden voorzien van stenen kruisribgewelven. De kerk raakte in 1585 zwaar beschadigd bij een gevecht tussen Hollandse en Spaanse troepen. Het herstel begon pas na 1616. Om meer ruimte rond de preekstoel te krijgen, werden in 1661 twee pijlers in het schip weggebroken en wijde scheibogen tussen de resterende pijlers geslagen. Bij de restauratie van de kerk in 1884-'86, onder leiding van architect C.J. Brink Evers, brak men de middelste kolommen van het schip weg. De resterende kolommen kregen fantasie-kraagstenen. Tevens liet Brink Evers de houten gewelven van het schip vervangen door stucgewelven; in de 15de-eeuwse kap bleven de gebogen gewelfribben bewaard. De houten ramen van koor en schip zijn eveneens 19de-eeuws. De kerk is gerestaureerd in 1948-'53, toen de oorspronkelijke kapconstructie van het koor werd vervangen en in 1992-'93, toen in de zijbeuken de houten, halve tongewelven zijn hersteld. Verder kwamen in de kerk enkele oude schilderingen te voorschijn, waaronder een voorstelling van de Boom van Jesse op de binnenzijde van de triomfboog. In de noordbeuk van het schip staat een eenvoudige stenen tafel uit 1907 met daarop de, tijdens de Franse inval van 1672-'73 beschadigde, zandstenen beelden van Goert van Reede, heer van Amerongen († 1585) en zijn vrouw Geertruid van Nijenrode (†1605). Jacob Colijnsz. de Nole vervaardigde deze beelden rond 1600. In 1672-'73 ging bijna het gehele

[p. 60]

interieur in vlammen op; de inrichting van de kerk dateert dan ook van na die tijd. De preekstoel, met boogpanelen, ionische hoekkolommen en een rijk gesneden voet, werd in 1679 gemaakt door Willem Berendse van Aelwijck. Het achter in het koor opgestelde koorhek dateert uit dezelfde tijd. De drie koperen kronen zijn ook 17de-eeuws. In het koor bevindt zich de grafkelder van de familie Van Reede. Verspreid over de kerk hangt een indrukwekkende reeks 17de-, 18de- en 19de-eeuwse rouwborden van de families Van Reede en Van Aldenburg Bentinck. Het orgel uit 1863 is vervaardigd door C.G.F. Witte.

Met de bouw van de rijzige toren begon men in 1527. Hij sluit niet direct aan op het schip, maar is daarmee verbonden door een ruimte ter breedte van een halve travee. De toren, die uit drie geledingen en een korte spits bestaat, vertoont nauwe verwantschap met onder andere de kerktorens te Soest en Eemnes-Buiten, maar overtreft deze in rijkdom. Het metselwerk is geornamenteerd door afgewisselde baksteen en tufsteen, vlechtingen, rollagen en kruisvormige versieringen. Zowel op de tweede als op de derde geleding bevindt zich een omgang met balustrade (vernieuwd in 1948-'53). De eerste geleding is voorzien van twee uitgebouwde torentjes. Het torentje tegen de noordzijde bevat een trap; dat tegen de zuidzijde een doopkapel en daarboven een cachot. Naast de toreningang bevindt zich een waarschijnlijk vroeg-19de-eeuwse metalen standaardmaat, verdeeld in decimeters. Vóór de kerk staat een achtkante gietijzeren pomp uit 1883, gemaakt door ijzergieterij De Prins van Oranje te Den Haag. Naast de pomp staat de koningin Wilhelminaboom, een lindeboom geplant bij de troonsbestijging van Wilhelmina in 1898 met een zeskantig hekwerk met opschriften en profielafbeeldingen van de koningin.

Raadhuis (Hof 1). Op de plek van het 17de-eeuwse raadhuis verrees in 1951 naar ontwerp van J.G.A. Heineman te Velp een nieuw raadhuis, in een eenvoudige maar verzorgde wederopbouwarchitectuur.

Kasteel Amerongen (Drostestraat 20) is een vrijwel vierkant bouwwerk uit 1674-'80. Gelegen in de uiterwaarden

Amerongen, Kasteel Amerongen met bijgebouwen en tuin

van de Nederrijn wordt het terrein afgesloten door een kade. Binnen die kade wordt het huis omringd door een binnen- en een buitengracht. Het staat op de plaats van een in 1286 door Borre en Diederic van Amerongen gesticht kasteel, dat door de Fransen in 1673 werd verwoest. Godard van Reede en zijn vrouw Margaretha Turnor lieten in 1673 het huidige huis bouwen op de oude fundamenten en een deel van het muurwerk van de zuidwesttoren. De architect is niet bekend. Meester-timmerman Hendrick Geurtsz. Schut moet als uitvoerend bouwmeester worden beschouwd.

Het verrees in een strakke classicistische stijl, waarbij de omlijsting van de ingang en enkele balkons de enige sierelementen van het exterieur vormen. De drie parallelle schilddaken worden aan de voorzijde gekoppeld met een doorlopend dakschild. Op de vier hoeken staan grote schoorstenen. De schuifvensters behoren tot de vroegste voorbeelden van schuifvensters in Nederland. Twee boven elkaar gebouwde bakstenen boogbruggen, gedateerd 1678, leiden naar de dienstingang in het souterrain en naar de formele ingang op de bel-etage.

De plattegrond van het huis is goeddeels symmetrisch. Centraal hierin bevindt zich het trappenhuis. Vanaf de hal leiden

Amerongen, Kasteel Amerongen, plattegrond bel-etage

trappen aan weerszijden van een verbindingsgang naar een brede middentrap. Deze komt uit in een twee verdiepingen doorsnijdende bovenvestibule of galerij, waarvan de wanden zijn versierd met portretten. De plafondschildering in de hal werd in 1685 door Willem van Nijmegen aangebracht. Centraal hierin prijkt het alliantiewapen van Godard Adriaan van Reede en Margaretha Turnor. De grote zaal op de bel-etage heeft aan de korte zijden monumentale 17de-eeuwse schouwen. G.J.G.C. graaf van Aldenburg Bentinck liet enkele vertrekken opnieuw inrichten. Zo ontwierp P.J.H. Cuypers in 1884 een beschildering voor het houten koepelgewelf van de bovengalerij en een houten balustrade rondom de trapopening. In 1912 kreeg

[p. 61]

de eetkamer, naar ontwerp van Cuypers, een betimmering en stucplafond in 18de-eeuwse trant.

Men nadert het voorplein via een ommuurd, rechthoekig eiland uit 1681, aangeduid als ‘het bastion’. Voorplein, bastion en oprijlaan hebben eenvoudige bakstenen poorten, die in elkaars verlengde liggen. Op het voorplein staat een stalgebouw met vierkante hoekpaviljoens, gebouwd in 1674-'80. De lage en langgerekte stal heeft aan de voorkant een reeks rondboognissen met rondboogvensters. Binnen zijn de 19de-eeuwse paardenboxen nog aanwezig. De dakruiter met klok dateert uit 1909. Tegen de achterzijde is over de gehele breedte een houten duiventil uitgebouwd. Aan de zuidzijde bevindt zich een koetshuis uit 1906-'07, met een botenhuis aan de gracht.

Het park is aan het eind van de 17de eeuw aangelegd. In het begin van de 18de eeuw heeft men aan de westzijde van het huis de nog bestaande, tegen de kade eindigende, waterallee gegraven. Graaf Bentinck liet de tuin en het kasteelpark aan het eind van de 19de eeuw door tuinarchitect H. Poortman in neorenaissance-stijl aanpassen. In het park en de tuin bevinden zich enkele smeedijzeren hekken, een classicistisch houten prieeltje, een zonnewijzer, siervazen, beelden en een vroeg-20ste-eeuws kinderspeelhuisje. Bij het smeedijzeren toegangshek aan de Drostestraat staan een oranjerie (omstreeks 1870) en een koetsierswoning (eind 17de eeuw). Die woning is in het tweede kwart van de 19de eeuw uitgebreid; de pomp tegen de oostgevel dateert uit 1845. Vóór het hek staat een smeedijzeren lantaren op gebeeldhouwd stenen voetstuk uit 1929. Vanuit de Overstraat vormt een smeedijzeren toegangshek met spiegelmonogram het begin van de naar het kasteel leidende Margaretha Turnorlaan.

De uit Duitsland gevluchte keizer Wilhelm II verbleef op het kasteel van 1918 tot 1920, waarna hij het door hem gekochte Huis Doorn kon betrekken. In Amerongen tekende hij zijn troonsafstand.

Woonhuizen. Het Drostehuis (Drostestraat 27) uit 1675 was de woning van de drost van Amerongen. Het in sobere classicistische stijl gebouwde eenlaags

Amerongen, Hof met pomp en Wilhelminaboom (links)

pand heeft een dwarsgeplaatst voorhuis en een haaks daarop staand achterhuis. Het werd verbouwd in de eerste helft van de 19de eeuw. Ook elders in het dorp zijn eenlaags huizen te vinden die in opzet stammen uit het laatste kwart van de 17de eeuw. Het pand Gasthuisstraat 22 heeft de jaartalankers ‘1678’, maar veel van het metselwerk is recenter. Overstraat 14, met dwars voorhuis en haaks daarop geplaatst achterhuis, dateert uit het eind van de 17de eeuw. Het heeft echter een 18de-eeuwse voorgevel. Hof 2 is een tweebeukig 17de-eeuws huis, met aan de linkerzijde een overwelfde kelder. De Bylerhof (Gasthuisstraat 14-18) bestaat uit drie kleine woningen uit het laatste kwart van de 17de eeuw, oorspronkelijk bestemd voor weduwen van het kasteelpersoneel. Aan de Nederstraat, die loopt langs de rand van het hoger gelegen kerkterrein, staan diverse 17de-, 18de- en 19de-eeuwse woningen. Nederstraat 7 en 9-11 zijn oorspronkelijk in het laatste kwart van de 17de eeuw als armenwoningen gebouwd, in opdracht van Margaretha Turnor. Ze zijn later gemoderniseerd. Nederstraat 2-10 is een complex van ruggelings geschakelde, 18de-eeuwse woningen aan de hoge zijde van de straat. Tot 1810 behoorden de huisjes aan de kerk. Bij de restauratie in de jaren zeventig van de 20ste eeuw zijn er telkens twee achter elkaar samengevoegd. Het dorp telt aan de Hof en langs de Nederstraat, de Overstraat en de Van den Boschstraat verschillende deftige huizen, vaak nog voorzien van een stoep met stoeppalen en kettingen. Een goed voorbeeld is Overstraat 17, een eenlaags huis met een dwars voorhuis en een haaks daarop geplaatst achterhuis. Het is gebouwd in 1778 in opdracht van tabakshandelaar K. van Os. De voorgevel met kroonlijst is symmetrisch van opzet en heeft een ingangspartij met een houten, classicistische omlijsting en een bovenlicht met snijraam. Van het tweebeukige eenlaags huis Hoogerwerf (Overstraat 25) stamt de voorste beuk waarschijnlijk uit de 18de eeuw, maar het huis kreeg aan het begin van de 19de eeuw zijn huidige vorm. Het wit gepleisterde, tweelaags herenhuis Lindenhof (Overstraat 25) werd in 1841 gebouwd voor heelmeester N.B. Donkersloot. Naast het huis staat een koetshuis met klokgevel. Uit 1841 dateert ook Nederstraat 13, de pastorie van de Andrieskerk. Het Witte Huis (Van den Boschstraat 2) is een tweelaags, dwarsgeplaatst herenhuis met mansardekap, dat in 1844 werd gebouwd voor Dirk Vos, kastelein van de herberg ‘Het Rode Hert’ (Van den Boschstraat 1). Het grootste herenhuis van Amerongen is Oranjestein (Drostestraat 2-6a), dat rond 1881 werd gebouwd in opdracht van notaris Immink. Het rechthoekige, wit gepleisterde gebouw is uitgevoerd in eclectische vormen. Later is ter rechterzijde een in vormgeving aangepaste, maar soberder gedetailleerde, vleugel aangebouwd. De voorgevel kreeg bovendien links en rechts grote serres. Het pand is onder meer in gebruik geweest als hotel en Zendings-Diaconessenhuis. Eveneens in eclectische vormen en ongeveer in

[p. 62]

dezelfde tijd verrees het kubusvormige herenhuis Lievendael (Hof 6-10), in opdracht van de familie De Ridder. Vanaf 1890 is het een tijdlang hotel geweest; tegenwoordig is het deels notariskantoor en deels politiebureau. In het dorp zijn diverse diepe huizen met mansardedak te vinden; een monumentaal voorbeeld is Drostestraat 3, in 1894 gebouwd voor de arts W.H. Giltaij. Vanaf het eind van de vorige eeuw werd bij een aantal huizen het voorhuis gedeeltelijk omgebouwd tot winkelruimte en voorzien van een houten winkelpui. Goede voorbeelden hiervan zijn Van den Boschstraat 66 en 74-76, Donkerstraat 1 en Overstraat 24-26, 48 en 55-57. Drostestraat 8 was vanaf de 17de eeuw het huis van de rentmeester van kasteel Amerongen. Het is in opdracht van G.J.G.C. graaf van Aldenburg Bentinck in 1908 ingrijpend verbouwd in traditionele vormen.

Herbergen. De oudst bekende herberg is Den Rooden Leeuw (Drostestraat 35), strategisch gelegen op de plek waar de weg vanaf het veer (Rijnsteeg) en de Lekdijk het dorp bereiken. Van deze herberg, die behoorde tot het kasteelbezit, wordt al in het laatste kwart van de 17de eeuw melding gemaakt. Het pand bestaat uit een tweelaags, dwars voorhuis en een haaks daarop aansluitend achterhuis, dat als stalhouderij in gebruik was. De jaartalankers ‘1794’ aan de achtergevel duiden op een verbouwing van die

Amerongen, Nederstraat met Herv. kerk

gevel of het achterhuis. Aan de voorgevel hangt een oud uithangbord met een omkranste rode leeuw. Op de rand van het dorp, aan de straatweg richting Rhenen, vestigde Dirk Vos in 1748 de herberg Het Rode Hert (Van den Boschstraat 1). Het gebouw, een statig, vrijstaand herenhuis, dateert grotendeels uit de tweede helft van de 18de eeuw, met een uitbreiding van omstreeks 1840. De naastgelegen stenen wagenschuur (nr. 3) uit 1855 is nu in gebruik als horecagelegenheid (‘De Oude Remise’). Net buiten het dorp ligt tegen de buitenzijde van de Lekdijk de vroegere tapperij Eerste Veertig Gaarden (Lekdijk 5). Het pand dat volgens jaartalsteentjes en muurankers oorspronkelijk werd gebouwd in 1657, dateert grotendeels uit de 18de eeuw. Het betreft een eenlaags dwars huis, met aan de achterzijde een aanbouw met lessenaarsdak en opzij een aangebouwde wagenschuur. Boerderijen. Veel boerderijen in het dorp hebben een dwarsgeplaatst woongedeelte dat overeenkomt met de eerder beschreven woonhuizen. Aan de rand van het dorp ligt de dwarshuisboerderij Rodenstein (Kersweg 28) met een bakstenen voorhuis uit ongeveer 1800 en aan de linkerzijde een teruggelegen aanbouw met doorgang. Naast de boerderij bevindt zich een driebeukige tabaksschuur. Verder staan in Amerongen veel langhuisboerderijen met lage zijmuren, een pannen zadeldak en brede, hoge puntgevels met vlechtingen. Het bedrijfsgedeelte is soms in hout opgetrokken.

Amerongen, Dwarshuisboerderij Rodenstein

Gave en monumentale voorbeelden van dit type boerderij zijn: Donkerstraat 25-27, dat dateert van omstreeks 1800, Drostestraat 31, uit dezelfde tijd en met bewerkte houten windveren en Van den Boschstraat 55, gebouwd in 1835 in opdracht van tabaksplanter H. van den Berg. In het laatste kwart van de 19de eeuw en de eerste helft van de 20ste eeuw kregen veel boerderijen een mansardedak. Een aardig en vroeg voorbeeld daarvan is de langhuisboerderij Rijksstraatweg 24 uit 1883, gebouwd voor tabaksplanter N. ten Broek. Aan de voorzijde is een veranda aangebracht. Aan de voet van de Lekdijk liggen enkele interessante boerderijen, zoals De Ark (Lekdijk 2), een 18de-eeuwse dwarshuisboerderij. Borreveld (Lekdijk 13) is een in 1844 in opdracht van de heer van Natewisch gebouwde dwarshuisboerderij met een monumentaal voorhuis. De langhuisboer lerij Kolland (Lekdijk 3) dateert uit 1858 en heeft een rijk gedecoreerde voorgevel. Rijnzicht (Lekdijk 7), uit 1922, toont in zijn vormgeving invloed van het expressionisme.

Aan de tabaksteelt, die sinds het begin van de 17de eeuw in deze streek beoefend was, kwam omstreeks 1960 definitief een einde. Bewaard bleven verscheidene speciaal voor het drogen van tabak gebouwde schuren die dateren uit de 18de, 19de en 20ste eeuw. In vorm onderscheiden zij zich nauwelijks van schuren en houten achterhuizen van boerderijen in dit gebied, die ook vaak voor dit doel werden gebruikt. Behouden bleven tabaksschuren aan de Bergjessteeg, Bergweg, Van den Boschstraat, Kersweg, Koenestraat en Veenseweg.

[p. 63]

Amerongen, Tabaksschuren aan de Veenseweg

Een voormalige kleine 19de-eeuwse tabaksschuur in het dorp, Van den Boschstraat 46, is nu als museum ingericht. Er is een permanente tentoonstelling over de tabaksteelt in de zuidoosthoek van Utrecht. Van den Boschstraat 44 is een in 1806 gebouwd stenen tabakspakhuis. Het gebouw, dat bekend staat als de ‘Napoleonsschuur’, werd in 1983 verbouwd tot bibliotheek.

Korenmolen (Van den Boschstraat 85). Al in 1603 wordt melding gemaakt van een molen op deze plaats. In 1830 verving men de oude standerdmolen door een stenen bovenkruier, waarvan sinds 1938 de onttakelde molenromp over is.

De vizierstuw die in 1959-'67 ten zuidwesten van het dorp in de Nederrijn werd gebouwd, reguleert samen met de stuwen bij Driel en Hagestein het waterpeil in Nederrijn en Lek. De stuw bestaat uit twee halfcirkelvormige stalen vizierschuiven, die door middel van betonnen tussenpijlers en de daarop geplaatste hefmechanismen kunnen worden bewogen. De vormgeving is van W. Hamdorf. Naast de stuw ligt een schutsluis.

Op de Algemene begraafplaats

Amerongen, Vizierstuw in de Nederrijn

(Rijksstraatweg 25), aangelegd in 1827, bevinden zich een grafmonument voor de familie Van Reede (1887) en een neoclassicistisch grafmonument in tempelvorm voor de familie Van Aldenburg Bentinck (1927). Het hekwerk om het kerkhof dateert uit 1874.

Grenspalen. Bij de splitsing van Utrechtsestraatweg en Rijksstraatweg staat een 18de-eeuwse jachtpaal met cartouche, wapen en inscriptie ‘Hooge Heerlyckheid Amerongen Ginkel en Elst’. Een zelfde jachtpaal bevindt zich ook te Elst (Oude Weg tussen nrs. 2 en 4). Aan het begin van de Lekdijk, ter hoogte van de Donkerstraat, staat een 19de-eeuwse dijkpaal met de inscriptie ‘Lekkendijk Boven Dams’ en het wapen van het gelijknamige Hoogheemraadschap. De paal markeerde de grens van het waterschap.

Natewisch (Lekdijk 21). Van deze ridderhofstad bleef de 13de-eeuwse woontoren op een rechthoekig omgracht eiland bewaard. Bij een verbouwing in 1721-'30 kreeg de toren een uitgebouwde spiltrap en een U-vormige, eenlaags woon- en dienstvleugel. Deze bijgebouwen werden in 1873-'74 weer gesloopt. Bij een ingrijpende restauratie in 1937-'38 werd de toren voorzien van kruiskozijnen en kreeg het dak een omloop. Later verwijderde men de 19de-eeuwse bepleistering. Buiten de gracht staan een jachthuis uit 1859 in neogotische stijl en een wit gepleisterd koetshuis (Lekdijk 22), dat het in 1873-'74 gesloopte koetshuis verving.

Overberg is een buurtschap op de noordflank van de Amerongse berg. Langs de Dwarsweg liggen waardevolle boerderijcomplexen, zoals Dwarsweg 60: een grotendeels 18de-eeuwse langhuisboerderij onder een met riet gedekt wolfdak. De boerderij heeft een opkamer boven een kelder met tongewelf. Op het erf staan onder meer een gepleisterd bakhuis

Overberg, Boerderij Dwarsweg 60 met schaapskooi

en een houten schaapskooi met bakstenen voet en rieten wolfdak. De langhuisboerderij 't Eind (Eindseweg 2-2a), uit 1871, behoorde tot het bezit van graaf Bentinck. Eén van de bijgebouwen is een driebeukige, gepotdekselde schuur uit 1884, die als schaapskooi heeft dienst gedaan. De gepleisterde boerderij Bovenste Ruwe Hofstede (Bergweg 20-22) dateert uit 1892.

Aan de Slaperdijk (op de grens met Veenendaal en Renswoude) werd in het tweede kwart van de 17de eeuw de schans De Roode Haan aangelegd. Deze schans behoorde bij een extra verdedigingslinie vóór de Hollandse Waterlinie. Het hoornwerk werd in 1785 vergroot als onderdeel van de Grebbelinie en verder verbeterd in 1847-'48, volgens de plannen van de ingenieurs G.J. Keizer en H.J. van Druijnen. Ook de naastgelegen inundatiesluis is diverse keren vernieuwd.