Van Abélard tot Zoroaster. Literaire en historische figuren vanaf de renaissance in literatuur, muziek, beeldende kunst en theater

Wilhelm Tell

was volgens de legenden een bewoner van Bürglen in het Zwitserse kanton Uri en zou een rol hebben gespeeld in het verzet van de Zwitsers tegen de Habsburgse overheersing van het Duitstalige deel van Zwitserland. Dit verzet had als brandhaard de drie ‘oerkantons’ Uri, Schwyz en Unterwalden, die in 1291 op de berg Rütli een eeuwig verbond sloten tegen hun onderdrukkers. Nadat dit ‘Eidgenossenschaft’ de steun had gekregen van andere kantons, konden de Zwitsers zich in enkele veldslagen in de 14e eeuw handhaven tegenover de Habsburgers en zo hun onafhankelijkheid consolideren.

De grootste literaire expressie van de legende, het drama Wilhelm Tell van Schiller uit 1804, volgt in hoofdlijnen het relaas van Tschudi uit de 16e eeuw. Wilhelm Tell, een uitnemend boogschutter en onbevreesde maar ook vredelievende Zwitser, heeft niet willen deelnemen aan de - door Schiller in het toneelstuk geïntegreerde - ‘Rütli-Schwur’ tegen de wrede en grillige Oostenrijkse gouverneur Gessler. Hij weigert ook op de markt van Altdorf eer te betuigen aan een hoed - een vernederende verplichting die door Gessler aan alle passanten is opgelegd. Tell wordt voor de tiran geleid, die belooft hem in vrijheid te laten indien hij een op het hoofd van zijn zoontje gelegde appel met een pijlschot kan doorboren. Tell slaagt hierin maar wordt, na zijn verklaring dat een tweede pijl bestemd zou zijn geweest voor Gessler indien het eerste schot de jongen had getroffen, afgevoerd om te worden gekerkerd. Over het Vierwoudstedenmeer op weg naar de gevangenis in Kussnacht raakt het schip in een hevige storm, en Tell maakt van de paniek gebruik door het schip in de richting van de oever te sturen, waarna hij op een rotspunt kan springen en ontsnapt. Later wacht hij Gessler op en jaagt hij deze een pijl door het hart. De Zwitsers schudden nu het juk van zich af en branden de Oostenrijkse vestingen plat. Tell keert terug naar het vredige gezinsleven.

Van de legende wordt voor het eerst melding gemaakt in het Weisse Buch von Sarnen uit 1470-72: Tell is daarin niet meer (of minder) dan een van de vele opstandelingen. Pas in het Urner Tellenspiel uit 1512-13 treedt Tell op als de vertegenwoordiger van het kanton Uri en krijgt zijn persoon een uitzonderlijke (politieke) heldenstatus. Het verhaal komt daarna voor in de Chronicon Helveticum van Tschudi uit de 16e eeuw, dat echter pas in de 18e eeuw werd gepubliceerd. Hoezeer Wilhelm Tell in de 18e eeuw als bevrijder van het juk der tirannen was ingeburgerd, blijkt uit het feit dat de Franse troepen in 1798 Zwitserland binnenmarcheerden in naam van de bevrijder Tell. In een onvoltooide tekening van Louis David uit deze periode wordt deze wrange historische ironie zichtbaar gemaakt: Tell en zijn zoontje marcheren in een stoet naast de praalwagen waarop de Franse Revolutie zetelt. Ook uit deze tijd stamt een godslasterlijke versie van het Onze Vader, door de Franse zaakgelastigde Mengaud in Basel geschreven en verspreid (‘Wilhelm Tell, der du bist der Stifter unserer Freiheit; dein Name werde geheiligt in der Schweiz’).

De stijgende populariteit van Zwitserland als reisbestemming aan het eind van de 18e

[p. 245]

Ferdinand Hodler, Wilhelm Tell, 1897, doek. Kunstmuseum Solothurn.

[p. 246]

eeuw dreef menig romanticus van naam naar het land van Tell. Onder hen bevonden zich Goethe en Schiller, die beiden met het idee van een Tell-drama speelden. Uiteindelijk zou alleen Schiller tot verwezenlijking van het plan komen. Aan Schillers stuk gingen enkele onbeduidende toneelbewerkingen vooraf, onder meer door Mierre 1767, Zimmermann 1777 en Ambuhl 1792.

Schillers stuk is tot in alle nevenintriges doortrokken van de tegenstelling tussen enerzijds een redelijke gezagsuitoefening, met respect voor de vrijheid van de Zwitser om als vrije boer, herder of jager het eigen leven volgens de traditionele Zwitserse waarden in te richten, en anderzijds willekeur, tirannie en on-Zwitserse decadentie. Zouden de Habsburgers oor hebben gehad voor de klachten van de Zwitsers en hun gezag met vaderlijke goedertierenheid hebben uitgeoefend, dan zou hun macht intact hebben kunnen blijven.

In Zwitserland bleef men echter wat gereserveerder staan tegenover deze opgewaardeerde Tell: in de vertelling Der Knabe des Tell uit 1845 van Gotthelf is Tell niet langer de idealistische revolutionair, maar een godvruchtig mens die Zwitserland in zijn oorspronkelijke, sterk aan de natuur verbonden staat wil herstellen. Zwitserse geschiedkundigen uit de 19e eeuw bewezen ook eenduidig dat de Tell-figuur tot het rijk der fabelen moest behoren.

Het drama van Schiller heeft ondanks dergelijke tegenklanken furore gemaakt. In de toneelliteratuur is het gevolgd door een aantal stukken, die echter alle in de schaduw zijn gebleven van Schillers drama, zoals de Tellstukken van Knowles 1825, Pichat 1830, Gil y Zárate (ca. 1850) en Ors 1923. In Nederland liet Van der Hoop jr. zich in 1833 tot een verwerking van de stof verleiden (Willem Tell. Zwitsersche tafereelen). In Engeland schreef J.H. Newton in 1840 een ‘historical romance’ onder de titel William Tell, the Hero of Switzerland.

Met name de literatoren Gottfried Keller 1931 en Inglin (Jugend eines Volkes, roman 1933) verzetten zich tegen de ontmythologisering van Tell door de historici. Inglin was sterk geïnspireerd door de titaanse uitbeelding van Tell uit 1897 door de kunstenaar Hodler, die met zijn schilderij de mythe van Tell als geweldenaar nieuw leven had ingeblazen. Andere bewerkingen van de Tell-stof uit de periode voor de Tweede Wereldoorlog droegen een sterk nationalistisch karakter, zoals het drama Tell uit 1920 van Schoeck, Hüter der Mitte uit 1934 van Liehburg en de roman Wilhelm Tell. Roman eines Volkes uit 1937 van Eggarter.

Na de oorlog keerde men terug naar de realiteit en bezweek de mythische held onder een reeks bewerkingen die van weinig eerbied getuigden. De belangrijkste daarvan is van de hand van de Zwitser Frisch, van wie in 1971 het toneelstuk Wilhelm Tell für die Schule verscheen. Frisch beoogde de uitbeelding van Tell als roemruchte revolutionair tegen de Habsburgse onderdrukkers te ontzenuwen en de historie minder geweld aan te doen door Tell als dwarse en rebelse individualist neer te zetten, die in zijn persoonlijk optreden ver is verwijderd van het ideaal van de ‘Eidgenossenschaft’. Frisch verzette zich op deze wijze vooral tegen Schillers idealisering van de stof.

In het oeuvre van Rossini wordt de opera Guillaume Tell (1829; libretto van Jouy en Bis, zeer vrij naar Schiller) gerekend tot zijn beste werken. Het werk had na de première te Parijs aanvankelijk een groot succes, maar maakt nu geen deel meer uit van het gangbare repertoire (behalve de veel gespeelde ouverture). Ook andere muzikale bewerkingen zijn direct aan Schiller verbonden, zoals de toneelmuziek van Bernhard Weber 1804 en Reinecke 1871, een symfonie uit 1881 van de Zwitserse componist Huber en een ‘Volksoper’ uit 1917 van Rieter. In 1954 vond de première plaats van de opera Helvetic liberty, or, The lass of the lakes: de componist verschool zich achter het pseudoniem ‘a Kentish bowman’, waarmee associaties werden opgeroepen met de Engelse Tell, Robin Hood.

[p. 247]

Wilhelm Tell, steunpilaar van het nationale bewustzijn van Zwitersland, is in dat land alomtegenwoordig in vooral 19e-eeuwse standbeelden (het grootste op de markt van Altdorf, van de hand van Kissling, 1895) en in decoraties van stadhuizen en andere openbare gebouwen. Zo vervaardigde Stuckelberg in de tweede helft van de 19e eeuw een aantal fresco's in de zogenaamde Tellskapelle aan het Vierwoudstedenmeer (op de plaats waar Tell aan land zou zijn gesprongen om te ontsnappen). Het appelschot is een bijna overal terugkerend element. Tot werken die in de kunstgeschiedenis van groot belang worden geacht, heeft de traditie niet geleid, met uitzondering wellicht van het reeds genoemde schilderij van Hodler. Enkele schilderijen van Füssli met elementen uit de Tell-legende (bijvoorbeeld de sprong naar de oever van het Vierwoudstedenmeer) zijn slechts uit gravures bekend. Ook Kaulbach wijdde een schilderij aan de Zwitserse held (Tell rettet Baumgarten, ca. 1855). Tell is zowel in als buiten Zwitserland de profane tegenhanger van Sebastiaan als schutspatroon van boogschuttersverenigingen. Buiten Zwitserland komt die relatie bijvoorbeeld tot uitdrukking in een schilderij van Biset uit 1674, dat zich in de Koninklijke Musea voor Schone Kunsten te Brussel bevindt. Biset portretteert hier leden van de Brusselse boogschuttersvereniging, het Sebastiaansgilde, als toeschouwers bij het appelschot.

In de filmgeschiedenis is Wilhelm Tell slechts sporadisch terug te vinden. Vroege verfilmingen stammen uit Engeland (Robert William Paul 1900) en Frankrijk (Nonguet 1903). In 1935 regisseerde Heinz Paul een film over de Tell-legende op een eigen scenario: Tell werd gespeeld door Hans Marr en de beroemde acteur Conrad Veidt speelde Gessler. In Italië werd in 1949 door Pastina een poging ondernomen het Tell-drama van Schiller te verfilmen (guglielmo tell) met Gino Cervi als de held en met muziek van Rossini. In 1956 volgde een Oostenrijkse verfilming naar Schiller door Gielen. Dickoff zorgde in 1961 voor een eerste Zwitserse verfilming, die te lijden had onder zwakke acteerprestaties en een matig scenario.

Heinemann 1902; Merz 1925; Ernst 1936; Stunzi 1973; Frühwald/Schmitz 1977; Utz 1984