Van Abélard tot Zoroaster. Literaire en historische figuren vanaf de renaissance in literatuur, muziek, beeldende kunst en theater

[p. 240]

Werther,

de titelheld in Die Leiden des jungen Werthers uit 1774 van Goethe, is een gevoelige jongeman die in brieven aan zijn vriend Wilhelm de geschiedenis schetst van zijn maandenlang verblijf in een onbekend en eenvoudig plaatsje. Liefde, natuur en literatuur dwingen de jonge Werther tot onbarmhartige zelfbespiegeling en maatschappelijke kritiek. Bij zijn wandelingen door de natuur is Homerus Werthers trouwe gezel. Daarnaast inspireren de Songs of Ossian (1765), het werk van de valse bard Macpherson, Werther tot een ‘romaneske’ beschouwing van zichzelf en de wereld. De exaltatie en Weltschmerz van het getormenteerde genie laten geen ruimte voor het compromis.

In Charlotte - kortweg Lotte - treft Werther een verwante gevoelige ziel. Zij is verloofd met de sympathieke Albert, die enige tijd afwezig is, en ze brengt vele uren met Werther door. Deze raakt hopeloos verliefd op Lotte, die echter haar verloving niet wil verbreken. Omdat ze evenmin Werther de vriendschap wil opzeggen, probeert ze hem tot aanvaarding van de ‘feiten’ te bewegen. Albert tracht bij thuiskomst op zijn beurt Werther te genezen van zijn onredelijke liefde. Met averechts gevolg: Werther radicaliseert en voor hem staat het opgeven van Lotte gelijk aan zelfverloochening, aan burgerlijk instemmen met de stand van zaken.

In een uitvoerig naschrift beschrijft een anonieme editeur van de brieven de afloop: Werther zegt Lotte en het leven vaarwel. Na een tranenrijk laatste bezoek aan Lotte berooft Werther zich met Alberts pistolen van het leven. De ontsteltenis van Albert en Lotte is enorm; zelfs wordt gevreesd voor het leven van Lotte.

Aan zijn zelfmoord dankt Werther een indrukwekkend postuum bestaan. De schim van Werther werd na 1774 uitvoerig bestreden, omdat zijn leven en levenseinde op een

[p. 241]

gevaarlijk geacht aantal jonge supporters mochten rekenen. De roman van Goethe werd een ‘cultboek’.

Kort na verschijning stimuleerde de onthulling dat Goethe de noodlottige geschiedenis van Karl Wilhelm Jerusalem als model had gebruikt een realistische lectuur van de roman: Werther was niet langer een fictieve figuur, maar historische realiteit. Werther verwierf de schijn van feitelijke authenticiteit, wat belangrijk bijdroeg tot het medeleven van de lezers.

Zoals Werther zich door Homerus en Ossian liet leiden, zo volgden gevoelige lezers van Goethes roman de jonge Werther vol sympathie. In 1793 werd een herdruk van de Nederlandse vertaling in een advertentie speciaal geschikt geacht voor ‘onze Jonglingschap, vooral de Schoone Sexe’. Een empathische lectuur werd bij deze lezers verondersteld: ‘Geen hunner zal aan Werther noch aan Charlotta haare traanen weigeren; derzelver noodlot zal hunne gevoelige zielen treffen: allen zullen zy troost uit hun lijden scheppen, wanneer zy onder het gewigt van soortgelyke jammeren zuchten.’ Van de lezers werd emotie geëist.

Sympathie werd door de lezers veelal luid gearticuleerd: Napoleon Bonaparte stak zijn bewondering voor Goethes roman niet onder stoelen of banken. In de laatste decennia van de 18e eeuw ontstond er een ware Werthermode: een blauwe frak met messingknopen, een gele broek en ongepoederd haar. Talrijk waren de ‘Wertheriaden’, navolgingen van de succesroman. Zelfs volgden enige lezers Werther in de dood. De fictionalisering van Jerusalem maakte in werkelijkheid nieuwe slachtoffers.

Moralisten vergrootten het effect van de Werther-koorts: een imposante zelfmoordgolf zou West-Europa teisteren. Identificatie met de romanheld zou kwetsbare lezers tot navolging aanzetten. Een massief anti-Werther-front werd geformeerd. Men hield rekening met Werthers populariteit en trachtte op het meest verontrustende moment het lot

De dood van Werther (links) en Charlotte bij het graf van Werther, eind 18e eeuw, papier.
Goethe-Museum, Düsseldorf. In Nederland geknipt en bedoeld als illustratie.

[p. 242]

van Werther een andere wending te geven: zo publiceerde Friedrich Nicolai in 1775 een supplement op de roman, Die Freuden des jungen Werthers. In dat supplement bleek de zelfmoord van Werther een mislukking en deed Albert op hartroerende wijze afstand van Lotte, zodat niets het geluk van de van exaltatie genezen held meer in de weg stond.

In Nederland verscheen de roman van Goethe spoedig in vertaling, weldra gevolgd door het supplement van Nicolai. In Julia uit 1783 annexeerde en corrigeerde Feith Werther op eigen wijze. In de roman van Feith ontmoet Eduard, de smachtende held, in ballingschap een zekere Werther. Déze Werther kent ook een hopeloze liefde, maar grijpt niet naar het pistool. Feiths Werther kwijnt weg van verdriet.

De gecorrigeerde Werthers verliezen het van de echte: bestrijding van de gevreesde gevolgen van Werther-lectuur blijft immers langdurig opportuun. Deels krijgt die bestrijding het karakter van spot. Beets veroorloofde zich - in navolging van Thackeray (‘Sorrows of Werther’, een van de ‘Ballads’ in Miscellaneous Writings uit 1855) - enige luimige meligheid door de hopeloos verliefde Werther te confronteren met een Lotte die boterhammen blijft smeren, wat er ook gebeurt. Simon Gorter, de vader van Herman, publiceerde in 1860 onder het pseudoniem J-t (Jut, zijn bijnaam als student) in de almanak van het Amsterdams Studenten Corps het stukje ‘Het lijden van den jongen Nolle’.

Echo's van Werther zijn aan te treffen bij Fuscolo, Byron (Manfred), Lermontov (een enkel gedicht uit 1831) en in Hamsuns Mysterier (Mysteriën, 1892). Er wordt soms verondersteld dat Goethe met zijn Werther Chateaubriand heeft gestimuleerd tot de schepping van René (René, als onderdeel van Le génie du christianisme in 1802 verschenen) en Byron tot die van Childe Harold (Childe Harold's Pilgrimage, 1812-18).

In de novelle Verter uit 1881 van de Servische auteur Lazarevic vereenzelvigt de jonge Janko zich zo sterk met de lijdende Werther, dat zijn eigen problemen langzamerhand de vorm aannemen van die van de literaire held. De meest opmerkelijke verwerking van de Werther-geschiedenis biedt Plenzdorf in Die neuen Leiden des jungen W. uit 1972: een Oostduitse spijkerbroekversie. Plenzdorfs nieuwe Werther heet Edgar Wibeau en zijn wereldbeschouwing, die herinnert aan die van Holden Caulfield (Salinger, The Catcher in the Rye, 1954), staat haaks op de socialistische heilsideologie van de ddr. Edgar verkiest te vluchten in een marginaal bestaan; daarbij vormt de lectuur van de roman over de oude Werther een onmisbare gids. De geschiedenis van Edgar volgt de lijnen van Werther: ook bij Edgar gaan zelfontleding en maatschappijkritiek hand in hand. Het afscheid van Charlie - na een wilde speedboottocht over de Spree - en het dodelijk verongelukken van Edgar completeren de remake van het boek van Goethe. ddr-partijleider Erich Honecker moest eraan te pas komen om te waarschuwen voor dreigende nieuwe subjectiviteit in de literatuur en ongewenst geflirt met de dood. De roman van Plenzdorf werd desalniettemin een succes en is bovendien verfilmd en voor toneel bewerkt.

In Erwin uit 1975 van Joyce & Co. (Geerten Meijsing) worden Werther en René verwerkt. In Die Stunde der wahren Empfindung uit 1975 van Handke ontsnapt de hoofdpersoon Gregor Keuschnig weliswaar op miraculeuze wijze aan zelfmoord, maar de maatschappij wordt als onleefbaar van de hand gewezen: waar de droom niet meer kan worden gedroomd, verliest het leven zijn smaak. Zeer terloops lijkt de Werther-figuur een rol te spelen in Werther Nieland uit 1949 van Gerard Reve en in Het lijden van de jonge Werner uit 1990 van Boudens.

Latere uitlatingen van Goethe hebben ertoe geleid dat er in de Werther-studie een relatie is gelegd tussen Werther en de jonge Goethe. De ervaring van Goethe, die in 1772 in Wetzlar zijn Lotte kende in Charlotte Buff (en Albert in Christian Kestner, haar latere echtgenoot en Goethes vriend), zou in com-

[p. 243]

binatie met de noodlottige geschiedenis van Jerusalem in de roman zijn verwerkt. Over Goethes Lotte schreef Thomas Mann in 1939 de roman Lotte in Weimar, een reconstructie van een ontmoeting in 1816 van Goethe en zijn jeugdliefde.

Verwantschap met de Werther-stof vertoont de geschiedenis van Thomas Chatterton, wiens ongelukkige levensloop, bizarre, pseudo-antiquarische gedichten en zelfmoord op jonge leeftijd een grote invloed hadden op de verbeelding van de nieuwe generatie romantische dichters, met name in Engeland. Voor de romantici van de 19e eeuw telde de herinnering aan Jerusalem niet meer: naast de papieren Werther herrees Chatterton, ‘the marvellous boy’, zoals Wordsworth hem noemde. De geschiedenissen van Werther en Chatterton verschilden weliswaar aanzienlijk, maar waar beide geschiedenissen gemakkelijk werden gereduceerd tot de zelfmoord was verwantschap onontkoombaar. Chatterton, die zich in Bristol onsterfelijk maakte door de publikatie van de vervalste gedichten van de zogenaamde monnik Thomas Rowley en in geheel Europa roem verwierf door zijn zelfmoord op 17-jarige leeftijd, werd op zijn sterfbed vereeuwigd door Singleton en Cranch. De gravure van ‘the distressed poet’, in 1782 afgedrukt in het Westminster Magazine, werd zelfs nagedrukt op zakdoeken. Een ware Chatterton-cultus begeleidt de Britse Romantiek: de zelfmoordenaar werd vereerd door Wordsworth, Coleridge (‘Monody on the Death of Chatterton’) en Keats (zijn Endymion werd opgedragen aan de nagedachtenis van Chatterton). Zijn grootste postume roem dankt Chatterton aan het drama Chatterton uit 1834 van Vigny en het schilderij van Wallis (1856, Tate Gallery, Londen). Vigny, geïnspireerd door het Chatterton-gedicht uit 1825 van Latouche, beschreef het droeve lot van jonggestorven dichters als Chénier en Chatterton al eerder, in 1832, in Stello, maar pas in Chatterton verschijnt de jonge zelfmoordenaar op romantische wijze als slachtoffer van de door materiële verlangens beheerste maatschappij. In Nederland legde Ten Kate in 1842 de zelfmoordenaar een lange stervensmonoloog in verzen in de mond. In die monoloog lijkt Chatterton al spijt te hebben van zijn onbezonnen daad. In het jaar dat Wallis' schilderij furore maakte, verscheen van David Masson de novelle Chatterton: The Story of a Year (1856). Uiterst curieus zijn de Chatterton-schilderijen van Thomas Barker (1860, Victoria Art Gallery, Bath) en Mrs Edward M. Ward (1873, Bristol Museum and Art Gallery). In 1928 publiceerde Penzoldt Der arme Chatterton. Kellendonk (het verhaal ‘Dood en leven van Thomas Chatterton’ in de bundel Namen en gezichten, 1983) en Ackroyd 1987 hernamen de Chatterton-stof voor een intrigerend spel op leven en dood tussen waarheid en leugen. De romantische zelfmoordenaar was een postmoderne leugenaar geworden.

De afbeelding van Werther is sterk verbonden met de roman van Goethe. Gezichtsbepalend zijn de illustraties van Chodowiecki. In Nederland zijn er de gravures van Vinkeles naar ontwerpen van Buys. Opmerkelijk is dat de Werther-iconografie vooral verbreiding vond in de toegepaste kunst: cruciale scènes uit de roman werden afgebeeld op aardewerk en glaswerk.

Een even onbeduidende als modieuze Werther-opera van Rodolphe Kreutzer kende in 1792 enig succes, maar werd daarna nauwelijks nog opgevoerd. De violist Pugnani componeerde in 1796 een programmatische symfonie, geïnspireerd op de roman van Goethe. Massenet schreef in 1892 de opera Werther. Het libretto van Blau, Milliet en Hartmann volgt de roman van Goethe nauwgezet. In het eerste bedrijf van de opera komt het beroemde ‘Clair de lune’ voor.

Verfilmd werd de roman door Calmettes 1910, Max Ophüls 1938 en Schroth (begegnung mit werther, 1949). In 1976 nog verfilmde Günther de roman van Goethe. In le jeune werther uit 1993 week regisseur Doillon belangrijk af van het spoor van Goethe. Ofschoon het boek van Goethe door de

[p. 244]

jonge pubers in de film van Doillon als lijfboek wordt beschouwd, gaat het in wezen om de geschiedenis van de afwezige Guillaume. Deze heeft zelfmoord gepleegd. Zijn 15-jarige klasgenoten zoeken al pratend naar schuld en verontschuldiging, zij proberen wanhopig te begrijpen waarom Guillaume zich van het leven heeft beroofd.

Menne 1905; Thiess 1957; Alvarez 1971; Kelly 1971; Rothmann 1976; Brouwers 1983; Jäger 1984; Kloek 1985; Komrij 1986