Van Abélard tot Zoroaster. Literaire en historische figuren vanaf de renaissance in literatuur, muziek, beeldende kunst en theater

[p. 205]

Romeo & Julia

vormen het wellicht beroemdste liefdespaar uit de geschiedenis. Het verhaal van hun hartstochtelijke liefde met de tragische afloop kreeg in 1597 zijn definitieve gestalte in The Most Excellent and Lamentable Tragedy of Romeo and Juliet van Shakespeare. Het decor wordt gevormd door de Italiaanse stad Verona en de heftige vete tussen de twee belangrijkste families van die stad, de Montagues en de Capulets. Romeo, de zoon van de oude Lord Montague, is aanvankelijk verliefd op Rosaline, een nichtje van Lord Capulet. Als hij echter met vrienden - gemaskerd en wel - een feest van de Capulets bijwoont, valt zijn oog op Julia, de dochter van Capulet, en dan ervaart hij wat echte hartstocht is. Na het feest keert Romeo terug naar de tuin van de Capulets en hoort daar hoe Julia, die zich alleen waant, haar liefde voor hem bekent. Hij onthult zijn aanwezigheid en beiden spreken af in het geheim te huwen. Met de hulp van Friar Laurence worden zij de volgende dag in de echt verenigd.

Mercutio, een vriend van Romeo, treft Tybalt, een opvliegende neef van de Capulets, die nog altijd woedend is over de onaangekondigde aanwezigheid van Romeo en zijn vrienden op het feest. Het komt tot een hevige woordenwisseling, die ondanks de tussenkomst van Romeo onstuitbaar op een handgemeen tussen Mercutio en Tybalt uitloopt. Mercutio wordt gedood en Romeo voelt zich gedwongen zijn vriend te wreken. Tybalt wordt op zijn beurt gedood en Romeo wordt door de vorst van Verona, die een waarschuwing tegen dergelijke onenigheden had doen uitgaan, uit de stad verbannen. Romeo brengt de nacht door met Julia en vertrekt de volgende dag vroeg naar Mantua, bijgestaan door Friar Laurence die de geliefden toezegt het geheim van hun huwelijk op het juiste tijdstip bekend te zullen maken. Als Julia door haar vader wordt gedwongen een huwelijk aan te gaan met de edelman Paris, wendt zij zich in nood tot Friar Laurence, die haar adviseert voor de schijn met het huwelijk in te stemmen. Hij zal Julia een drankje verschaffen dat voor de periode van twee dagen een schijndood veroorzaakt. In de tussentijd zal een bode naar Romeo worden gezonden om hem op de hoogte te stellen van wat er is gebeurd. De bode vertrekt, maar wordt er onderweg van verdacht met de pest te zijn besmet en het bericht van Julia's schijndood bereikt Romeo niet. Wel hoort hij het gerucht van haar dood en hij spoedt zich terug naar Verona, nadat hij voor zichzelf een gifdrank heeft gekocht. Voor de tombe van Julia ontmoet hij Paris en doodt hem in een tweegevecht. Romeo kust Julia voor de laatste maal, neemt het gif in en sterft. Als Julia ontwaakt ziet zij Romeo en de gifbeker in zijn hand, en pleegt op haar beurt zelfmoord. Als de hoofden der beide families met deze tragedie worden geconfronteerd en van Friar Laurence de ware toedracht vernemen, beseffen zij wat hun vijandschap teweeg heeft gebracht en sluiten zij vrede.

De tragische geschiedenis van twee geliefden, die vanwege een vete, die hun families beheerst, gedwongen zijn in het geheim te huwen, maar desondanks door een wederzijds misverstand ten dode zijn gedoemd, komt voor het eerst in de letterkunde voor in Il novellino uit 1476 van de Italiaan Salernitano (pseudoniem van Tommaso de' Guardati). Il novellino is een verzameling vertellingen, deels gebaseerd op mythologische motieven. Een van deze vertellingen betreft twee geliefden, hier nog Mariotto en Ganozza genaamd. De basiselementen zijn alle reeds aanwezig: een verboden liefde, een heimelijke huwelijksceremonie onder leiding van een monnik die medelijden met het ongelukkige tweetal heeft, de verbanning van de jongeman als hij een onbekende heeft gedood, de sluwe redding van het meisje van een gedwongen huwelijk met een ander door haar schijndood te bewerkstelligen, een bericht dat een misverstand in het leven roept waardoor de jongen

[p. 206]

wordt gevangen genomen en ter dood gebracht, gevolgd door de dood van het meisje.

Deze gegevens worden in een aantal latere Italiaanse bewerkingen uitgewerkt. De belangrijkste daarvan is de novelle Istoria novellamente ritrovata di due nobili amanti uit 1524 van Da Porto. Hij gaf de beide geliefden de namen waaronder zij voortaan beroemd zouden worden: Romeo (Montecchi) en Giulietta (Cappelletti). Hun verhaal speelt zich vanaf die tijd af in Verona, tegen de achtergrond van een aloude vete tussen beide families. Daarmee wordt tevens een reden gegeven voor het feit dat hun liefde zich in het geheim moet ontplooien. Bovendien is degene die door Romeo wordt gedood niet langer een willekeurige burger, maar Julia's neef Tebaldo. Op het (valse) bericht dat Julia dood is, spoedt Romeo zich terug, ziet de bewusteloze geliefde inderdaad aan voor dood en beneemt zichzelf het leven. Als Julia weer bijkomt ziet zij de dode Romeo, wijst alle goede raad van de monnik Lorenzo af en sterft van smart.

Op de overeenkomsten van dit verhaal met het verhaal van Pyramus en Thisbe uit Ovidius' Metamorfosen is reeds door velen gewezen en het is tekenend voor het classicisme van Masuccio en Da Porto dat de grote Latijnse dichter zo prominent aan de basis van het verhaal staat.

Een drietal andere Italiaanse versies moet nog genoemd worden: in La Hadriana uit 1578 verplaatst Groto de gebeurtenissen naar de tijd voor de Romeinen en vervangt hij de familievete door een strijd tussen verschillende stammen; in het gedicht ‘L'infelice amore de due fedelissimi amanti Guilia e Romeo’ uit 1553 van Clizia (pseudoniem van Gherardo Boldieri) en in de vertelling van Bandello uit Novelle (1554, deel twee) wordt nauwkeurig aan Da Porto's voorbeeld vastgehouden.

De vertaling van Bandello uit 1559 door de Fransman Boaistuau in Histoires tragiques maakte het verhaal gemeengoed in de rest van Europa, onder andere in Engeland waar in 1562 een gedicht van meer dan drieduizend regels onder de titel The Tragicall Historye of Romeus and Iuliet verscheen, geschreven door de jong gestorven dichter Arthur Brooke. Het is deze versie die de directe bron voor Shakespeare is geweest, zoals te zien is aan de frequente parallellen in de tekst. Een andere bron werd gevormd door een vertaling van Boaistuau in een verzameling vertellingen, Palace of Pleasure uit 1566-67 van Painter.

De Spaanse bewerking van de stof door Lope de Vega (Castelvines y Monteses, 1602) week van het oorspronkelijke gegeven af door een positief einde: het gif dat door Julia wordt ingenomen blijkt slechts een slaapdrank te zijn en de geliefden krijgen de zegen van Julia's vader. Een latere Spaanse variant door Rojas Zorrilla (Los bandos de Verona, 1650) drijft de zaak geheel op de spits: wat eens een tragedie was, werd nu een kluchtig spel met dood en leven.

In de 17e eeuw werd het verhaal van beide geliefden meermalen dramatisch vormgegeven, maar van grote betekenis zijn deze toneelstukken niet geweest: ze dienden vooral als moralistische uitbeelding van de gevaren van al te grote hartstocht, zoals in het geval van het jezuïetendrama Palaestra eloquentiae ligatae uit 1654-57 van Masen. Van de Nederlander Struijs verscheen in 1634 het toneelstuk Romeo en Juliette, dat mogelijk is geschreven naar voorbeeld van een Duitse toneelbewerking uit 1625 die onder de titel Romeo und Julietta bekend werd. In Engeland schreef Otway in 1680 het drama The History and Fall of Caius Marius, waarin de liefdesscènes min of meer getrouwe kopieën waren van Shakespeare's toneelstuk; de handeling was verplaatst naar het oude Rome.

In de 18e eeuw zagen, zoals gebruikelijk in het geval van Shakespeare-drama's, enkele bewerkingen en ‘verbeteringen’ het licht. Na Otway's drama, dat in zijn populariteit het stuk van Shakespeare geheel van het podium had verdrongen, was Romeo and Juliet uit 1744 van Cibber een eerste teken van eerher-

[p. 207]

Francesco Hayez, De kus (Romeo's afscheid van Julia), 1859, doek. Pinacoteca di Brera, Milaan.

stel voor het oorspronkelijke drama van de bard. Meer bekendheid en belang is echter toe te schrijven aan de poging van Garrick in 1748 om de oorspronkelijke tekst in ere te herstellen, zij het met behoud van enkele eigenzinnige elementen, zoals het wegwerken van al te dubbelzinnige toespelingen en het onvermeld laten van Romeo's aanvankelijke geliefde Rosaline; bovendien behield Garrick de door Otway geïntroduceerde wake van Juliet bij de tombe van Romeo. Garricks versie beheerste bijna een eeuw lang de Engelse podia.

In Duitsland gingen de prozabewerkingen van Weisse 1767 en Wieland 1764 en de vertaling in blanke verzen van Grynäus 1758 vooraf aan de klassiek geworden vertaling uit 1797 van August von Schlegel: vele van de verbale spitsvondigheden van Shakespeare's tekst moesten het onderspit delven, maar de hartstocht en lyriek van het liefdesdrama bleven in deze versie bewaard. Goethes gepolijste en tamelijk ingrijpende adaptatie uit 1812 steekt hier bleekjes bij af. In Frankrijk was het Ducis die in 1772, zonder enige kennis van het Engels en dus uitsluitend op basis van eerdere Franse bewerkingen, een streng classicistische versie vervaardigde die weinig met het origineel van doen had.

Na deze veelvoud van bewerkingen, al dan niet voorzien van een happy end (zoals in de rond 1660 opgevoerde, maar nimmer in druk verschenen versie van James Howard), duurde het geruime tijd voordat het basisthema van de twee geliefden die door de omstandigheden worden gedwarsboomd, tot een zelfstandige verwerking aanleiding gaf. In 1856 verscheen de novelle Romeo und Julia auf dem Dorfe van Gottfried Keller als onderdeel van de verhalencyclus Die Leute von Seldwyla: Sali en Vrenchen zijn de kinderen van twee oude boeren die elkaar op kleinzielige en meedogenloze wijze het eigendom van een klein strookje land betwisten. Door de heftige twist tussen hun ouders worden Sali en Vrenchen als door een wreed lot steeds verder in elkaars armen gedreven: hun na-

[p. 208]

tuurlijke liefde vormt een schril contrast met de onnatuurlijke rivaliteit in de kleine boerengemeenschap en leidt tot hun beider dood. Als tweede voorbeeld in Duitsland van een dergelijke verwerking van het thema kan Gottschalls novelle Romeo und Julie am Pregel uit 1892 worden genoemd.

In de 20e eeuw zijn verzelfstandigde liefdesgeschiedenissen à la Romeo en Julia minder zeldzaam geworden, maar het aantal bewerkingen van de stof is nog altijd vrij gering te noemen. Uit 1906 dateert het verhaal ‘Romeo of de minnaar der liefde’ van Karel van de Woestijne (in Jezus met het dubbele voorhoofd), waarin een vergrijsde Benvolio het liefdesverhaal vertelt aan jeugdige edellieden. Van Cocteau is de dramatekst Roméo et Juliette: prétexte à mise en scène uit 1926; in 1945 volgde Anouilh met een bittere, uiterst realistische toneelversie van de stof onder de titel Roméo et Jeanette: zijn Romeo heet Frédéric en laat zijn burgerlijke verloofde Julia in de steek voor Jeanette, die door zijn familie en vrienden wordt gehaat en veracht. Het is een uitzichtloze liefde die slechts met hun beider dood kan eindigen. In 1937 verscheen een toneelstuk van de Amerikaanse toneelcriticus Nathan, The Avon Flows. Het eerste bedrijf is gebaseerd op Romeo and Juliet en eindigt met het huwelijk van de gelijknamige hoofdpersonen, terwijl zij onder hun eigen naam in het tweede bedrijf worden gedwongen Othello na te spelen en in het derde bedrijf The Taming of the Shrew. Brecht schreef in 1939 enkele repetitiescènes gebaseerd op Shakespeare's stuk, waarin hij de geliefden te kijk zet als egoïsten die bereid zijn alles op te offeren voor hun hevige passie: Romeo ontneemt een oude boer zijn land om het als verzoenend afscheidsgeschenk aan Rosaline te kunnen geven, nadat hij verliefd is geworden op Julia; Julia wil Romeo ontmoeten en ontneemt daardoor haar kamerdienares de enige kans om háár geliefde te treffen. Ustinov verplaatste in zijn komedie Romanov and Juliet uit 1958 de handeling naar een klein en politiek neutraal Europees land ten tijde van de Koude Oorlog: de Russische Igor Romanov en de Amerikaanse Juliet Moulsworth worden verliefd op elkaar en brengen hun vaders, die als diplomaten in het land zijn, in aanzienlijke verlegenheid. Het toneelstuk grenst aan het burleske en wordt afgesloten met een geslaagd huwelijk tussen de jonge Rus en de jonge Amerikaanse.

Niet alleen in het stuk van Ustinov, maar ook in de vele andere moderne bewerkingen is een voorkeur te bespeuren voor een transformatie naar de eigen tijd en omstandigheden, zoals de Tsjech Otčenášek in zijn Romeo, Julie a tma (Romeo en Julia in het duister, 1960; het verhaal gaat over een jongeman en een ondergedoken joods meisje ten tijde van de Duitse bezetting van Tsjechoslowakije), de Fin Rintala in zijn roman Romeo ja Julia häränvuonna (Romeo en Julia in het jaar van de stier, 1974), of in de roman Sung in Shadow uit 1983 van Tanith Lee, een bekende en populaire auteur van ‘adult-fantasy’-romans: de hoofdpersonen heten hier Romulan en Iuletta en aan het verhaal zijn incestueuze verhoudingen en bovennatuurlijke snufjes toegevoegd die de roman tot een (al te) kleurrijk en hartstochtelijk geheel maken. Veruit de bekendste actualisering van de stof is echter de lyrische toneelversie uit 1957 van Sondheim en Laurents, West Side Story, waarop de componist Leonard Bernstein zijn beroemd geworden musical baseerde; Wise en Robbins vervaardigden in 1961 de al even bekende verfilming van deze musical en Shulman eindigde de reeks in hetzelfde jaar met een romanbewerking naar de film. Het verhaal speelt zich af in New York en de geliefden worden ditmaal van een happy end afgehouden door de strijd tussen twee rivaliserende jeugdbendes: Tony is een voormalig lid van de Jets en wil zich op het rechte pad begeven, maar als hij verliefd wordt op Maria, de zus van de bendeleider van de Portoricaanse Sharks, laait de rivaliteit tussen beide bendes in alle hevigheid op met het tragische gevolg dat Tony wordt gedood.

Verdere actualiseringen zijn Romeo und Ju-

[p. 209]

lia in Berlin uit 1957 van Oelschlegel, dat zich in het door de Muur gedeelde Berlijn afspeelt, Rohan and Julia. Romeo and Juliet Today in Northern Ireland uit 1975 van Andrew Davies, Death Story uit 1972 van Edgar, dat eveneens in Noord-Ierland speelt, en Back-Street Romeo uit 1977 van Gooch, dat het Londense East End en de felle klassenstrijd als decor heeft. In 1989 verscheen een verhalenbundel van Bindseil onder de titel Romeo und Julia auf dem Wasser.

In de filmgeschiedenis zijn verfilmingen van Shakespeare en variaties op zijn verhaal zeer talrijk. Na een aanzienlijk aantal versies uit het tijdperk van de stomme film (zoals een eerste verfilming uit 1903, Thanhousers verfilming uit 1911, en Edwards romeo and juliet uit 1916, met filmdiva Theda Bara als Juliet) volgde in 1936 een zeer gevierde verfilming door Cukor, met Norma Shearer en Leslie Howard als allerminst jeugdige, maar toch overtuigende geliefden. Cukors film strijdt met twee andere versies om de eer de beste verfilming van het Shakespeare-stuk te zijn: in 1954 regisseerde Castellani giulietta e romeo en in 1968 werd de verfilming onder regie van Zeffirelli uitgebracht. Er zijn twee balletversies van het verhaal (op muziek van Prokofjev) verfilmd: in 1955 door de Russen Arnshtam en Lavrovsky en in 1966 door Czinner. Trommer verfilmde in 1941 het verhaal van Keller; Ustinov verfilmde in 1960 zijn toneelstuk Romanov and Juliet; in hetzelfde jaar werd het verhaal van Otčenášek verfilmd door Jiri Weiss. Onafzienbaar zijn de verfilmingen van een Romeo-en-Julia-achtig verhaal: van Zweden tot aan Thailand en India toe is de tragische liefdesgeschiedenis op het witte doek gebracht, vaak zo volledig aan de plaatselijke omstandigheden aangepast dat verwantschap met Shakespeare nog slechts met moeite te ontwaren is. Een van de meer interessante verfilmingen is les amants de vérone uit 1948 van Cayatte, een ‘film noire’ over de verfilming van Romeo and Juliet waarin de stand-ins van de sterspelers verliefd op elkaar worden. In Pinners televisiedrama if: a plague on both your houses (1976, later verschenen onder de nieuwe titel juliet and romeo) blijkt Julia nog net op tijd te zijn ontwaakt om de zelfmoord van Romeo te voorkomen: de handeling speelt zich twintig jaar na de gebeurtenissen bij Shakespeare af.

In de muziekgeschiedenis is het verhaal van het ongelukkige liefdespaar vele malen getoonzet. Van de meer dan 25 opera's worden hier slechts de belangrijkste genoemd: in 1776 ging de eerste opera naar de stof in première, Romeo und Julie van Benda, op een libretto van Gotter; in 1830 volgde de opera I Capuleti e i Montecchi van Bellini op een libretto van Romani, en in 1867 schreef Gounod de opera Roméo et Juliette op een libretto van Barbier en Carré. Verdere interessante opera's schreven Sutermeister 1940, Malipiero 1950 en Blacher 1950 (strikt genomen geen opera, maar een ‘scenisch oratorium’). De Engelse componist Frank Delius schreef in 1907 een opera naar de novelle van Keller.

Berlioz schreef in 1839 Roméo et Juliette, een symfonie voor solostemmen, koor en orkest op tekst van Shakespeare. In 1870 volgde Tsjaikovski op instigatie van collega-componist Balakirev met een fantasie-ouverture. De Engelse componist Lambert schreef balletmuziek in opdracht van Diaghilev en zijn beroemde Ballets Russes. Ook Prokofjev schreef balletmuziek (1934) bij de stof. De Rus Kabalevski schreef in 1956 een symfonisch gedicht. Verder schreven componisten als Arne, Boyce en Humperdinck toneelmuziek, en schreef Milhaud filmmuziek.

In de beeldende kunst zijn schilderijen naar de Shakespeare-stof bekend van Ingres, Seignemartin, Mather Brown (Romeo, Juliet, and Friar Laurence, ongedateerd, Royal Shakespeare Theatre Picture Gallery, Londen), Wyatt (Juliet, 1832, Birmingham City Museum), Henry Thomson (Juliet after the Masquerade, 1825, Walker Art Gallery, Londen), Briggs (Juliet and the Nurse, 1827, Tate Gallery, Londen), Elmore (Romeo and Juliet, ca.

[p. 210]

1875, Walker Art Gallery, Londen) en Millais (Last Scene of ‘Romeo and Juliet’, 1850, City Art Gallery, Manchester). Füssli vervaardigde een groot aantal scènes uit Romeo and Juliet, zoals de balkonscène, de ‘Queen Mab’-scène en Romeo in de tombe van Juliet. Turner liet zich eenmaal door de tragische liefdesgeschiedenis inspireren en schilderde in 1836 Juliet and Her Nurse. Frederic Lord Leighton schilderde in 1853-55 een dramatische scène onder de titel The Reconciliation of the Montagues and Capulets over the Dead Bodies of Romeo and Juliet (Agnes Scott College, Georgia). Acteursportretten zijn ook ditmaal vertegenwoordigd, zoals het schilderij David Garrick as Romeo and George Anne Bellamy as Juliet in the Tomb uit 1753 van Benjamin Wilson, Joseph Holman and Anne Brunton as Romeo and Juliet (Mander and Mitchenson Theatre Collection, Londen) van Mather Brown, en Ellen Terry as Juliet (1883, Garrick Club, Londen) van Merritt. Van Hayez is het doek De kus (Romeo's afscheid van Julia) (1859, Pinacoteca di Brera, Milaan), en in Duitsland zijn schilderijen bekend van de hand van Victor Müller (ca. 1864) en Piloty 1869.

Sauer 1915; Moore 1950