Van Abélard tot Zoroaster. Literaire en historische figuren vanaf de renaissance in literatuur, muziek, beeldende kunst en theater

Robinson Crusoë

is de hoofdpersoon en verteller van de beroemde roman van Defoe. De titel van het boek dat eind april 1719 in Londen verscheen, luidt The Life and Strange Surprizing Adventures of Robinson Crusoe, of York, Mariner. In de ondertitel wordt een indruk gegeven van de inhoud met de voor die tijd gebruikelijke uitvoerigheid. In strijd met het vaderlijk gebod verlaat Robinson zijn vaderland om zijn geluk op zee te beproeven. Na enkele zeereizen - compleet met schipbreuk, gevangenneming door zeerovers, slavernij en bevrijding - ontstaat het plan om in Afrika slaven te gaan halen voor zijn plantage in Brazilië. Dat plan lijdt letterlijk schipbreuk en Robinson belandt op een onbewoond eiland. Op het eiland schept Robinson zich een nieuwe wereld, door vlijt, inkeer en gebed. Hij vindt een vriend en leerling in Vrijdag, die hij redt van zijn kannibalistische stamgenoten. Nadat Robinson 28 jaar op het eiland heeft geleefd, arriveert er een schip, waarvan hij de muiters overwint en waarmee hij terugkeert naar het vaderland. Vrijdag blijft achter om op het eiland Robinsons nieuwe wereldorde te bewaren.

Robinson Crusoe werd gepresenteerd als een autobiografie (‘written by himself’), maar ondanks deze mystificatie en enige foutieve toeschrijvingen is het auteurschap van Defoe zelden een punt van discussie geweest. Met de presentatie van de roman als authentieke geschiedenis voegt Defoe zich in een bestaande narratieve traditie, die de reputatie van de roman als leugenverhaal zocht teniet te doen door aanspraak te maken op historische waarheid. Aan mogelijke bronnen voor het levensverhaal van Robinson bestaat geen gebrek. Genoemd zijn het levensverhaal van de Schotse matroos Alexander Selkirk en daarnaast Smeeks' Beschryvinge van het magtig Koningryk Krinke Kesmes uit 1708. In deze Beschryvinge van de Zwolse chirurgijn Smeeks komt het verhaal voor van de scheepsjongen El Ho, die zich in verlatenheid staande tracht te houden op een ogenschijnlijk onbewoond eiland. De overeenkomsten met het verhaal van Defoe zijn weliswaar frappant, maar een directe beïnvloeding is moeilijk aantoonbaar.

Als reisverhaal genoot Robinson Crusoe een enorme populariteit. Sommige lezers zagen in de geschiedenis van Robinson een waarachtig reisverhaal, anderen verwierpen de tekst als een ‘roman’ en als het zoveelste be-

[p. 202]

richt van een ‘travel liar’. Gestimuleerd door het succes bood Defoe in 1719 met The Farther Adventures of Robinson Crusoe een vervolg, waarin Robinson zijn eiland andermaal bezoekt, de strijd met de autochtone bevolking aangaat en de dood van Vrijdag rapporteert. Tegelijkertijd trachtte Defoe de reiziger Robinson meer als denker te presenteren in The Serious Reflections uit 1720, waar het wereldbeeld van Robinson omstandig wordt uiteengezet. Hoewel Defoe er alles aan deed om de Robinson-figuur te monopoliseren en de stof uit te putten, was er ook ná Defoe leven voor Robinson Crusoë. Op Robinson Crusoe volgde namelijk een vloed van zogenaamde ‘robinsonades’, literaire navolgingen die het handelingsverloop van de roman van Defoe tot voorbeeld hebben. Strikt genomen dienen ten minste een schipbreuk en een jarenlang verblijf op een onbewoond eiland de handeling te bepalen. In de 18e eeuw werd de naam van Robinson echter ook in nog ruimere zin opgevat, namelijk als aanduiding voor een avonturier. Van belang hierbij is dat commerciële overwegingen auteurs (en uitgevers) soms verleidden om althans in de titel van hun werk aansluiting te zoeken bij de zo succesvolle traditie.

De ‘robinsonades’ verschenen in heel Europa, en dat vrijwel onmiddellijk na 1719. In 1722 al was er Der Sächsiche Robinson. Interessante Nederlandse ‘robinsonades’ zijn: De Hollandsche Robinson uit 1743, De Walchersche Robinson uit 1752, De Haagsche Robinson uit 1758 en De Engelsche vrouwelyke Robinson uit 1760. Oudere romans werden in heruitgave als ‘robinsonade’ gepresenteerd: Gil Blas van Le Sage werd in een vertaling uit 1726 Der Spanische Robinson. De populairste navolging was Der Schweizerische Robinson uit 1812-27 van Wyss. In de 19e eeuw onderging Robinson tal van gedaanteverwisselingen: in 1809 verscheen Chemisch-Technologische Robinson, in 1835 Robinson des glaces, in 1860 The Dog Crusoe, in 1862 The Catholic Robinson en in 1877 Le Robinson noir.

De pedagogische aspecten van de Robinson-geschiedenis worden in 1779 door de filantropijn Campe in Robinson der jüngere uitputtend benut. In dit ‘Lesebuch für Kinder’ wordt de stof in dialoogvorm in kinderland gebracht. Wellicht ten overvloede, want naar alle waarschijnlijkheid behoorde de roman van Defoe al vóór 1779 tot de geliefde lectuur van de jeugd. Daarbij zal bepalend zijn geweest dat Rousseau in zijn Emile de Robinson-geschiedenis heeft geprezen als een verhaal voor alle leeftijden, speciaal voor kinderen. Van Defoes roman verschenen tal van adaptaties, die Robinson Crusoe de status gaven van eeuwig jeugdboek. In 1867 werd de geschiedenis ‘in Words of one Syllable’ naverteld, zodat ook de allerkleinsten konden meegenieten. Er waren ook edities in verzen.

In de 20e eeuw is Robinson gebruikt om het kolonialisme aan de kaak te stellen, de vervreemding van de moderne mens te illustreren of het menselijk tekort te verbeelden. Saint-John Perse situeerde Robinson in zijn Images à Crusoé uit 1909 in een metropool, waar hij eenzamer is dan op zijn eiland. Op het eiland had Robinson nog het gezelschap van God, terwijl de moderne stad godverlaten schijnt. Vestdijk schreef in 1926 een kort verhaal Robinson, dat postuum werd gepubliceerd. In Voyage au bout de la nuit uit 1932 van Céline zoekt Leon Robinson, alter ego van hoofdpersoon Bardamu, in een bezeten wereld zijn weg: wat hij vindt is de dood en de nacht. Baekelmans publiceerde in 1949 zijn Robinson. In Robinson uit 1958 van Spark lijkt behalve de herinnering aan de roman van Defoe ook die aan Lord of the Flies van Golding uit 1954 een rol te spelen: January Marlow belandt met twee anderen na een vliegtuigongeluk op een eiland in de Atlantische Oceaan, dat naar zijn enige bewoner Robinson heet. De roman van Golding was een bewuste poging om de optimistische gedachte te ontzenuwen dat de westerse mens (zoals Robinson) de eenzaamheid van een verlaten eiland zou kunnen overleven. Deze superioriteitsgedachte kwam onder meer tot uitdrukking in de roman die door Golding in

[p. 203]

Titelprent van Bernard Picart bij de eerste Franse vertaling van Robinson Crusoe (1720).

negatiefdruk werd herschreven, The Coral Island (1857) van Ballantyne.

Indrukwekkend is Vendredi, ou Les limbes du Pacifique uit 1967 van Tournier, die de indiaan Vrijdag als uiteindelijke leermeester van Robinson presenteert. De ‘goede wilde’ Vrijdag schikt zich niet in Robinsons orde en vernietigt met een brandende pijp zijn universum. Deze destructie geeft Robinson de kans opnieuw te beginnen in de nieuwe gedaante van ‘wilde’. Tournier publiceerde later met Vendredi ou la vie sauvage een versie voor de jeugd. Op een jonger leespubliek is ook zijn verhaal ‘La fin du Robinson Crusoé’ gericht. In Robinson uit 1976 van Doeschka Meijsing is Robinson een meisje, dat in eenzaamheid een schooljaar slijt en haar hoop vestigt op de lerares Duits, Johanna Freida. Opmerkelijk is een hoorspel uit 1986 van Cortázar, Adios, Robinson, waarin Vrijdag Robinson adviseert met het vliegtuig te vertrekken van het eiland Juan Fernandez, omdat er voor ‘erfgenamen van het niets’ geen plaats is. Margriet de Moor publiceerde in 1988 het verhaal ‘Robinson Crusoë’ (in Op de rug gezien), een vernuftige variatie met een verbijsterde vreemdeling in Amsterdam.

De gesuggereerde authenticiteit van Robinsons geschiedenis heeft velen verleid tot zoektochten naar Robinsons eiland, zoals Helman, Waar is Vrijdag gebleven? uit 1983, een sterk met de Caraïbische geschiedschrijving verweven reconstructie. De identificatie van Robinson met Selkirk heeft geleid tot een nieuwe naam voor een van de Juan-Fernandez-eilanden: Isla Robinson Crusoe. Op dat eiland nabij Chili kan desgewenst de hut van Robinson worden bewonderd, wat Boudewijn Büch in 1993 niet naliet in een reisprogramma voor de televisie.

Defoe werd - net als zijn personages Robinson Crusoë en Vrijdag - zelf voorwerp van literaire verwerking. In 1932 portretteerde Forster in zijn toneelstuk Robinson soll nicht sterben een oude, blind geworden Defoe, die het slachtoffer dreigt te worden van zijn ondeugende zoon Tom. Toms poging om het

[p. 204]

Robinson-Crusoe-manuscript te ontvreemden strandt op sentimentele wijze door eendrachtig optreden van een groep kinderen. Stefan Heym vroeg in 1970 in Die Schmähschrift aandacht voor de satiricus Defoe, net als veel ddr-auteurs het slachtoffer van repressie. Als Foe speelt Defoe een rol in Foe uit 1986 van Coetzee, die Susan Barton laat aanspoelen op het eiland van Robinson en Vrijdag. Na een leerzaam verblijf op het eiland worden Susan en haar mannelijke tegenspelers gered. Robinson haalt Engeland niet levend en het is Susan die het verhaal in Londen aan Foe vertelt. Deze stelt vervolgens op leugenachtige wijze het verhaal te boek. De indrukwekkende roman van Coetzee geeft een allegorie van de apartheid in Zuid-Afrika.

De iconografie van Robinson Crusoë is langdurig gedomineerd door de afbeelding van de met huiden bedekte schipbreukeling, die in 1719 voor de eerste uitgave van de roman als illustratie diende. Nadien verwierven illustratoren als Stothard, George Cruikshank en Grandville met hun scènes uit het leven van Robinson bekendheid. Crusoë, sinds 1719 geliefd bij schrijvers en uitgevers, werd pas in de negentiende eeuw voor schilders een waardig onderwerp. Verondersteld is wel dat de ongunstige reputatie van de roman èn van Defoe in het bijzonder het aan schilders verbood Robinson af te beelden. Met de ontdekking van Robinson als kindervriend zou de roman als bron van pictorale verbeelding in genade zijn aangenomen. Tal van vermogende lieden droegen schilders op de herinnering aan hun favoriete jeugdboek vast te leggen. Van 1808 dateert Robin Crusoe's Long Boat van Stothard. Tussen 1832 en 1863 ontstaan er in Engeland zo'n dertig Crusoë-schilderijen (o.a. Etty, Fraser). Favoriet is het portret van Robinson als lezer van de bijbel, geliefd is voorts Robinson als onderwijzer van Vrijdag en de papegaai. Collinson en Patten vervaardigden in 1871 en 1878 genrestukjes met jonge lezers, verdiept in de lectuur van Robinson Crusoe.

Al in 1781 werd op Drury Lane in Londen Robinson Crusoe, Or Harlequin Friday opgevoerd. Verantwoordelijk voor dit komisch spektakel waren Sheridan en echtgenote. Een groot succes werd Robinson Crusoé (1805) als melodrama van Pixérécourt, waarvoor Piccinni en Lacourt de muziek componeerden. In het seizoen 1878-79 vertoonde de Grand Comic Christmas Pantomime in Liverpool een mimevoorstelling Robinson Crusoe. Offenbach verwerkte de stof tot een opera in 1867, voor het libretto tekenden Cormon en Crémieux. Jolson schitterde in 1916 in New York als Friday in ‘a musical extravaganza’, getiteld The Story of Robinson Crusoe Jr. De Nederlandse popgroep The Nits plaatsten op hun lp Work het nummer ‘Man Friday’.

Verfilmd werd de roman van Defoe vele malen. Even bizar als befaamd is de verfilming uit 1952 door Buñuel. Peter O'Toole speelt een belangrijke rol in de satirische film man friday uit 1975, onder regie van Gold, waarin Vrijdag de leiding van Robinson overneemt. Interessant is ook het scenario van Hofmannsthal voor de film defoe, waarin Robinson en Defoe elkaar ontmoeten. Hofmannsthals scenario werd niet verfilmd en pas in 1935 gepubliceerd. Van de meer bizarre verfilmingen moeten genoemd worden: robinson crusoeland (ook: atoll k) uit 1951 van regisseur Joannon met het beroemde komische duo Laurel en Hardy; robinson crusoe on mars uit 1964 van Haskin over een astronaut die op een uiterst vijandig Mars terechtkomt; de Walt-Disney-film lt. robin crusoe, u.s.n. uit 1966 van Byron Paul, waarin Crusoë, gespeeld door Dick van Dyke, het aanzienlijk gemakkelijker krijgt op zijn eiland te overleven door de aanwezigheid van veel vrouwelijk schoon; en de sf-film enemy mine uit 1985 van Petersen, waarin twee piloten ten tijde van de interplanetaire oorlog tussen de aarde en de planeet Dracon neerstorten op een onbewoonde planeet.

Staverman 1907; Ullrich 1924; Rogers 1979; Broos 1984; Broos/Kingma/Bossers 1992