Van Abélard tot Zoroaster. Literaire en historische figuren vanaf de renaissance in literatuur, muziek, beeldende kunst en theater

Robin Hood

is de legendarische roodharige Engelse bandiet die zich ergens in de 13e eeuw met zijn bende ophield in de bossen van Sherwood (Nottinghamshire) en Barnsdale (Yorkshire). Hij leefde van de jacht, stal van de rijken en beschermde de armen en zwakken. Als boogschutter was hij bijzonder kundig. Robin Hood en zijn bende stonden buiten de wet - hun vijanden waren de sheriff van Nottingham en de abt van St. Mary's in York - maar desondanks achtten zij zich door een onwrikbare loyaliteit verbonden met de vorst. Robin Hood gedroeg zich als een trouw onderdaan, een vroom christen en een nobel mens.

Robin Hood was de aanvoerder van een in het groen geklede bende, onder wie Little John, Will Scarlet, Much en Friar Tuck. De bende bestond voor een deel uit gelijkwaardige of zelfs superieure tegenstanders die Robin Hood met list of fysieke behendigheid tot on voorwaardelijke vriendschap had weten te bekeren. Een speciale plaats werd ingenomen door Maid Marian (of Marion), die haar geliefde Robin in alle moeilijke omstandigheden volgde.

Het gevaarlijke leven van de listige Robin Hood eindigde toen hij op gevorderde leeftijd geneeskundige hulp nodig had. De verraderlijke priores van Kirkley liet hem bij een aderlating met opzet doodbloeden.

Pogingen om de figuur van Robin Hood te traceren in de geschiedenis hebben weinig resultaat gehad. Historisch onderzoek naar de ‘echte’ Robin Hood droeg in veel gevallen juist bij tot mythevorming. Zo is wel getracht Robin Hood als tijdgenoot van Richard Leeuwenhart te portretteren: Robin Hood zou de strijd hebben aangebonden met de broer van Richard, prins John, die ten tijde van Richards kruistocht naar het Heilig Land het eigen land terroriseerde met zijn intriges. Veel waarschijnlijker is het dat Robin

[p. 197]

Hood vooral de schepping van fantasie en volksoverlevering is, al wordt er in de archieven van Nottingham voor het jaar 1230 wel van een ‘Robertus Hood fugitivus’ melding gemaakt. De ontmoeting van Robin Hood en Maid Marion lijkt gebaseerd op het werk Li Gieus de Robin et Marion (ca. 1285) van Adam de la Halle, dat van eenstemmige muziek was voorzien. Marion behoudt in later tijd de natuurlijkheid die haar in de pastorale van La Halle werd gegund.

Robin Hood vertoont gelijkenis met Elegast (Karel ende Elegast): beiden staan buiten de wet, maar zijn in wezen de trouwste dienaren van hun koning. De rovers Robin Hood en Elegast laten zich leiden door precieze beginselen van rechtvaardigheid en ridderlijkheid. Daarmee onderscheiden zij zich van veel ‘officiële’ gunstelingen van de vorst die het gezag uitsluitend dienen om er persoonlijk beter van te worden. In de Engelse literatuur valt te wijzen op de verwante Tale of Gamelyn (ca. 1350). Zoals het optreden van Elegast wel in verband wordt gebracht met de crisis in het feodale systeem, zo lijkt de populariteit van Robin Hood en andere outlaws verbonden met de revolutionaire onrust in Engeland omstreeks 1400. De figuur van Robin Hood wordt in de Engelse literatuur in 1377 voor het eerst genoemd in Langlands Piers Plowman en later ook door Chaucer.

In het begin van de 15e eeuw maakten Schotse kronieken melding van Robin Hood. In de tweede helft van de eeuw werd hij bezongen in ruim veertig volksballaden. Van grote betekenis is de Lytell Geste of Robyn Hode uit 1495, een gedrukte versvertelling van 456 strofen.

In de cultuur van volksfeesten was Robin Hood in de 15e en 16e eeuw inmiddels een vaste figuur: rond deze held werd een hele cultus van rituele zomerfeesten geweven. Bij die lokale feesten in Zuid-Engeland en Schotland werd gedurende een week onder leiding van een verkozen Robin Hood de wereld op zijn kop gezet. In een groot aantal opzichten is de Robin-Hood-figuur te vergelijken met Prins Carnaval, al is het subversieve karakter van deze groene zomerprins veel markanter. Bij deze zomerfeesten werden verschillende ‘games’ opgevoerd, variërend van spelletjes en gevechten tot toneel. Langzamerhand groeiden de handelingen rond de figuur van Maid Marian uit tot een dans, die los stond van de Robin-Hood-cultus.

Toegang tot de elitecultuur verwierf Robin Hood zich in de 17e eeuw. Daarbij bleek de legende zoals die in de volkscultuur was gevormd, van grote invloed. In The Downfall of Robert, Earle of Huntington van 1601 dramatiseerde Munday het leven van Robin Hood, maar dan wel onder de naam van graaf Robert. Dit optreden gaf voedsel aan speculaties over een adellijke komaf. Veel wezenlijker is dat Munday de populaire Robin-Hood-cultus voor het hof aanvaardbaar maakte door de anti-autoritaire tendenties van de volksfeesten te vervangen door een meer morele strekking. Munday hekelde de sociale parvenu's in de persoon van de sheriff van Nottingham: deze wordt als een omhooggevallen handwerksman ontmaskerd door de aristocraat Earl Robert die de rol van Robin Hood speelt. In 1632 kwam Parker met The True Tale of Robin Hood in verzen, in 1670 verscheen een verzameling balladen (Robin Hood's Garland) en in 1678 een geschiedenis in proza. Robin Hood wordt een arcadisch personage: ver verwijderd van het hof en de stad, brandpunten van intrige en verderf, vindt de nobele vrijbuiter in de natuur ware kameraadschap. In de 18e eeuw werden in Engeland enkele opera's aan Robin Hood gewijd.

De bekendheid van Robin Hood bleef niet beperkt tot Engeland. Er is wel verondersteld dat het lied ‘Mijn Here van Mallegem’, zoals dat voorkomt in het Antwerps Liedboek van 1544, bekendheid met Robin-Hood-balladen verraadt. In 1723 vertelde Weyerman in zijn tijdschrift Amsterdamsche Hermes de geschiedenis van Robin Hood en Little John: hoe zij als stropers een dikke Britse prelaat te slim af waren. Overigens plaatste Weyerman de ge-

[p. 198]

beurtenissen in de regeerperiode van Hendrik ii. Geïnspireerd lijkt Weyerman door een van de vele Robin-Hood-balladen.

Op het Europese vasteland verloor Robin Hood het in de 18e eeuw echter van Cartouche, die in het begin van die eeuw Parijs en omstreken onveilig maakte met zijn bende. Daarbij speelt een rol dat de authenticiteit van Cartouche onomstreden en zijn optreden van recenter datum was. De Nederlandse tegenhanger van Robin Hood en Cartouche heette Sjako (Jakob Frederik Muller), de Vlaamse Jan de Lichte, de Italiaanse Fra Diavolo. In Duitsland waren er meer kandidaten, zoals Schinderhannes en Rinaldo Rinaldini (naar de gelijknamige roman uit 1798 van Vulpius). In Engeland ontstond een Robin-Hood-achtige legendevorming rond de struikrover Dick Turpin. Zo had iedere streek en natie zijn eigen Robin Hood. Cartouche, Sjako en anderen ontwikkelden zich, naarmate de herinnering aan de ernst van hun misdaden sleet, in literatuur en volksverbeelding in schelmse richting. Zij werden - hoe onjuist dat in historisch opzicht ook moge zijn - steeds meer beschouwd als sociale bandieten van het slag Robin Hood. Van belang is dat het type van de edele roverhoofdman in de ‘Sturm und Drang’-tijd door toneelstukken van Schiller (Die Räuber, 1781) en Goethe (Götz von Berlichingen, 1773) werd toegelaten tot de literatuur van de elite.

In Engeland kreeg de gedachte dat Robin Hood een authentiek historisch personage was, een krachtige impuls door het werk van antiquarii die middeleeuwse teksten in de volkstaal aan de vergetelheid ontrukten: Reliques of Ancient English Poetry uit 1765 van Percy en vooral Robin Hood. A collection of all the ancient poems, songs, and ballades uit 1795 van Ritson. Ritson beperkte zich niet tot publikatie van de Robin-Hood-teksten, maar knoopte er een historische reconstructie aan vast: die reconstructie houdt het midden tussen een bijdrage tot mythevorming en regelrechte vervalsing. Ritson, vegetariër en politiek radicaal, liet enkele van zijn eigen standpunten verkondigen door Robin Hood. Aan vegetarisme stelde hij Robin Hood echter niet bloot. De publikatie van middeleeuwse teksten - en zelfs pseudo-middeleeuwse teksten, zoals de Songs of Ossian van Macpherson en de vervalsingen van Chatterton - was gevolg en oorzaak van een toegenomen ‘gotische’ smaak in Engeland. Nationalistische tendensen zijn aan dergelijke publikaties evenmin vreemd. Gotiek en nationalisme romantiseerden en populariseerden de figuur van Robin Hood.

Een belangrijke doorbraak bood Walter Scott in 1819 met de historische roman Ivanhoe, waarin de titelheld aan de zijde van Richard Leeuwenhart voor rechtvaardigheid vecht en daarbij wordt gesteund door Robin Hood, hier Locksley genaamd. Scott had daarvoor al een Schotse Robin Hood geschapen in zijn roman Rob Roy uit 1817. Keats schreef in 1818 het gedicht ‘Robin Hood’ (gepubliceerd in 1820), waarin hij Robin Hood memoreerde als held van lang vervlogen tijden, met nadruk op de vergetelheid waaraan de ‘archer keen’ zal worden prijsgegeven. Keats' pessimisme werd vrijwel onmiddellijk door Scott gelogenstraft: Robin Hood beleefde een onweerstaanbare comeback. De populariteit van Scotts Robin Hood wordt goed geïllustreerd door de verschijning in 1822 van de roman Maid Marian van Peacock, die de roverroman à la Scott parodieerde, maar noch de scottomanie noch de Robin-Hood-cultus vermocht te schaden. In 1825 publiceerde Thierry zijn Histoire de la conquête de l'Angleterre par les Normands, waarin Robin Hood, zoals bij Scott, als de tegen Normandische onderdrukking strijdende Angelsaks verscheen. Het succes van de historische roman in het algemeen, en die van Scott in het bijzonder, leidde in geheel Europa tot de schepping van nieuwe historische bendeleiders die aan de armen gaven wat zij van de rijken stalen. In Duitsland publiceerde Fontane in 1852 een Robin-Hood-romance. Beroemd werd de historische roman uit 1883 van de Amerikaan Pyle over Robin Hood.

[p. 199]

Daniel Maclise, Robin Hood and His Merry Men, entertaining Richard Coeur de Lion in Sherwood Forest, 1839-45, doek. De huidige verblijfplaats van deze typisch 19e-eeuwse verbeelding, laatstelijk gesignaleerd bij Sotheby's te Londen, is onbekend.

[p. 200]

Tennyson publiceerde in 1892 The Foresters, een toneelstuk rond Robin Hood dat deel uitmaakte van Tennysons laatste letterkundige ‘offensief’: een reeks drama's waarin hij poogde aan het voorbeeld van Shakespeare te ontsnappen. In de loop van de 19e eeuw verschenen ook de eerste kinderboeken over Robin Hood: Egan opende in 1840 de rij.

In Woutertje Pieterse (1862-77, verschenen in Ideeën) van Multatuli verleidt de lectuur van ‘gevaarlijke’ roverromans de hoofdpersoon tot identificatie met riskante strijders voor rechtvaardigheid: het onschuldige ‘Roverslied’ van Woutertje Pieterse zorgde in de burgerlijke wereld van meester Pennewip en juffrouw Laps (‘geen zoogdier’) al voor grote schrik. Sociaal banditisme kreeg voorts gestalte in uiteenlopende figuren, waarbij een historisch kader als pittoresk element diende en eventuele schurkenstreken verontschuldigde: het was immers lang geleden. Amerikaanse outlaws als Billy the Kid en Jesse James verwierven populariteit volgens het Robin-Hood-model: zij bleven in weerwil van hun misdaden de toeverlaat van armen en Mexicanen. In Vlaanderen, met name in Aalst, stuitte de gedachte een monument op te richten voor Jan de Lichte op groot verzet van traditionele groeperingen. Dat de figuur intussen vooral in de gestalte die Boon hem in 1957 schonk werd geëerd, mocht niet baten.

In de romans over ‘The Saint’ portretteerde Charteris de hoofdfiguur Simon Templar bij herhaling als een moderne uitvoering van Robin Hood. In verfilmingen werd Templar gespeeld door de populaire acteur Roger Moore, die al eerder in de namaak-middeleeuwse Engelse bossen was gesignaleerd als de televisie-versie van Ivanhoe. Een absurde Robin-Hood-achtige figuur (wellicht niet toevallig aangeduid als ‘Mr. Moore’) werd door Monty Python's Flying Circus getoond: hij ontvreemdde lupines uit de tuinen van de rijken en deelde die uit aan de armen. Bizar was ook de maskerade van de leiders van de ‘Tegenpartij’ (Kees van Kooten en Wim de Bie als Jacobse en Van Es) die zich tegen beter weten in afficheerden als ‘moderne Robin Hoeden’.

Robin Hood was intussen een vaste verschijning geworden in de jeugdliteratuur. Zijn avonturen werden voor de jeugd naverteld door Blyton 1930, Sutcliff 1950 en Roger Lancelyn Green 1956. Nieuwe rovers werden geschapen door Wiemer (Der gute Räuber Willibald, 1965) en Ungerer (Die drei Räuber, 1961): deze rovers willen dolgraag slecht zijn, maar laten ongewild het goede zegevieren. Bijzondere varianten boden Trease 1934 en Christopher 1974: in Bows against the Barons van Trease verschijnt Robin Hood als deelnemer aan de klassenstrijd: namens de uitgebuite massa bevecht hij de onderdrukkers (adellijke grootgrondbezitters, clerus en koning); Wild Jack van Christopher speelt in de 23e eeuw, waar Jack zich ontworstelt aan het moderne slavenbestaan in de Engelse steden en een idyllisch en primitief leven in het woud opbouwt.

Voor verfilming leende de geschiedenis van Robin Hood zich kennelijk uitstekend, gezien het grote aantal Robin-Hood-films: the adventures of robin hood uit 1938, in de regie van Curtiz en Keighley, is ongetwijfeld de bekendste. In deze film is Errol Flynn Robin Hood, daarnaast imponeert Olivia de Havilland. De Britse regisseur Lester maakte in 1976 in robin and marian Robin Hood vele jaren ouder. Uit de studio van Walt Disney kwamen in 1952 en 1973 Robin-Hood-tekenfilms. In de tekenfilm uit 1973 wordt de rol van Robin Hood gespeeld door een slimme vos met een hart van goud, die van de rijken steelt en zijn buit verdeelt onder de armen. Daarbij neemt de vos Robin Hood het op tegen de valse leeuw prins John. In 1991 regisseerde Kevin Reynolds robin hood: prince of the thieves, met megaster Kevin Costner als Robin of Locksley. De filmmuziek van onder meer Bryan Adams (‘[Everything I Do] I Do It for You’) droeg niet weinig bij aan het succes van de film. De Robin-Hood-film van Irvin uit 1991 met Patrick Bergin als Robin, raakte

[p. 201]

door het publiciteitsgeweld rond de Reynolds-film op de achtergrond. In 1993 tekende Mel Brooks voor een onnavolgbaar melige film over Robin Hood. Verfilmd werden ook de lotgevallen van Cartouche, en wel door Broca 1962.

De Engelse componist Shield schreef in 1784 de opera Robin Hood, or Sherwood Forest, op een libretto van MacNally. In 1860 diende de romantische Robin-Hood-stof als basis voor de opera van Macfarren, op een libretto van Oxenford.

De iconografie van Robin Hood is uiterst schamel. Weliswaar zijn tal van Robin-Hood-uitgaven geïllustreerd en valt zelfs te wijzen op een bescheiden traditie van de verbeelding van de meifeesten, waar ook Robin Hood een rol in speelde, maar van een belangwekkend zelfstandig voortleven van Robin Hood in illustraties kan nauwelijks worden gesproken. Enige bekendheid genoot het schilderij van Maclise, Robin Hood and His Merry Men, entertaining Richard Coeur de Lion in Sherwood Forest (1839; geretoucheerd 1845). In Nottingham, Castle Green, staat een beeld van Woodford uit 1949, dat op ‘sociaal-realistische’ wijze Robin Hood als boogschutter toont. Met grote regelmaat wordt de pijl aan het beeld ontstolen.

Child 1882-1898; De Vries 1917; Stechmesser 1966; Hobsbawm 1969; Dobson/Taylor 1976; Wiles 1981; Holt 1982