Van Abélard tot Zoroaster. Literaire en historische figuren vanaf de renaissance in literatuur, muziek, beeldende kunst en theater

[p. 187]

Rienzi

of Cola di Rienzo (1313-1354) wordt wel de laatste tribuun van Rome genoemd. Wat van zijn leven bekend is, is tot ons gekomen via de Historiae Romanae fragmenta, een 14e-eeuwse kroniek waarvan een tweetal hoofdstukken aan Rienzi is gewijd. Hoewel Rienzi van eenvoudige komaf was, interesseerde hij zich al op jonge leeftijd voor de geschiedenis van zijn geboortestad Rome en droomde hij ervan zijn stad weer tot een keizerlijk Rome te maken. Hij ontleende zijn ideeën vooral aan Petrarca, die in ballingschap leefde te Avignon. Het was Petrarca een doorn in het oog dat de pausen deze wijkplaats buiten Rome hadden moeten zoeken en zijn streven was dan ook het herstel van Rome als centrum van geestelijke en wereldlijke macht. Gesteund door deze ideeën en geholpen door een groot redenaarstalent wist Rienzi de steun van het volk te winnen. Toen hij zich sterk genoeg voelde, deed hij een greep naar de macht en zette hij zijn adellijke opponenten gevangen. Al snel zag hij zich echter gedwongen hen weer vrij te laten.

Zijn vijanden zwoeren wraak: de felsten onder hen waren de leden van de Colonna-familie. Rienzi triomfeerde vooralsnog en bracht drie leden van de familie ter dood. Het succes steeg hem echter zozeer naar het hoofd dat hij zich hovaardig en tiranniek ging gedragen. Daarmee verspeelde hij de steun van het volk, dat hem tenslotte op de vlucht joeg. Niet lang daarna verklaarde de pauselijke gezant Rienzi tot ketter. Hij was inmiddels naar Praag gevlucht waar Karel iv van Bohemen hem welwillend had ontvangen. Door de bisschop van Praag werd hij echter gevangen genomen en naar Avignon gezonden. Daar moest hij zich verantwoorden: hij kreeg de absolutie en zijn excommunicatie werd opgeheven. Hierdoor gesterkt ging hij naar Rome terug waar hij tot senator werd benoemd. De invoering van een nieuwe en impopulaire belastingmaatregel leidde tot grote opstandigheid onder het volk en men greep de gelegenheid aan om Rienzi als zondebok aan te wijzen. Toen hij trachtte Rome te ontvluchten, werd hij op het Capitool gegrepen en op gruwelijke wijze vermoord. Zijn lijk werd op de brandstapel gegooid.

De heropleving van de belangstelling voor Rienzi stamt uit de tijd van de Franse Revolutie. Laignelot valt de eer te beurt het eerste toneelstuk over hem te hebben geschreven (Rienzi, 1791), dat onder het bewind van Napoleon echter niet mocht worden opgevoerd. Van dezelfde Napoleon wordt overigens beweerd dat, toen hij op de terugtocht was van Waterloo, onder de boeken in zijn reiskoffer een elegant exemplaar kon worden aangetroffen van de Conjuration de Nicolas Gabrini, dit de Rienzi, tyran de Rome en 1347 uit 1733, de eerste en beroemdste Rienzi-biografie, van de hand van de jezuïet Cerceau. Tijdens de Restauratie kon de belangstelling weer opleven, getuige Drouineau die de rebellerende Rienzi in 1826 als held voor zijn toneelstuk Rienzi, tribun de Rome gebruikte; een belangrijke tegenspeler in dit pathetische drama was de miltair Gualtiero di Monreale.

Nadat Byron de Romeinse volkstribuun kort had genoemd in het vierde gezang van zijn Childe Harold's Pilgrimage, dat in 1818 was uitgekomen, verscheen in 1828 het treurspel Rienzi van Mary Russell Mitford, dat een aanzienlijke populariteit bereikte. Nog in hetzelfde jaar ging een opera van Barnett naar het toneelstuk in première. Veel meer invloed had echter de Engelse romancier Bulwer-Lytton met zijn Rienzi, the Last of the Tribunes uit 1835, een breed opgezette historische roman, waarin de talrijke personages en gecompliceerde intriges en liefdesrelaties het zicht dreigen te belemmeren op de hoofdpersoon. Rienzi wordt zonder enige remming afgeschilderd als een bewonderenswaardige held: zijn neiging tot demagogie, pathos en groots geënsceneerde optredens wordt weliswaar niet verdoezeld, maar dat werkt slechts versterkend waar het de ideali-

[p. 188]

sering betreft. De roman is bepalend geweest voor de vele Franse, Duitse en Italiaanse toneelstukken die sindsdien aan de persoon van Rienzi zijn gewijd. Een verklaring voor het feit dat Rienzi vooral toneelschrijvers heeft geïnspireerd, ligt waarschijnlijk juist in de hiervoor aangeduide megalomane trekken van de hoofdpersoon. Bovendien zijn de dramatische confrontaties tussen Rienzi en zijn vijanden (zoals de Romeinse aristocratie en Walter de Montreal, de huurlingenleider bij Bulwer-Lytton) uitermate geschikt voor de grootse toneelscènes die volgens de 19e-eeuwse theaterconventies verplicht waren. In 1844 verscheen onder de naam van Seyotto de Vic (pseudoniem van Austin Kilbourne) een pamflet dat alleen al vanwege de titel niet in dit overzicht mag ontbreken: Rienzy, the Last of the Tribunes; or, The Life of Nicholus Rienzy, a Tribune of the Roman People, Who Was on the Morning He Appeared in Scarlet Furred with Ermine, Invested a Knight, with His Sword and Spurs.

In Duitsland valt Schiller de eer te beurt de figuur van Rienzi te hebben geïntroduceerd, en wel middels het door hem in 1788 uitgegeven boek Geschichte der merkwürdigsten Rebellionen und Verschwörungen. Mede onder invloed van Bulwer-Lytton verschenen in het Duitsland van vóór de revoluties van 1848 toneelstukken van de hand van Rieckhoff 1837, B. Müller 1839, Mosen (Cola Rienzi, 1842) en Gaillard (Cola Rienzi, 1846). In 1841 ondernam Engels een poging een toneelstuk te schrijven over de volkstribuun, daartoe aangespoord door de mogelijkheid de daden van Rienzi in socialistisch perspectief te zien (Cola di Rienzi). In 1851 verscheen het drama Cola di Rienzi van Grosse en in 1873 Rienzi der Tribun van Pirazzi.

In Italië ontstond de belangstelling iets later met wederom voornamelijk toneelstukken: Cipri (Rienzi, 1873), Montalto (Cola di Rienzo: dramma storico, 1873), Cossa (Cola di Rienzo: poema drammatico, 1879) en Villari (Cola di Rienzo: poema drammatico, 1883). Van deze auteurs wist alleen Cossa zich aan de invloed van Bulwer-Lytton te onttrekken door naast Montreal een tweede rivaal in te voeren, door wiens vrouw Rienzi in het verderf wordt gestort.

Een opvallende vorm van belangstelling voor Rienzi werd in de vorige eeuw tentoongespreid door proto-psychologen, onder wie Lombroso wel het meest berucht is: in zijn analyse uit 1880, Cola di Rienzo monomane, komt hij tot de conclusie dat Rienzi een monomaan was, die bovendien erfelijk was belast door het feit dat zijn vader als herbergier slechts de lagere lusten in de medemens had aangewakkerd.

De Tsjechische schrijver Chocholousek gebruikte in 1856 in zijn roman Karel IV. rimsky tribun lidu (Cola di Rienzi) van het Rienzi-verhaal alleen de Karel-iv-episode voor een cultuurhistorische beschrijving van het middeleeuwse Praag, dat nauwe contacten met de Italiaanse staatjes had onderhouden. De Pool Asnyk heeft in zijn historisch drama Rienzi uit 1874, onder invloed van de turbulente ontwikkelingen in zijn eigen land, vooral aandacht getoond voor de sociaal-revolutionaire thematiek die in het verhaal besloten ligt. In Spanje verscheen in 1876 het toneelstuk Rienzi el tribuno van Acuña y Villanueva.

D'Annunzio publiceerde in 1905 de biografie La vita di Cola di Rienzo, waarin zijn minachting voor de plebeïsche volksredenaar slechts wordt overtroffen door zijn bewondering voor de aristocratische veldheren, die in stijl sterven en beantwoorden aan d'Annunzio's ideaal van de Übermensch.

In de 20e eeuw werd getracht de figuur van Rienzi te bevrijden van alle bombast die hem als toneelheld in de voorafgaande eeuw had omgeven. Zo kon hij, naar het voorbeeld van zijn tijdgenoot Petrarca, een humanist worden die zijn tijd ver vooruit was. Het is een benadering die we vooral aantreffen bij Duitse auteurs, zoals Burdach, die in 1912-29 een uitgave van de briefwisseling van Rienzi verzorgde, Namneek (Der Wegbereiter, 1938), Stebich (het verhaal ‘Rienzi in Prag’

[p. 189]

uit 1941 en de roman Komet über Rom uit 1947) en Franck (de roman Der Tribun, 1952). Rienzi werd in Duitse politieke kringen van voor de oorlog wel aangeduid als ‘Rienzo redivivus’. Verwey liet in zijn drama Cola Rienzi uit 1912 een tribuun zien die wordt gedreven door dezelfde politieke idealen als Petrarca, zonder dat hij die in volledige zuiverheid weet te verwerkelijken.

William Holman Hunt, Rienzi zweert wraak bij het lijk van zijn jongere broer, gevallen in de strijd tussen de Colonna's en Orsini's, 1848-49 (1886 herzien), doek. Privé-collectie.

In de roman Bettina Colonna uit 1953 van Durafour treedt de Romeinse tribuun als nevenfiguur op. In 1975 verscheen in Duitsland een historische roman (Cola di Rienzi) van Nitzsche over de volkstribuun.

Grote bekendheid heeft Rienzi te danken aan de ‘grand opéra’ Rienzi, der Letzte der Tribunen uit 1842 van Wagner, die met het gebruik van processies, marsen, lofzangen, balletten en pantomimes vooral in de Parijse smaak wilde vallen. Het libretto is gebaseerd

[p. 190]

op Mitfords toneelstuk en op Bulwer-Lyttons roman. De aristocraat Adriano Colonna kiest partij voor de volkstribuun Rienzi, wiens zuster Irene hij bemint. De adellijke families Colonna en Orsini proberen Rienzi de macht te ontnemen en zweren tegen hem samen. Ze voelen zich vernederd als een van hen door Rienzi gratie wordt verleend en ze slagen erin het volk met behulp van de nodige steekpenningen aan hun kant te krijgen. In laatste instantie heeft Rienzi nog maar twee bondgenoten, Irene en Adriano. Alle drie vinden zij hun einde in het paleis dat door het opstandige volk in brand wordt gestoken.

In Italië vonden veel componisten inspiratie bij hun revolutionaire voorvader. In 1862 ging de opera Rienzi van Peri in première, gevolgd door opera's van Persichini (1874; libretto van Cossa) en Ricci 1880. Een ballet van Bernardi naar de stof werd in 1872 voor het eerst opgevoerd. De Rus Kaschperov liet zijn opera in 1863 in Florence opvoeren.

In 1848/49 schilderde William Holman Hunt Rienzi Vowing to Obtain Justice for the Death of His Young Brother, Slain in a Skirmish between the Colonna and Orsini Factions naar een episode in Bulwer-Lyttons roman. Hunt had het schilderij vervaardigd terwijl hij onder de indruk was van het revolutionaire elan dat in 1848 als een koortsaanval over Europa was getrokken.

Gabrielli 1908; Piur 1931