Van Abélard tot Zoroaster. Literaire en historische figuren vanaf de renaissance in literatuur, muziek, beeldende kunst en theater

Peter de Grote

(1672-1725) was de naam die de Russische tsaar Peter Aleksejevitsj sinds 1721 voerde; twee maanden na de Vrede van Nystad in dat jaar, die een geslaagd einde betekende van de 21-jarige oorlog met Zweden, liet Peter zich ‘Imperator’, ‘Vader des Vaderlands’ en ‘Tsaar aller Russen’ noemen. Peter de Grote doorbrak het isolement van zijn land en dwong Rusland met harde hand tot aansluiting bij West-Europa. Er is wel gezegd dat Peter met het ‘barbarisme’ van zijn land op barbaarse wijze afrekende.

In 1682 werd Peter, telg van de Romanov-dynastie, tsaar van Rusland, hoewel van een daadwerkelijk functioneren pas vanaf 1696 sprake was. Tal van intriges en een bloedige strijd tussen de families van de twee echtgenotes van Peters vader gingen aan zijn machtsgreep vooraf.

In West-Europa raakte hij op slag bekend door zijn overwinning op de Turken in 1696: omdat de Turken dertien jaar daarvoor Wenen hadden belegerd (en daarmee geheel West-Europa bedreigden), werd Peter door zijn zege een redder en bondgenoot van het Westen. Opmerkelijk is dat de overwinning op de Turken in Azov volgde op een smadelijke nederlaag. Kenmerkend voor Peters militaire talent was dat hij van nederlagen zoveel leerde dat een succesvolle revanche weldra volgde. Veel opzien baarde voorts Peters grand tour door Noordwest-Europa in de jaren 1697-99. Deze reis was feitelijk bedoeld als diplomatiek offensief, maar omdat dat mislukte nam de reis steeds meer het karakter van een studiereis aan. Daarbij bezocht hij onder meer Zaandam, om er enigszins incognito een opleiding tot scheepsbouwer te volgen. Peters lengte was echter zo uitzonderlijk (2,04 meter), dat zijn roem als ‘reus van Rusland’ zich spoedig verspreidde. De belangstelling voor deze bezienswaardigheid was zo groot dat Peter bij zijn onderricht voortdurend werd gestoord. Deze Europese

[p. 183]

reis geschiedde zonder veel vorstelijk ceremonieel en dat gaf aanleiding tot een uitgebreide anekdotevorming: zijn afstand tot het gewone volk was zo gering dat iedereen kon beweren Peter te hebben ontmoet.

Van Peters afwezigheid in Rusland werd gebruik gemaakt door de Strelitzen, leden van een militaire kaste die zich heel wat vernederingen door de tsaar hadden moeten laten welgevallen. De opstand van de Strelitzen mislukte. Peter zag in die opstand een groot komplot, waar de clerus en zijn halfzuster de hand in hadden. Op een verschrikkelijke wijze rekende Peter bij thuiskomst af met de Strelitzen en met degenen die hij aanzag voor de ‘opdrachtgevers’.

De hervormingen die de tsaar bij terugkeer doorvoerde, lagen op militair en economisch terrein, al sprak aanvankelijk vooral Peters besluit om het dragen van baarden te verbieden tot de verbeelding. De woede van de behoudende clerus werd niet alleen gewekt door het baardenverbod, maar ook door de reorganisatie van de orthodoxe Kerk in een voor de tsaar gunstige zin: vanaf 1721 stond de kerk feitelijk onder toezicht van de regering. Van een staatshervorming was slechts in cosmetische zin sprake: despotische beginselen bleven dominant. Doel was de ontwikkeling van Rusland tot belangrijke mogendheid. Door de uiteindelijk succesvolle oorlog tegen Karel xii van Zweden - met de Slag bij Poltava (1709) als apotheose - verwierf Rusland zich een dominante positie in de regio. Peter de Grote liet zich daarbij vieren als machtig veldheer en modern monarch. In West-Europa had hij geleerd hoe een goede reputatie door propaganda kon worden gekweekt: Peter zette onder het mom van bescheidenheid een cultus van persoonsverheerlijking in gang, die haar bekroning vond in de stichting van een stad die naar haar patroon werd vernoemd: Sint-Petersburg. Op Peters initiatief werd deze stad, die het Russische venster op Europa moest worden, aan het moeras ontworsteld door arbeidskrachten die hij op brute wijze rekruteerde. Hij liet zich echter bij voorkeur portretteren als een verlichte, volgens de westerse mode levende vorst.

Privé gedroeg Peter, die naast zijn verslaving aan alcohol aan epileptische aanvallen leed, zich nog minder verlicht: na zijn terugkeer uit West-Europa stuurde hij zijn echtgenote Jevdokija (Eudoxia) naar een klooster. Die ‘oplossing’ had hij ook al gevonden voor zijn ambitieuze halfzuster Sofia. Na een ongelukkige relatie met Anna Mons trouwde hij de minnares van zijn adviseur en gunsteling Menzikov, de Litouwse boerendochter Catharina. Aleksej, de zoon uit zijn eerste huwelijk, werd door Peter in 1718 ter dood veroordeeld vanwege diens vermeende betrokkenheid bij een samenzwering. Tot een executie kwam het niet, omdat de tsarenzoon onder de voorbereidende martelingen bezweek. Met deze gruwelijke, bijna oudtestamentische wreedheid schaadde Peter het aanzien dat hij genoot als geniale staatshervormer. De censuur in Rusland verhinderde echter lange tijd dat de donkere zijden van Peters persoon aandacht kregen. De veroordeling van zijn zoon verdedigde Peter in het buitenland door de publikatie van de aanklacht en een verslag van de procesgang.

In de literatuur werd Peter lange tijd, zelfs nog na zijn dood, gehuldigd op de door hem gewenste wijze. Tijdens zijn leven vielen hem vele lofzangen in verzen ten deel; zijn militaire successen vormden daartoe de aanleiding. De Nederlandse dichter Bake schreef in 1696 een lofdicht ‘Zegezang’ op Peters verovering van Azov; bij die gelegenheid werd de tsaar aangeduid als de ‘Thebaansche Hercules’. Aan Peter werd postuum menig heldenepos gewijd, zoals door Kantemir (Petrida, 1730), Lomonosov (Petr velikij, 1760) en Mainvilliers (La Pétréade ou Pierre le créateur, 1762). Onvoltooid bleven de heldendichten van Antoine Thomas (Pétréide) en Coopmans (Petreis, een heldendicht in het Latijn, waarvan aan het einde van de 18e eeuw twee zangen het licht zagen). Het dichterlijk vermogen en

[p. 184]

de levensduur van beide dichters waren niet toereikend om de grootte van Peter de Grote voldoende recht te doen. Koolaart-Hoofman wijdde in 1717 een ‘Lierzang’ aan de tsaar, ‘d'Atlas die het wigtig Noorden schraagt’. In al deze werken verschijnt Peter de Grote als een wonder van de eigen tijd. In Rusland hielden de hem opvolgende tsaren en tsarina's een ware Peter-verering in stand; in Sint-Petersburg verrees het imposante bronzen beeld van Peter te paard, in 1776 in opdracht van Catharina ii gemaakt door de Franse beeldhouwer Falconet. In zekere zin sloot deze verering aan bij Peters zelfverheerlijking: de buste die Rastrelli bij leven, in 1723, van Peter vervaardigde, toont een martiale onverschrokkenheid.

Voltaire schonk Peter in 1731 de nodige aandacht in zijn Histoire de Charles XII roi de Suède: het mondde uit in een vergelijking van Karel xii en Peter. Uitgebreider kwam Peter ter sprake in twee andere werken van Voltaire: Anecdotes sur le czar Pierre le Grand uit 1748 en Histoire de l'Empire de Russie sous Pierre le Grand uit 1759-63. In de Anecdotes wordt Peter als ‘groot man voor de Russen’ beschouwd, terwijl in Histoire veel preciezer Peters betekenis voor de Russische geschiedenis wordt geschetst. Uiteindelijk waardeerde Voltaire vooral de door Peter geïnitieerde verwestersing van Rusland en hij kon zijn enthousiasme voor Peters kerkhervorming moeilijk onderdrukken.

Rousseau kwam tegen deze Peter-hulde in opstand: hij verweet de Russische monarch juist dat hij aansluiting zocht bij de verderfelijke Europese ‘beschaving’ en zo de autochtone, veel natuurlijker cultuur prijsgaf. In de Encyclopédie, in het aan Rusland gewijde artikel, nam Jaucourt een middenpositie in: Peters grote geestelijke gaven werden erkend, maar geplaatst naast zijn fouten van het hart. Jaucourt meende dat Peter ondanks alle vernieuwingen een despotisch heerser bleef. Ook Diderot en Marmontel stonden zeer kritisch tegenover Peter.

Die kritische gezindheid was vermoedelijk een reactie op de in Frankrijk bestaande Peter-cultus, die met name in komedies en opera's - weinig filosofische genres - gestalte kreeg: de toneelstukken Zulica uit 1760 van Dorat en Menzicoff uit 1775 van La Harpe mondden uit in lofzangen aan Peters adres. Zo'n adoratie moest wel gaan irriteren.

Voltaire had Peter gepresenteerd als bron van anekdotiek, en dat bleef niet zonder gevolg. In 1785 publiceerde de Duitse geleerde Stählin Originalanekdoten von Peter dem Grossen. Ook Peters bezoeken aan Nederland gaven aanleiding tot anekdotes. Het verblijf in Zaandam kreeg een literair en muzikaal vervolg. In de opera Pierre le grand uit 1790 van Grétry en Bouilly - en in de Nederlandse bewerking daarvan, met muziek van Rullofs 1799 - komt de Zaanse episode voor, voorts in de klucht Le bourgmestre de Sardam ou les deux Pierres uit 1818 van Mélesville (pseudoniem van A.H.J. Duveyrier). Die klucht werd later door Lortzing tot opera bewerkt (Zar und Zimmerman, 1837). Voordien had ook Donizetti dezelfde stof al als uitgangspunt gekozen voor een opera. Een en ander maakte Zaandam - en dan met name het tsaar-Peter-huisje - tot een toeristische trekpleister, die door Nerval niet kon worden gemist: zijn Aurélia uit 1855 bevat een winterse episode in Zaandam, waarbij Peter de Grote bijna lijfelijk aanwezig lijkt. Op 20-jarige leeftijd schreef de latere Leidse hoogleraar in de rechten Johan de Wal zijn treurspel Peter de groote (1836).

In 1798 publiceerde Claudius met Peter der Grosse een sterk anekdotische historische roman over de tsaar. Kwalitatief onvergelijkelijk veel interessanter is Peters voortleven in het werk van Poesjkin: in de novelle De Moor van Peter de Grote uit 1827 en de gedichten ‘Poltawa’ uit 1829 en ‘De bronzen ruiter’ uit 1833 verrees het beeld van een winnaar, die een zegen voor zijn volk was. In De bronzen ruiter heetten de offers die het individu aan de staat moest brengen gerechtvaardigd, omdat ze bijdroegen aan het welzijn van de samenleving. In de Russische literatuur van de 19e

[p. 185]

eeuw gold de pijnlijke geschiedenis van Peter en zijn zoon Aleksej min of meer als taboe. In tal van romans en novellen werd Peters moeilijke jeugd in felle kleuren getekend om zijn latere onverbiddelijkheid aannemelijk te maken.

Buiten Rusland bestond het taboe op de Aleksej-stof uiteraard niet. De tsarenzoon werd in overwegend sentimentele literatuur vereeuwigd. In Alexis uit 1832 van Immermann valt de brave zoon door intriges van Menzikov in ongenade bij zijn verlichte vader;

Daniel Maclise, Bezoek van Peter de Grote aan de scheepswerf van Deptford, 19e eeuw, doek. Royal Holloway College, Englefield Green, Surrey.

bij vergissing offert Peter zijn zoon, en verliest daarmee zijn lust in het leven. Aan het slot toont de tsaar diep berouw. Immermanns Alexis is veelvuldig nagevolgd, waarbij theatrale en larmoyante elementen van de stof volledig en smakeloos werden uitgebuit. Heel wat subtieler is de tragedie uit 1912 van Heiseler, Peter und Aleksej, waarin de tsaar als pragmaticus verschijnt die het onverantwoord acht om de troon te gunnen aan Aleksej, een speler en een dromer. De vader dwingt zijn zoon vergiftigde wijn te drinken, nadat hij hem heeft beschuldigd van deelname aan een samenzwering.

Toen aan het einde van de 19e eeuw de eerste bronnenuitgaven over de tijd van Peter de Grote verschenen, veranderde het beeld dat in de Russische literatuur van de tsaar werd geschetst. Ook het opkomend panslavisme stimuleerde tot een kritischer tekening: in de Peter-romans van Mordovtsev werd voor het eerst in Rusland aandacht geschonken aan de gruweldaden van de tsaar. Merezkovski publiceerde in 1905 een roman over Peter, waarin de demonisering van de tsaar nagenoeg totaal is. Peter de Grote heet in Pjotr i Aleksej uit 1905, een deel van Merezkovski's trilogie Christos i Antichrist, ‘de antichrist’, terwijl zijn zoon Aleksej de grote deugdheld is, die het opbrengt om al stervend zijn vader te vergeven.

Zo mogelijk nog kwaadaardiger verscheen Peter de Grote na de revolutie van 1917 in de Russische literatuur: hij was in revolutionaire ogen de autocratische tiran, een vertegenwoordiger van het gehate tsarenregime. Opmerkelijk was de socialistische erkenning van het vooruitstrevend karakter van Peters buitenlandse politiek. De nationalistische wending die de Russische revolutie

[p. 186]

in 1937 nam, leidde tot een welwillender beschouwing van de tsaar. Onafhankelijk van deze conjunctuurveranderingen lijkt het portret dat de romancier Aleksej Tolstoj in 1929-34 in Pjotr Pervyj van de tsaar ontwierp: het barbarisme van de tsaar wordt door Tolstoj niet gebagatelliseerd, al lijkt het hoge doel om Rusland te moderniseren de daartoe gebruikte methoden enigszins te verontschuldigen. (Een andere Tolstoj, de beroemde Leo, had niet zoveel begrip voor de tsaar: hij zou zijn werk aan een historische roman over Peter de Grote hebben gestaakt toen hij in Peter te veel ontdekte dat hem tegenstond.)

In de rest van Europa verflauwde de ‘romantische’ belangstelling voor de tsaar. Alleen Klabund (pseudoniem van Alfred Henschke) wijdde in 1923 nog een roman aan Peter de Grote. In toenemende mate maakten historici en biografen zich meester van de stof. Grote opgang maakte de biografie van Massie.

Muzikaal beleefde Peter de Grote in de 19e eeuw zijn ‘finest hours’: zijn onconventionele levensgang maakte hem tot een favoriet opera-personage. Behalve de reeds genoemde populaire opera van Lortzing was er de ‘opéra comique’ L'Étoile du Nord uit 1854 van Meyerbeer, op een libretto van Scribe. In deze opera gaat het om Peters liefde voor Catharina. Catharina, die zich in travestie bij het leger vervoegt om haar geliefde tsaar te zien, is ongewild getuige van Peters geflirt en drankzucht. Daarop verliest ze bijna haar verstand, doch de waanzin wordt tijdig vermeden door Peters verzoenende fluitconcert. Omstreeks 1975 werd op basis van de roman van Aleksej Tolstoj een opera geschreven door Andrej Petrov (Peter I).

Verfilmd werd het leven van Peter de Grote diverse malen. Tolstojs roman inspireerde Russische regisseurs als Vladimir Petrov 1937-39 en Gerasimov 1981. Chomsky, bekend als regisseur van de televisieserie holocaust, volgde in 1986 het boek van Massie voor zijn peter the great.

Zelf heeft Peter de Grote weinig gelegenheden voorbij laten gaan om te poseren als vooruitstrevend monarch. Goede smaak bij de keuze van portretschilders kan hem daarbij niet worden ontzegd. In Nederland liet hij zich vereeuwigen door Aert de Gelder (Rijksmuseum, Amsterdam) en Carel de Moor (1718; Coll. Hist. Verz. Huis Oranje-Nassau, Den Haag). In zijn schildersbiografieën verhaalde Weyerman enige anekdoten van De Moor over Peters poseren. De Engelse hofschilder Kneller vervaardigde een prachtig portret van Peter (1698, Royal Collection, Kensington Palace, Londen), terwijl ook het schilderij van Nattier van grote kwaliteit getuigt. De Russische schilder Matvejev volgde in zijn portret (1717; Hermitage, Sint-Petersburg) de westerse voorbeelden.

In de 19e eeuw, en met name in de tweede helft, werden door Russische schilders cruciale scènes uit Peters leven afgebeeld. Het schilderij van Repin, Zarevna Sophia (1879; Tretjakov Galerij, Moskou) toont de scène waarin Peters ambitieuze halfzuster haar woede verbijt, terwijl achter haar raam Strelitzen worden opgehangen. De executie van de Strelitzen op het Rode Plein is vereeuwigd door Soerikov (Tretjakov Galerij, Moskou): naast de ontredderde menigte Strelitzen paradeert een heerszuchtige Peter. Veeleer duivels verschijnt Peter in het werk van Serov, die in 1907 (Tretjakov Galerij, Moskou) vastlegde hoe de bezeten tsaar tracht de stad Sint-Petersburg uit het moeras te tillen. Melodramatisch en indrukwekkend tegelijk is het schilderij (maker en verblijfplaats onbekend), dat de ontmoeting van Peter en zijn zoon toont: een teleurgestelde vader en een van schuldgevoel bleek wegtrekkende Aleksej. De Engelse schilder Maclise gaf halverwege de 19e eeuw een pseudo-middeleeuwse schildering van Peters verblijf op de werf van Deptford, waar hij na zijn Zaanse leertijd zijn lessen vervolgde.

Scheltema 1814; Brinkmann 1963; Willberger 1972; Gasiorovska 1979