Van Abélard tot Zoroaster. Literaire en historische figuren vanaf de renaissance in literatuur, muziek, beeldende kunst en theater

Ivan Stepanovitch Mazeppa,

geboren omstreeks 1640 als telg van een adellijke familie in het vorstendom Kiev, bracht zijn jeugd door als page aan het hof van de Poolse koning Jan Kazimierz. Naar verluidt zou de jongeman, mooi en intelligent, zich daar gaandeweg belangrijke militaire en diplomatieke vertrouwensposities hebben verworven. Na een tiental jaren keerde hij terug naar zijn vaderland, de Oekraïne, waar hij als ‘hetman’ (kozakkenaanvoerder) vervolgens jarenlang een machtspositie bekleedde. Naar het schijnt heeft hij de Oekraïne willen losmaken van het Russische oppergezag, althans zijn eigen machtspositie willen versterken, door zich lange tijd voor te doen als een trouw onderdaan van tsaar Peter i, maar tegelijk geheime verbonden aan te gaan met Polen en met de op expansie in Noord-Europa gerichte koning Karel xii van Zweden. Uiteindelijk koos hij openlijk de kant van Zweden. De confrontatie tussen enerzijds Karel xii en Mazeppa en anderzijds Peter i liep uit op de Slag bij Poltava (1709), die eindigde in een overwinning van de tsaar. Kort hierna overleed Mazeppa in Moldavië.

In de Russische literatuur en geschiedschrijving wordt Mazeppa uiteraard vrijwel steeds gezien als een verrader, in overeenstemming met de banvloek die de tsaren over hem hebben uitgesproken. In de Oekraïense of pro-Oekraïense literatuur wordt hij veelal opgevoerd als een patriot, maar onderkent men toch ook Mazeppa's nietsontziende opportunisme en verraderlijkheid. Zo deinsde Mazeppa er niet voor terug om oprechte Oekraïense patriotten aan de tsaar te verraden wanneer hij zich door hen bedreigd voelde. Hij slaagde er zelfs in om enkele tsaar-getrouwen die verdenkingen koesterden omtrent de loyaliteit van Mazeppa jegens de tsaar, door deze zelfde tsaar te laten executeren. Tot de slachtoffers behoorden de kozakkenhoofdman Kotchoebey, met wie Mazeppa na een langdurige vriendschap in onmin was geraakt toen hij Kotchoebey's dochter Marija tot zijn minnares had gemaakt.

Waarom hij als jongeman Polen verliet en terugkeerde naar de Oekraïne, wordt in de geschiedschrijving niet eenduidig verklaard. De meeste berichten wijzen op botsingen met de Poolse koning. Maar er zijn ook berichten waarin het vertrek in verband wordt gebracht met een van de vele liefdesgeschiedenissen waarin Mazeppa verstrikt raakte. Zo vertelt een rivaliserende Poolse hoveling, Jan Pasek, in zijn memoires met enig genoegen een voor Mazeppa smadelijk verhaal.

Volgens het verhaal van deze Pasek werd Mazeppa eens betrapt door een bedrogen echtgenoot, Falbovski. Hij werd door de die-

[p. 161]

Louis Boulanger, Mazeppa bestraft, 1827, doek. Musée des Beaux-Arts, Rouen.

[p. 162]

naren van Falbovski afgeranseld en vervolgens naakt, met de handen op de rug, op zijn paard gebonden, het hoofd bij de achterhand en de voeten onder de borst van het paard. Het dier werd wild gemaakt met zweepslagen en geweerschoten en draafde op volle snelheid door het woeste terrein naar het huis van zijn meester. Mazeppa schreeuwde daar met zijn laatste krachten om hulp, maar zijn dienaren herkenden hem niet en hielden zich, angstig geworden door het geschreeuw en de gruwelijke aanblik, schuil in het huis. Ze waagden zich pas naar buiten toen van Mazeppa, overmand door uitputting en koude, geen geluid meer was te vernemen.

Het verhaal van deze woeste rit krijgt in de Oekraïense en Russische literatuur nauwelijks weerklank; het gaat daar om het handelen van Mazeppa in de politieke verwikkelingen in Oost-Europa. Ten vervolge op vermeldingen in de Oekraïense literatuur toont de Russische auteur Rylejev, een sterk anti-tsaristisch gezinde liberaal, in enkele gedichten tussen 1820 en 1830 sympathie voor de rebel Mazeppa. Deze interpretatie wordt ‘beantwoord’ in Poesjkins epische gedicht Poltava, waarin de kwestie rond Kotchoebey en zijn dochter Marija wordt behandeld. Aan de hand daarvan wordt geschetst hoe verraderlijk Mazeppa is: hij verraadt met evenveel gemak zijn vriend, zijn land en zijn vorst. De enige Mazeppa-opera die een zekere bekendheid heeft behouden, is het werk uit 1884 van Tsjaikovski, op een libretto van Burenin dat in hoofdlijnen het gedicht van Poesjkin volgt. De rol van Marija wordt echter breder uitgewerkt: na de ontdekking dat Mazeppa de executie van haar vader beraamt, vervalt zij in waanzin. Voorts is er een rol weggelegd voor de kozak Andrej, die verliefd is op Marija en uiteindelijk in een duel met Mazeppa het onderspit delft.

Een heel eigen benadering van de Mazeppa-figuur is te vinden in een toneelstuk uit 1839 van Słowacki, een in West-Europa verblijvende, tegen de Russische overheersing van Polen en de Oekraïne agerende Poolse banneling. In het toneelstuk, een merkwaardige kruising tussen farce en tragedie, is Mazeppa aan het decadente en corrupte, en daardoor tot verzet tegen de tsaar onmachtige Poolse hof, samen met de Poolse koning verwikkeld in liefdesavonturen. Uit de verwikkelingen, die een tragische wending nemen, komt een gelouterde Mazeppa te voorschijn, superieur aan zijn omgeving, gereed om de strijd met de tsaar aan te binden.

Voltaire toont in zijn Histoire de Charles XII uit 1731, waarin hij de strijd tussen Karel xii en tsaar Peter i beschrijft, sympathie voor de anti-tsaristische patriot Mazeppa. Het werk is echter voor het optreden van Mazeppa in de kunst van het Westen vooral van belang wegens de introductie van het verhaal van de rit te paard. De grote opgang van dit verhaal in de westerse kunst, die nog een tijd op zich laat wachten, is te danken aan Byron, die in zijn Mazeppa-gedicht uit 1818 een oudere Mazeppa, die de nederlaag bij Poltava achter de rug heeft, het verhaal laat vertellen als een jeugdherinnering. Paard en ‘ruiter’ worden tijdens de wilde tocht belaagd door wolven, steken een woeste rivier over en ontmoeten troepen wilde paarden. Het paard bezwijkt uiteindelijk, en raven cirkelen al boven een halfdode Mazeppa, die zijn einde voelt naderen. De jongeman komt echter tot bewustzijn in een kamer waar hij wordt verpleegd door een kozakkenmeisje.

Het gedicht van Byron, die hiermee opnieuw een specimen van de ‘Byronic hero’ opvoerde - de held die vóór alles gepassioneerd wenst te leven en daarvoor bestraffing en dood onder ogen ziet -, gaf binnen de kortste keren aan het verhaal een grote bekendheid, die nog toenam toen Hugo de rit evoceerde in een gedicht dat werd opgenomen in de bundel Les orientales uit 1829. De bewerking van Byron leidde tot een hele reeks werken in de beeldende kunst. Géricault 1823, Vernet (onder meer 1826) en Delacroix 1826 schilderden Mazeppa op het voortjagende (of, zoals bij Géricault, voort-

[p. 163]

strompelende) paard; Boulanger beeldde in zijn doek uit 1827 (inspiratiebron voor het gedicht van Hugo) uit hoe Mazeppa op het paard wordt gebonden. Chassériau deed dit in 1851 en liet in een ander doek zien hoe de halfdode Mazeppa door het kozakkenmeisje wordt gevonden. Tot diep in de tweede helft van de vorige eeuw bleef de rit een geliefd thema in de grafiekproduktie.

Het gedicht van Byron werd rond 1850 door een anonieme auteur bewerkt tot een ‘romantisch drama’ met als titel Mazeppa, or The Wild Horse of Tartary, en rond dezelfde periode ontstond het drama Mazeppa van Milner. Voorts kreeg het gedicht een curieus vervolg, doordat het in Engeland, Frankrijk en de Verenigde Staten werd geadapteerd voor het in de 19e eeuw gedurende enige tijd geliefde genre van theaterstukken met circus-elementen - of circusnummers met theater-elementen - waarin paardrijders en -rijdsters hun kunsten konden tonen. Zo maakt de theatergeschiedenis melding van opvoeringen van een ‘drame équestre’ van Léopold en Cuvelier in 1825 in het Théâtre du Cirque Olympique te Parijs. Er is zelfs een cinematografische herinnering aan deze theatertraditie: Sophia Loren speelt in de film heller in pink tights van Cukor uit 1960 een amazone die deel uitmaakt van een in het Wilde Westen rondreizend theatergezelschap en te paard de rol van Mazeppa vertolkt.

Moderne letterkundige bewerkingen van het Mazeppa-thema zijn zeldzaam, maar nog in 1981 verscheen de roman Mazeppa, prince de l'Ukraine van Stecyk, over de liefdesrelatie van Marija met haar peetvader Mazeppa.

Het gedicht van Hugo kreeg in de muziekgeschiedenis weerklank in het zesde symfonisch gedicht uit 1854 van Liszt en in een van zijn Etudes d'exécutions transcendantes uit 1851. In 1862 componeerde Balfe een wereldlijke cantate naar het Mazeppa-thema. In 1872 schreven Chabrillat en Dupin een ‘opéra bouffe’, op een libretto van Pourny.

Babinski 1974; Mazeppa 1978; Marciuk 1991