Van Abélard tot Zoroaster. Literaire en historische figuren vanaf de renaissance in literatuur, muziek, beeldende kunst en theater

[p. 155]

Maria Stuart

(1542-1587), koningin der Schotten, keerde na een huwelijk van nog geen jaar met de 16-jarige Frans ii van Frankrijk, die aan een oorontsteking was bezweken, naar Schotland terug en trouwde daar met haar neef Henry, Lord Darnley. Diens enige verdienste bestond eruit dat hij de vader mocht worden genoemd van Maria's enige kind, de latere Jacobus vi van Schotland. Darnley bewerkstelligde zijn eigen dood door opdracht te geven hun secretaris en huwelijksarrangeur David Rizzio te vermoorden, omdat deze een verhouding zou hebben gehad met Maria. Om zich te wreken zou de koningin hebben samengespannen met een van haar ministers, James Hepburn, Earl of Bothwell, die Darnley vermoordde. Het bewijs voor deze samenzwering werd gevormd door een achttal brieven, de zogenaamde ‘casket letters’, die Maria aan Bothwell schreef. De authenticiteit van die brieven is echter omstreden en aangezien ze na 1584 zijn verdwenen, is er nooit opheldering mogelijk geweest. Bothwell liet Maria schaken en hield haar gevangen tot zijn eigen huwelijk was ontbonden. Zij huwde hem, naar al te spoedig bleek nadat zij zich voor de schijn daartegen had verzet. De Schotse adel kwam tegen Maria in opstand en zette haar gevangen op het eiland in Lochleven. Ze wist van dit eiland te ontsnappen en zocht haar toevlucht bij haar nicht Elisabeth i van Engeland.

Elisabeth zag in Maria echter een gevaarlijke rivale, vooral omdat Maria nog altijd aanspraak kon doen gelden op de Engelse troon, en hield haar achttien jaar lang gevangen op het slot Fotheringay. Bovendien speelde in de rivaliteit de religieuze controverse tussen katholicisme en protestantisme een belangrijke rol. De ‘Babington conspiracy’, een tegen Elisabeth gerichte samenzwering waar Maria echter geen deel aan had, werd door de Engelse koningin aangegrepen om haar nicht ter dood te veroordelen. De executie verliep niet zonder problemen: een zaag moest eraan te pas komen om Maria, halsstarrig tot op het laatst, het hoofd van de romp te scheiden.

Een eerste echo van deze gebeurtenissen horen we in Spensers The Faerie Queene, een groots opgezet werk uit 1590-96 dat uit twaalf boeken had moeten bestaan, maar waarvan er slechts zes werden voltooid. Het bestaat uit een lange reeks historische en religieuze allegorieën waarin Mary Stuart voorkomt als Duessa, de tovenares die zowel de Schotse koningin als, in bredere zin, de katholieke Kerk personifieert. De tovenares wordt voorgesteld als een verleidelijke en verraderlijke verschijning en de dichter, trouw onderdaan van Elisabeth, maakt het afkeurenswaardige karakter van Duessa nadrukkelijk kenbaar.

De tegenstelling tussen de katholieke Maria Stuart en de protestantse Elisabeth van Engeland is door de eeuwen heen een belangrijk thema gebleven. In dit perspectief moeten de vele jezuïetendrama's uit de 16e tot en met het begin van de 18e eeuw worden gezien, een reeks die wordt geopend met het drama Stuarda Tragoedia van Roulers uit 1593 en eindigt met Maria Stuarta van Lang uit 1727.

L'Écossaise ou le désastre uit 1601, een tragedie in vijf bedrijven van Montchrestien, ontwikkelt zich traag en draait om de vraag of Maria daadwerkelijk ter dood zal worden veroordeeld. Talrijk zijn de monologen en de lamento's en commentaren van het koor. Een jaar later toont de Italiaan Ruggiero de Schotse koningin in La reina di Scotia als een strijdbare gelovige. Omringd door een groepje trouwe volgelingen wacht zij het doodvonnis af en laat zij zich er niet toe verleiden haar geloof af te zweren. Het drama met dezelfde titel van Della Valle uit 1628 is nauw verwant aan het toneelstuk van Ruggiero. Maria Stuart wordt, als in een middeleeuws mirakelspel, voorgesteld als een standvastige martelares die bereid is haar leven voor het katholieke geloof te offeren.

[p. 156]

Ook het narratieve gedicht in vijf boeken en achtregelige strofen Corona trágica, vida y muerte de la serenissima reyna de Escosia, Mária Estuarda uit 1627 van Lope de Vega, die zich baseerde op de Latijnse apologie Vita Mariae Stuardae Scotiae Reginae van de Schotse kanunnik Conn, is een verheerlijking van de katholieke leer tegen de achtergrond van de godsdienststrijd in het 16e-eeuwse Engeland.

Regnault introduceert in zijn Marie Stuart, reine d'Écosse uit 1639 de figuur van graaf Norfolk die door Elisabeth wordt bemind. Als zij echter ontdekt dat zijn liefde uitgaat naar haar rivale en hij met Maria samenzweert tegen Elisabeths leven en troon, is de catastrofe een feit. Diamante neemt dit personage in 1660 over in zijn La reina Mária Estuarda en Celli maakt de ongelukkige liefde tussen Norfolk en Maria tot onderwerp van zijn drama La Maria Stuarda regina di Scotia e d'Inghilterra uit 1665. Bij Boursault treedt het personage van de graaf zozeer op de voorgrond dat voor Maria nog slechts een passieve rol is weggelegd.

De tragedie Carolus Stuardus uit 1649 van Gryphius over Karel i van Engeland, waarin de geest van Maria Stuart rondwaart, is beïnvloed door Vondels Maria Stuart of Gemartelde majesteit uit 1646. In dit treurspel, dat Vondel schreef vlak nadat hij zich tot het katholicisme had bekeerd, wordt de laatste dag van de Schotse koningin beschreven; hij volgt hier strikt de regels van het renaissance-toneel, met name door de drie aristotelische eenheden van tijd, plaats en handeling te handhaven. Ook hier wordt Maria Stuart getoond als martelares van het katholieke geloof: over de puriteinen wordt slechts in smadelijke bewoordingen gesproken. Een zekere eenzijdigheid kan het stuk niet worden ontzegd, ook al gezien het feit dat Elisabeth i, toch de voornaamste tegenspeelster, er in het geheel niet in voorkomt.

Behalve Gryphius inspireerde Vondel ook Kormart (Maria Stuart oder gemarterte Majestät, 1673), Haugnitz (Schuldige Unschuld oder Maria Stuart, 1683) en Riemer, die zowel een drama wijdde aan Maria's mislukte huwelijk met Lord Darnley (Von hohen Vermählungen, 1679) als aan haar noodlottige levenseinde (Vom Staatseifer, 1681). Banks zag in The Island Queens uit 1684 af van het politiek-religieuze debat en concentreerde zich op het psychologisch duel tussen beide koninginnen. Bij Tronchin 1734 is Maria Stuart niet de martelares of de liefhebbende vrouw, maar een trotse en onkreukbare heerseres.

Maria Stuarda uit 1789 van Alfieri, door de auteur zelf als een van zijn zwakste scheppingen beschouwd, behandelt de episode waarin Maria Stuart haar tweede echtgenoot, Lord Darnley, laat vermoorden: zij is hierbij niet zozeer de aanstichtster als wel een werktuig in de handen van haar minister en latere echtgenoot Bothwell. Tegen het slot van de tragedie worden haar het einde van haar heerschappij en haar boetedoening voorspeld. Uit hetzelfde jaar stamt Mary Queen of Scots van St. John, enige tijd later gevolgd door toneelstukken van Mary Deverell 1792 en Graham 1807.

Een vooraanstaande plaats wordt ingenomen door het drama Maria Stuart uit 1806 van Schiller. In plaats van de conflicten te schilderen die twee karakters met elkaar in botsing brengen, laat de dichter zien hoe de romantische heldin vanwege haar idealen wordt geconfronteerd met een vijandige buitenwereld, waardoor ieder compromis is uitgesloten. Het stuk begint wanneer Maria Stuart ter dood veroordeeld is, op grond van de valse beschuldiging dat zij deel zou hebben aan een samenzwering tegen Elisabeth. Mortimer, een neef van de gevangenbewaarder, raakt gefascineerd door Maria's schoonheid en haar standvastigheid in het geloof. Hij probeert Leicester, een vertrouweling van Elisabeth die tevergeefs naar haar hand heeft gedongen en nu zijn geduld heeft verloren, voor zich te winnen. Het plan is om met Franse hulp het slot Fotheringay te bestormen en Maria te bevrijden. Elisabeth aarzelt intussen het doodvonnis te ondertekenen, en om nog meer tijd te winnen arrangeert Lei-

[p. 157]

David Neal, Maria Stuart en Rizzio, ca. 1865, doek. Privé-collectie. Maria Stuart ziet voor het eerst de jonge Rizzio.

cester een ontmoeting tussen beide koninginnen. Aanvankelijk weet Maria zich deemoedig op te stellen en vraagt zij om genade. Als Elisabeth haar echter met onbuigzame arrogantie bejegent, verliest de Schotse alle zelfbeheersing: in scherpe bewoordingen beschuldigt zij haar rivale ervan een onwettige erfgename te zijn, die de troon onrechtmatig bezet. Als Mortimers komplot wordt ontdekt, kiest Leicester, die door te zwijgen had toegestemd, weer partij voor Elisabeth. Mortimer pleegt zelfmoord. Het volk komt in opstand en eist het hoofd van Maria Stuart. Na opnieuw lang aarzelen tekent Elisabeth het doodvonnis. Gesterkt door haar geloof wacht Maria de terechtstelling af, die zij beschouwt als boetedoening voor de moord op Darnley. In plaats van vreugde om de overwinning op een gevreesde vijandin voelt Elisabeth slechts eenzaamheid en onrust in haar hart.

Reeds vóór Schiller schreef Spiess in 1784 een toneelstuk waarin de rechtmatigheid van Maria's aanspraken op de Engelse troon aan de orde wordt gesteld. Navolgers van Schiller zijn onder anderen d'Oigny du Ponceau 1805, Lebrun 1820 en Merle, die samen met Rougemont in 1829 het toneelstuk Marie Stuart schreef. De enige navolger die erin slaagde het Schilleriaanse evenwicht tussen beide koninginnen te behouden was de Spanjaard Campo-Arana (Maria Stuardo, 1879).

In Walter Scotts The Abbott uit 1820 krijgt een page, Roland Graeme, bij wijze van opleiding de opdracht Maria Stuart te bewaken op het kasteel van Lochleven. Hij raakt echter diep onder de indruk van haar majesteitelijke voorkomen en van de spirituele gaven van haar hofdame; in plaats van haar cipier wordt hij haar redder in nood als hij de Schotse koningin naar Engeland helpt ontvluchten. Het toneelstuk L'évasion de Marie Stuart, ou Le château de Lochleven uit 1822 van Guilbert de Pixérécourt is op Scotts roman gebaseerd. Ook W. Murray nam drie jaar later Scotts roman als voorbeeld in zijn toneelstuk Mary Queen of Scots or The Escape from Lochleven.

[p. 158]

De Poolse schrijver Słowacki behandelt in zijn versdrama Maria Stuart uit 1830 het tweede huwelijk van de Schotse vorstin met Lord Darnley, die de page Rizzo (Rizzio) uit de weg wil ruimen. Maria, die inmiddels liefde heeft opgevat voor haar minister Bothwell, wil Rizzo redden en raadt hem aan het land te verlaten. Voordat hij kan vluchten wordt hij echter voor de ogen van Maria gedood. Zij neemt wraak: als het plan om Darnley te vergiftigen mislukt, wil Bothwell hem in zijn slaapkamer om het leven brengen. Maria krijgt gewetenswroeging en wil verhinderen dat de fanatieke Bothwell zijn snode plan uitvoert. Het volk komt uiteindelijk in opstand en eist dat het recht zal zegevieren.

Köster 1840 en Rehbinder 1849 behandelden in hun drama's het Rizzio-thema; Bamme 1860, Schneegans 1868, Wartenegg 1871 en Grosse 1881 richtten zich meer in het bijzonder op de driehoek Maria-Darnley-Bothwell. De Noor Björnsen heeft zich in zijn toneelstuk Maria Stuart i Skotland uit 1864 sterk door zijn lutheranisme laten leiden: hij stelt de katholieke Maria Stuart tegenover de onbuigzame Schotse hervormer John Knox, voor wie de koningin tenslotte zal moeten buigen. De Engelsman Moncrieff liet zich in Mary Queen of Scots uit 1872 stilistisch door Shakespeare leiden. Aytoun maakte Bothwell in 1856 tot onderwerp van een historisch gedicht.

Swinburne wijdde zelfs een dramatrilogie aan het thema. In Chastelard uit 1865 gaat de gelijknamige held in zijn liefde voor de koningin zo ver dat hij er niet voor terugdeinst zijn leven voor haar te offeren. Bothwell uit 1874 behandelt de episode van de moorden op Rizzio en Darnley en het huwelijk met Bothwell. In het laatste bedrijf wordt Maria op het slot van Lochleven gevangen gezet voordat zij naar Engeland weet te ontkomen. Mary Stuart verscheen in 1881; het hoofdthema wordt gevormd door de wraakgevoelens van Mary Beaton, Maria's hofdame, die haar meesteres verantwoordelijk acht voor de dood van Chastelard, op wie zij zelf verliefd was. Zij is nog altijd in het bezit van een compromitterende brief. Als Maria niet bereid blijkt enig berouw te tonen over de dood van Chastelard, geeft de hofdame de fatale brief aan Elisabeth, waarmee Maria's lot is bezegeld.

Toneelbewerkingen van de Maria-Stuartstof zijn, zoals uit bovenstaand overzicht blijkt, in de meerderheid. Daarmee vergeleken heeft zich slechts een klein aantal dichters met de Schotse koningin beziggehouden: de Schotse dichter par excellence Burns heeft over haar geschreven, maar ook Wordsworth, Béranger en Fontane beschreven episoden uit haar leven in versvorm.

Ook 20e-eeuwse auteurs hebben zich met Maria Stuart beziggehouden. Onder hen bevinden zich Hewlett (The Queen's Quair, roman 1904), Drinkwater (Mary Stuart. A Play, 1921), Oman (The Royal Road, 1924), Marfond 1929, Baring (In My End Is My Beginning, roman 1931) en Zweig (biografie, 1935). In het toneelstuk Mary of Scotland uit 1933 van Maxwell Anderson staan beide koninginnen tegenover elkaar als in een wedstrijd in fysiek en moreel uithoudingsvermogen. Verder schreven Tullins 1921, Petithuguenin 1930 en Hildesheimer (Mary Stuart. Eine historische Szene, 1971) over haar. Eveneens in 1971 verscheen Vivat! Vivat Regina! van Bolt, waarin opnieuw de fanatieke John Knox stelling neemt tegen Maria Stuart en de strijd tussen beiden ook nu weer in zijn voordeel wordt beslist. De Russische dichter Brodski schreef in 1974 Twintig sonnetten aan Mary Stuart. Van de Italiaanse schrijfster Maraini verscheen in 1980 een toneelstuk Donna in guerra, dat een door het feminisme geïnspireerde kijk biedt op de verhouding tussen Elisabeth en Maria Stuart. Maraini verzet zich tegen Schillers toneelstuk en toont uitsluitend beide vrouwen op het toneel, in een poging hun krachtige persoonlijkheden uit te laten komen tegen een achtergrond van onontkoombaar (mannelijk) geweld. Recente verwerkingen van de stof worden aangetrof-

[p. 159]

fen in 1989 in het toneelstuk Mary Queen of Scots Got Her Head Chopped Off van Lochhead en in 1992 in de roman Mary Queen of Scotland and the Isles van George.

De oudste opera over de Schotse vorstin dateert van 1663: La Maria Stuarda van Savaro di Mileto. Een anoniem oratorium, Maria Stuarda, regina di Scozia, werd in 1690 in Lucca voor het eerst opgevoerd, enige jaren voor het werk van Pioselli 1706. Twee jaar later werd Barratts Mary Queen of Scots in Londen uitgevoerd. De opera van Trost is bekend onder twee verschillende titels: Maria Stuart: die bestürzte (/enthauptete) Königin in Schottland. Daarna blijft het enige tijd stil, totdat Elsner in 1797 zijn ‘Trauerspiel’ laat opvoeren.

De 19e eeuw laat een ware stortvloed van operabewerkingen zien. Uitzonderlijk is de parodie Maria Stuttgart uit 1815 van Wenzel Müller. Daarnaast zijn er opera's van talrijke Italiaanse componisten, zoals Casella 1812, Sogner 1814, Mercadante 1821, Coccia 1827 en Palumbo 1874. Donizetti's opera, die onder de titel Maria Stuarda als een van de weinige op het repertoire is blijven staan, werd aanvankelijk opgevoerd onder de titel Buondelmonte (1834). Niedermeyer 1844, Vogel 1853, Piccini en Lavello 1895 gaven hun muziekdramatische werk de Franse titel Marie Stuart. Duprato baseerde in 1863 een operette, Marie Stuart au château de Lochleven, op het werk van Scott en Pixérécourt. De opera Marie Stuart en Écosse van Fétis dateert van 1823. Wagner componeerde in 1840 het lied Maria Stuarts Abschied. In 1856 schreef Vierling een ouverture. Uit het Engelse taalgebied noemen we de cantate Mary Queen of Scots uit 1894 van William Hume, en Mary Queen of Scots in the Prison of Fotheringay uit 1875 van Zoeller. Radzwill schreef een sonate voor cello en piano met als titel Complainte de Maria Stuart. Noordraak baseerde zijn muziekdrama Maria Stuart in Schottland op het toneelstuk van Björnsen, die het libretto schreef. Van de Engelse componiste Thea Musgrave is de opera Mary, Queen of Scots uit 1977, op een eigen libretto.

Verfilmingen van het veelbewogen leven van de Schotse koningin zijn bekend van de Amerikaan D.J. Searle (mary stuart, 1913), Greenwood (mary, queen of scots, 1922) en Jarrott 1971. Uit 1925 stamt de komedie mary, queen of tots van Roach. Verfilmingen van Schillers drama zijn gemaakt door Dvorsky 1921, Féher 1927 en Stöger en Lindberg 1959. De meest bekende verfilming is van de hand van regisseur Ford: in zijn mary of scotland uit 1936 speelt Katherine Hepburn de Schotse vorstin, Fredric March haar echtgenoot Bothwell en Florence Eldridge Elisabeth van Engeland. De regisseur koos bij wijze van experiment voor een afwijkende cameraopstelling en belichting waar het beide vorstinnen betrof, om aldus hun verschillen in karakter te demonstreren.

Maria Stuart is door haar zoon, Jacobus i van Engeland, begraven in de Londense Westminster Abbey, waar zij liggend op haar grafmonument is afgebeeld; voor de gelaatstrekken is gebruik gemaakt van haar dodenmasker. Het Haagse Mauritshuis is in het bezit van een borstbeeld van de koningin, gemaakt door Verhulst; ook in het Louvre is een borstbeeld van Maria te bewonderen.

De meeste afbeeldingen van Maria Stuart zijn anoniem: er hangen portretten van haar in Londen, Oxford en Windsor Castle, in Glasgow (het zogenaamde Dalmahoy-portret) en Edinburgh, op het slot Gripsholm (Zweden), in Antwerpen, Heidelberg, Sint-Petersburg en Madrid. Maria Stuart was een favoriet onderwerp van een aantal Franse schilders uit de periode 1814 tot 1833, zoals Pierre Henri Révoil en Richard, wiens uitbeeldingen grensden aan het sentimentele en huiselijke, en Dévéria, die in zijn schilderijen liever voor de momenten van grote emotie koos. Maria Stuart gaf deze Fransen de mogelijkheid de turbulente contemporaine gebeurtenissen rond de Bourbons indirect (en dus zonder risico) gestalte te geven; met name Marie-Caroline, de hertogin van Berry, werd met de Schotse Maria vereenzelvigd.

[p. 160]

Portretten van de hand van Clouet bevinden zich in Londen, op Hampton Court en in Windsor Castle; tekeningen van zijn hand in Parijs en Chantilly. Voorts zijn er portretten bekend van Netscher (Brussel), Oudry (Londen) en Mijtens (Hampton Court en Sint-Petersburg). Voor de Franse koningin werd een portretje van de 9-jarige Maria gemaakt. Elstrake maakte een schilderij ter gelegenheid van het tweede huwelijk van Maria met Lord Darnley. Tijdens haar Engelse gevangenschap werd van Maria een portret ten voeten uit gemaakt. Er bestaat een tekening die toont hoe een menigte edellieden getuige is van haar executie op slot Fotheringay. Op een postuum portret is in het klein haar executie afgebeeld. Neal legde haar eerste ontmoeting met haar secretaris Rizzio vast. Oudry toont haar als gevangene op Sheffield Castle. Herdman schilderde in 1867 het dramatische moment als Maria het schavot betreedt (Glasgow Art Gallery and Museum). Ook Ford Madox Brown 1840-41 en Ary Scheffer 1856 wijdden een schilderij aan de laatste momenten van Maria Stuart.

Kipka 1907; Phillips 1964; Brandwein 1989