Van Abélard tot Zoroaster. Literaire en historische figuren vanaf de renaissance in literatuur, muziek, beeldende kunst en theater

Macbeth

is een van de meest vooraanstaande Schotse edelen in het gevolg van koning Duncan. Als hij zijn moed en trouw heeft getoond in een bloedige slag, wordt hij door Duncan met een nieuwe titel beloond en wordt zijn kasteel uitverkoren als plaats van overnachting. Macbeth ziet hierin een bevestiging van een voorspelling, die hij eerder die dag te horen kreeg van een drietal heksen, dat hij het zelf tot koning zal brengen. Als hij dit zijn ambitieuze vrouw meedeelt, vlak voor de komst van de koning, wordt hij er door haar toe gedreven Duncan in zijn slaap te vermoorden. Hij wordt daarop door de nietsvermoedende Schotse edelen tot nieuwe koning uitgeroepen, waarna hij een kortstondig regime vol terreur en moord voert. Lady Macbeth bezwijkt ondertussen aan wroeging over haar daad. Macbeth wordt door opstandige edelen in zijn kasteel belegerd en uiteindelijk gedood. In dit bloedigste van alle Shakespeare-tragedies woedt het conflict tussen loyaliteit en machtswellust op bijna teugelloze wijze. De scènes zijn vrijwel zonder uitzondering doortrokken van geweld.

The Tragedy of Macbeth (1606) was het laatste treurspel van Shakespeare. De voornaamste bron was - zoals voor een groot aantal andere Shakespeare-drama's - Holinsheds Chronicles of England, Scotland and Ireland uit 1587. In deze kroniek werd de moord op een koning Duncan beschreven: deze Duncan was een zwakke leider die door een groep opstandige edelen werd vermoord. Daarnaast vermeldde Holinshed de moord op een andere Schotse koning, Duff, door diens adellijke onderdaan Donwald, die zijn snode plan beraamde in overleg met zijn vrouw en het in zijn eigen kasteel ten uitvoer bracht. Shakespeare combineerde beide verhalen en bracht een aantal nieuwe elementen aan, waardoor een buitengewoon sinistere sfeer van verraad en valsheid ontstond. De onbetekenende koning

[p. 150]

Johann Zoffany, De acteurs Garrick en Mrs. Pritchard als Macbeth en Lady Macbeth, 1768, doek, privé-collectie.

Duncan werd een wijs en rechtschapen heerser en zijn moord een schandvlek op de geschiedenis van Schotland. De historische Macbeth, die van 1040 tot 1057 over Schotland heerste en dat met succes en zelfs met een blijk van oprechte godsvrucht schijnt te hebben gedaan, werd nu een onbetrouwbaar en wankelmoedig mens, een speelbal van eigen driften en andermans ambities. Heksen en geestverschijningen zorgden voor een bovennatuurlijk panorama (andere bronnen voor Shakespeare waren Discoverie of Witchcraft uit 1584 van Scot en de Daemonologie uit 1597 van Jacobus I). Bloedige moordpartijen en een in waanzin ronddolende kasteelvrouwe versterkten de indruk van tegennatuurlijkheid en chaos.

In de kritiek is wel verbinding gelegd tussen Macbeth en Oidipous, vanwege de tegenstelling tussen natuurlijkheid en onnatuurlijkheid, en vanwege het feit dat de beide personages meer worden bewogen door wat zich buiten hen bevindt dan door hun eigen emoties en gedachten. Misschien is het beter te stellen dat beiden als het ware slachtoffer zijn van de driften in zichzelf die zij niet kunnen of willen kennen. Ook is wel beweerd dat Shakespeare's stuk eigenlijk twee hoofdrolspelers kent, Macbeth en Lady Macbeth: zij vormen een fataal duo, waarin een wisseling van mannelijke en vrouwelijke gedragspatronen zichtbaar wordt. Macbeth is ondanks zijn heldhaftige optreden op het slagveld een gemakkelijk te beïnvloeden mens, hetgeen onder meer blijkt uit de mate waarin hij zich aan de voorspelling van macht en roem door de heksen vastklampt. Zijn vrouw heeft met haar blinde eerzucht vrij spel, al beseft zij te laat wat zij daarmee teweegbrengt. Men zou kunnen stellen dat voor Macbeth de twijfel aan de rechtmatigheid van zijn handelen te vroeg, voor Lady Macbeth te laat komt. In sommige christelijk georiënteerde interpretaties is een vergelijking met Adam en Eva naar voren gebracht.

Macbeth is een van de meest opgevoerde stukken van Shakespeare. In de 17e en 18e

[p. 151]

eeuw ging het daarbij echter om adaptaties van het oorspronkelijke werk. De belangrijkste bewerking was die van Davenant uit 1674 (Macbeth: a tragedy. With all the alterations, amendments, additions, and new songs). In deze opera-achtige versie zijn de meest gewelddadige en demonische elementen uit het oorspronkelijke stuk verwijderd, zijn de rollen van de koningsgetrouwe Macduff en zijn vrouw terwille van de symmetrie uitgebreid, zodat ze volwaardige tegenspelers vormen van Macbeth en zijn vrouw, en is Shakespeare's originele en heftige taalgebruik sterk gekuisd. Daarnaast is een aantal liederen en dansen ingevoegd, die meehelpen het demonische drama Macbeth om te vormen tot een speels theaterspektakel. Ook beroemde acteurs en theatermakers als Garrick (1744 première, in 1773 in druk verschenen), Macklin 1773, Kemble 1803 en Kean 1814 voerden het stuk op met corrupte teksten. Verdere bewerkingen zijn bekend van onder andere Aulnoy 1741, Ducis (verschillende versies, o.a. 1790, waarin de eenheid van plaats wordt geëerbiedigd en Macbeth in een beter daglicht komt te staan doordat de kwalijke rol van Lady Macbeth sterk is aangezet). Northall (Macbeth Travestie, ca. 1813) en Fitzhugh (The murder of Duncan, King of Scotland; or, The history of Macbeth and Banquo: founded on Shakspeare's play of ‘Macbeth’, ca. 1820). Bijzondere aandacht verdient de voor Duitsland zeer invloedrijke bewerking van Shakespeare's tragedie door Friedrich Schiller, die de vrije wil van Macbeth tegenover de heksen accentueerde en de dubbelzinnige en kluchtige scène met de poortwachter wijzigde in een vrome ochtendzang.

Gezien de moeilijkheid om de figuur van Macbeth te reduceren, bijvoorbeeld tot het type van de gewetenloze tiran, is het niet verwonderlijk dat er pas tegen het eind van de 19e en in de 20e eeuw pogingen zijn ondernomen van de tragische held een van Shakespeare onafhankelijk beeld te creëren. Voor de figuur van Lady Macbeth lijkt een dergelijke reductie minder problematisch: Leskov

Johann Heinrich Füssli maakte van dezelfde acteurs ca. 1766 een aquarel, Kunsthaus, Zürich. Beide beelden het moment uit dat Macbeth de moord op koning Duncan heeft gepleegd: verlamd door het besef van zijn gruweldaad moet hij worden gered door de onnatuurlijke zelfbeheersing van zijn vrouw.

[p. 152]

beschouwde haar als het type van een hartstochtelijke en ambitieuze vrouw en schreef in 1846 zijn Ledi Makbet Mtsenskogo uezda (Lady Macbeth uit het district Mtsensk): in deze novelle zijn de gebeurtenissen getransponeerd naar de woeste steppen van Rusland. In de voortrazende handeling volgen echtbreuk, moord en zelfvernietiging elkaar in ijltempo op. Katerina Lvovna - de Lady Macbeth uit de titel - is getrouwd met een dertig jaar oudere koopman. Het huwelijk heeft haar niets gebracht van wat zij had gedacht en als zij hartstochtelijk verliefd wordt op haar bediende Sergej, betekent dat het einde van heel haar kleinburgerlijke wereld. Wie tussen haar en haar liefde staat, wordt uit de weg geruimd. Zij vergiftigt haar schoonvader en vermoordt haar echtgenoot op nog gruwelijker wijze. De enige andere erfgenaam wordt gewurgd, maar dit blijkt een moord te veel. Beide geliefden worden op transport naar Siberië gezet. Als zij elkaar weerzien, blijkt de hartstocht van Sergej ernstig bekoeld: Katerina kan hem niets meer bieden en hij bedriegt haar met een medegevangene. Razend van jaloezie stort Katerina zich bij het oversteken van een rivier op haar rivale en beiden verdrinken. Leskovs vertelling is van een ongeevenaarde wildheid en een bewijs van zijn oppositie tegen een schrijver als Toergenjev, die hij gebrek aan vitalisme verweet. De personages van Leskov worden zonder uitzondering voortgedreven door buitengewone omstandigheden en onbeteugelde passies. Sjostakovitsj benutte Leskovs novelle als basis voor een gelijknamige opera (1930-32, première 1934), op een libretto van Preis en de componist zelf. Twee jaar na de enthousiaste ontvangst door pers en publiek werd de opera echter als decadent (‘Gemodder in plaats van muziek’, luidde de kop in de Pravda) betiteld en verdween hij geruime tijd van het repertoire. Sjostakovitsj herschreef de opera in 1958 (première 1963 te Moskou) tot een aanzienlijk zwakker werk, dat onder de titel Katerina Izmailova werd uitgegeven.

Shaw bewerkte in 1916 een aantal scènes uit Macbeth tot een burleske onder de titel Macbeth Skit. In het toneelstuk Gruach uit 1921 van Bottomley wordt ons een blik gegund op de gebeurtenissen die aan het Shakespeare-drama vooraf zijn gegaan. De Schotse koning Malcolm ii wil die tak van de familie uit de weg ruimen die bedreigend is voor zijn opvolger Duncan. Gruach ontspringt als enige de dans en zij huwt met ene Macbeth, die weliswaar niet tot de Schotse adel behoort, maar via Gruach wel aanspraak kan maken op de troon.

In The Rehearsal uit 1926 van Baring repeteert een aantal acteurs uit Shakespeare's tijd, onder wie de beroemde Richard Burbage, het drama, maar van lieverlee raken hun rollen zo verward dat Shakespeare zelf eraan te pas moet komen om alles weer in het gareel te krijgen. Het toneelstuk Shakespeare in Wall Street uit 1929 van Warren is een eigentijdse parodie, waarin de Bard zelve en vele van zijn personages uit zijn werk (onder wie Macbeth en Falstaff) het slachtoffer worden van een beurskrach, die wordt voorspeld door de drie heksen. Shakespeare's nuchtere vrouw Anne Hathaway treedt op als reddende engel.

Garson wekte in 1966 grote beroering met haar toneelstuk Macbird!: met de moord op koning John Ken O'Duncan door MacBird suggereerde Garson dat de toenmalige Amerikaanse president Lyndon B. Johnson de hand zou hebben gehad in de moord op Kennedy (het toneelstuk werd in eigen beheer uitgegeven door de Grassy Knoll Press, een verwijzing naar de plek in Dallas van waaraf Kennedy zou zijn vermoord). In Duitsland ging in 1971 het toneelstuk Macbeth (nach Shakespeare) van Heiner Müller in première: Müller volgt het handelingsverloop van Shakespeare's stuk op de voet (er werden slechts enkele korte scènes toegevoegd), maar in deze vrije bewerking van de tekst is het accent verschoven naar gewelddadigheid en ontmenselijking. Dezelfde reductie tot zinloze wreedheid wordt tentoongespreid in Macbett uit 1972 van Ionesco: in deze ‘tragikomedie’ wordt de morele twijfel die in Shakespeare

[p. 153]

nog doorklinkt, geheel terzijde geschoven. Ionesco schreef zijn stuk uit fascinatie met de verloedering die optreedt als een in aanleg trouw en deugdzaam mens met onbegrensde macht wordt beloond. De Macbett in dit stuk is een militaire marionet die zijn koning slechts gehoorzaamt omdat hem een beloning wacht. Zonder mededogen ziet hij de slachting aan die Duncan onder een groot aantal gevangen rebellen aanricht, tot aan het moment dat hem de voorspelling van zijn koningschap wordt gedaan en Duncan zich bovendien niet aan zijn belofte dreigt te houden: dan grijpt Macbett zijn kans en wordt de machinerie van moord en wedermoord onstuitbaar in gang gezet. Ionesco's stuk eindigt weliswaar met de dood van de tiran Macbett, maar de woorden van zijn beul en opvolger kondigen een zo mogelijk nog gewelddadiger regime reeds aan.

Het toneelstuk Dogg's Hamlet, Cahoot's Macbeth uit 1979 van Stoppard bestaat uit twee delen die oorspronkelijk werden geschreven voor het toneelgezelschap Inter-Action. Volgens Stoppard dienen beide stukken achter elkaar te worden gespeeld om de verwantschap en wederzijdse interactie te benadrukken. Cahoot's Macbeth is een sterk bekorte versie van Macbeth, waarin hij de maatschappijkritische lijn voortzet van een aantal voorafgaande stukken. Stoppard werd geboren in Tsjechoslowakije en het thema van het individu tegen het totalitaire regime beheerst zijn werk. Het stuk is opgedragen aan de Tsjechische regisseur Kohout, die door een verbod van de autoriteiten gedwongen was zijn theaterprodukties, zoals een ingekorte versie van Macbeth, letterlijk tussen de schuifdeuren op te voeren. Cahoot's Macbeth speelt rond een groep acteurs die gedwongen zijn Macbeth in een woonkamer op te voeren: een lid van de geheime politie mengt zich onder hen en forceert aldus verminkingen van het spel en de taal van de acteurs, een gewelddaad die een commentaar vormt op de frustrerende verbodsmanie van de communisten.

Voorts zijn nog bewerkingen te noemen van de hand van Brecht, die in 1927 een radiobewerking van Macbeth maakte die (op enkele fragmenten na) niet bewaard is gebleven, Marowitz (A Macbeth, 1969, waarin de gespletenheid van Macbeth wordt weergegeven door hem door drie acteurs te laten spelen), Croce-Spinelli (Macbeth nègre, 1972), Delves (The Real Lady Macbeth, 1982 en Macbeth Possessed, 1985: beide in Edinburgh voor het eerst opgevoerd en nog ongepubliceerd) en van de Filippijn Espino (Lady Macbeth: a black symphony, 1983). In 1970 bewerkte Galli de tekst van de oorspronkelijke tragedie en liet die voor het voetlicht brengen door het Parijse toneelgezelchap Groupe N onder de titel Autopsie de Macbeth. Drie jaar later ondernam Galli een tweede poging onder de titel Supermaclady Ltd.. In beide gevallen werd de tekst uiteengerafeld en ontleed om de inwendige ziekte van de hoofdpersonen bloot te leggen. Galli is een Peruviaan die in eigen land werd vervolgd om zijn theaterstukken tegen het dictatoriale bewind: zijn keuze voor de tirannieke Macbeth is dan ook niet vreemd. In 1983 trad een Italiaans toneelgezelschap, de Compagnia del Collettivo di Parma, in Londen op met het stuk Progetto Shakespeare (1979-82), een geheel volgens de wetten van de dialectiek geschreven trilogie die gebaseerd is op Hamlet, Macbeth en beide delen van Henry IV: het eerste deel speelt rond een Hamlet die alleen nog maar treurend kan terugblikken op een betere wereld, het tweede deel toont een Macbeth die de neergang voortzet door uitsluitend lege rituele handelingen uit te voeren, en het derde deel voert een prins Hal ten tonele die de belofte in zich draagt van een nieuwe wereld. In Nederland schreef Claus in 1993 het pasticherende Onder de torens: een gelegenheidsstuk waarin een korte disco-versie van Macbeth voorkomt, en de cabaretier Finkers schreef een dwaze tekst bij een stripverhaal onder de titel Macbeth: zeer vrij naar Shakespeare (1993).

In de muziekgeschiedenis wordt de opera van Sjostakovitsj voorafgegaan door verscheidene muziekdramatische werken, die ge-

[p. 154]

baseerd zijn op Shakespeare. De belangrijkste daarvan is ongetwijfeld Verdi's Macbetto uit 1847 op een libretto van Piave; in 1865 werd een herziene Franse versie op tekst van Nuitter en Beaumont in het Parijse Théâtre Lyrique opgevoerd. Dit vroege werk wordt in toenemende mate gewaardeerd als een voorafschaduwing van het rijpe werk van Verdi, met name door de slaapwandelscène. Andere muziekdramatische bewerkingen zijn bekend van Asplmayr 1777, Chélard 1827, Taubert 1857, Rossi (Biorn, 1877), Collingwood 1934 en Koppel 1970. Ernst Bloch schreef in 1910 een opera op een libretto van Fleg. Andersoortige muziek werd gecomponeerd door Richard Strauss (symfonisch gedicht 1890) en Malipiero (Preludio e morte di Macbeth voor bariton en orkest, 1958). Toneelmuziek werd geschreven door Locke, Purcell, George Bantock en Milhaud; Walton en Ibert schreven filmmuziek, en Grieg (Lied van de poortwachter) en Smetana (Macbeth en de heksen) gebruikten Shakespeare's tragedie als inspiratiebron voor pianomuziek.

Verfilmingen zijn gemaakt door Blackton 1908, Calmettes 1909, Schall 1922, Sabinski (katerina izmajlova, 1926, naar Leskov), Bradley 1946, Schaefer 1960, Barsacq (ce soir, on joue macbeth, 1952) en Wajda (sibirska ledi magbet, 1962, naar Leskov). Orson Welles regisseerde in 1948 een zeer eigenzinnige macbeth op een scenario dat een samenraapsel was uit Macbeth en andere stukken van Shakespeare. Welles zelf speelt een pathetisch-duistere Macbeth in een bizar verhaal waarin christendom en beschaving worden bedreigd door heidense chaos; prominent aanwezig is het volledig nieuw geïntroduceerde personage van een priester. In 1957 tekende Kurosawa voor een verfilming van de naar Japan overgebrachte gebeurtenissen rond Macbeth, onder de titel kumonosu-djo (Het kasteel in het woud van spinnewebben; ook bekend onder de titel the throne of blood). In 1971 volgde Polanski met een redelijk nauwgezette verfilming van Shakespeare's toneelstuk. Het was tevens de meest realistische en gewelddadige verfilming, gevolg van de poging van Polanski om de gewelddadige dood van zijn vrouw, de actrice Sharon Tate, te verwerken.

In de beeldende kunst zijn Macbeth en zijn vrouw vele malen uitgebeeld, allereerst in de vorm van illustraties bij de talloze Shakespeare-uitgaven, en in de vorm van portretten van beroemde Shakespeare-vertolkers. Een interessante vergelijking is te maken tussen een schilderij van Zoffany (1768, privé-collectie) en een aquarel van Füssli (1766, Kunsthaus, Zürich): in beide gevallen is dezelfde scène uitgebeeld met de acteurs Mrs. Pritchard en Garrick in een Macbeth-produktie uit 1766 van Garrick, maar met zeer uiteenlopende stijlmiddelen. Een schilderij van de Deen Abildgaard (ca. 1780, Nasjonalgalleriet, Oslo) stelt Macbeth voor op het moment dat hij naar de zwevende dolk grijpt. Uit Duitsland zijn te noemen: Kaulbach 1855, Cornelius, Slevogt 1927 en Hegenbarth 1957. Ryder (Phillips Collection, Washington) beeldde Macbeth en de heksen uit; dezelfde scène werd uitgebeeld door onder meer Dawes, Füssli, Zuccarelli, Maclise en Reynolds. In het Parijse Musée d'Orsay bevinden zich illustraties bij Macbeth van Merson. Lady Macbeth is het onderwerp geweest van schilderijen van Chalon, Füssli (1812, British Museum, Londen), Harlow (twee scènes met de actrice mrs. Siddons als Lady Macbeth) en Sargent (de actrice Ellen Terry als Dalí illustreerde een Amerikaanse uitgave van Macbeth uit 1946.

Kröger 1904; Spangenberg 1967; Cohn 1976; Priessnitz 1980; Wheeler 1990