Van Abélard tot Zoroaster. Literaire en historische figuren vanaf de renaissance in literatuur, muziek, beeldende kunst en theater

Martin Luther

(1483-1546) was de Duitse hervormer wiens ideeën het grootste schisma in de geschiedenis van de christelijke Kerk veroorzaakten. Zijn vader had dankzij de mijnbouw een zekere welstand bereikt en kon zijn zoon rechten laten studeren. In 1501 werd Luther student aan de universiteit van Erfurt, maar hij brak in 1505 zijn studie op dramatische wijze af: een hevig onweer dat hem met doodsangst had vervuld, bewoog de jonge Luther ertoe de gelofte die hij had gedaan om kloosterling te worden, in daden om te zetten. Nog geen twee weken later trad hij in het augustijner klooster van Erfurt in. In 1507 werd hij tot priester gewijd en begon hij aan een studie theologie. Na een kort verblijf te Rome (1510-11) werd hij bij terugkomst naar het klooster in Wittenberg overgeplaatst, waar hij, na zijn promotie tot doctor in de theologie, de vicaris-generaal Johann von Staupitz opvolgde als hoogleraar in de bijbelexegese.

Luther werd sterk bewogen door de overtuiging dat de mens een zondig wezen is, dat niet op eigen kracht en ook niet door kerkelijke middelen de staat van genade kan bereiken. Een tweede geestelijke crisis - ook wel aangeduid als de ‘Turmerlebnis’, een verwijzing naar zijn torenkamer in het klooster van Wittenberg - rond een citaat uit de Brieven van Paulus aan de Romeinen (‘Die gerechtvaardigd is door het geloof zal leven’, Rom. i,17) leidde tot de overtuiging dat genade en gerechtigheid slechts aan God zijn voorbehouden en dat de mens deze in deemoed heeft te aanvaarden. De ommekeer in zijn theologisch denken was daarmee een feit, maar het zou nog tot 1517 duren voordat de uiterste consequentie van zijn stellingname zichtbaar werd. In heftige oppositie tegen de voortwoekerende aflaathandel - die gestalte kreeg in de opportunistische dominicaan Johann Tetzel - bevestigde Luther zijn 95 stellingen aan de deur van de slotkerk van Wittenberg. Hij moest zich voor deze aanval op onder meer de scholastieke theologie verantwoorden op een ketterproces, dat op voorspraak van zijn beschermheer Frederik van Saksen in Augsburg in plaats van in Rome kon worden gehouden. In 1520 reageerde Rome met de pauselijke banbul ‘Exsurge, Domine’ op Luthers uitlatingen dat het pauselijk ambt slechts een menselijke institutie was. Niet langer beschermd door de keurvorst en gedreven door een verlangen zijn overtuiging voor eens en altijd kenbaar te maken, verbrandde Luther de bul: het schisma in de Kerk was een feit.

Nadat Luther op de Rijksdag van Worms (1521) de gelegenheid om zijn ideeën te herroepen bewust had genegeerd, liet Frederik hem voor de schijn gevangen zetten op de Wartburg. Zijn verblijf aldaar benutte Luther om te werken aan zijn beroemd geworden vertaling van het Oude en Nieuwe Testament in de volkstaal. De rest van zijn leven zou in het teken staan van felle verdediging van zijn nieuwe theologie, onder andere tegen Erasmus, met wie hij in discussie trad over de vrije wil. In 1524 legde Luther de monnikspij af en hij trad in 1525 in het huwelijk met de voormalige non Katharina von Bora. Op latere leeftijd, toen de Reformatie al een (wankel) feit was, moest Luther nog altijd strijd voeren, ook met aanvankelijke medestanders als Zwingli en Melanchton. Dat hij zijn scherpte nog niet had verloren bewezen pamfletten als Wider das Papsttum zu

[p. 146]

Rom, vom Teufel gestiftet uit 1545. Een jaar later overleed hij in Eisleben, waar hij, ondanks zijn slechte gezondheid, voor een bemiddelingspoging naar toe was gereisd. Zijn laatste woorden zouden hebben geluid: ‘Wij zijn bedelaars, dat is waar.’

Luthers dramatische ontwikkeling van augustijner monnik tot grondlegger van het protestantse geloof heeft van meet af aan de inspiratiebron gevormd voor een groot aantal kunstuitingen, waarbij in de letterkunde het drama en in de kunstgeschiedenis de gravure de kroon spant. In verreweg de meeste gevallen hebben daarbij het feitelijke leven en werk van Luther als historisch personage centraal gestaan. Pas in de 19e eeuw zijn op bescheiden schaal pogingen ondernomen om tot een verdichting van de Lutherstof te komen, zoals in Werners Martin Luther oder die Weihe der Kraft uit 1807 en in Strindbergs Näktergalen i Wittenberg uit 1900. Gezien de omstreden positie van Luther is het weinig verwonderlijk dat de uitbeelding van zijn theologie en persoon niet altijd even afgewogen of onbevooroordeeld is geweest. Zo lag het voor de hand dat in de 16e tot en met de 18e eeuw onder tegenstanders het beeld van Luther als de baarlijke duivel of als een vleesgeworden Antichrist overheerste. De felste tegenstanders toonden zich de auteurs van de jezuïetendrama's: deze barokke toneelwerken moeten behalve als oefeningen in de retoriek vooral als antireformatorische propaganda worden gezien.

Ook tijdens Luthers leven waren de min of meer kunstzinnige uitingen uitsluitend voor of tegen diens godsdienstige denkbeelden gericht, terwijl de mens Luther nog buiten het gezichtsveld bleef. Naast vele volksballaden verschenen in 1522 een satirisch gedicht van Murner, Von dem grossen lutherischen Narren, waarin stelling werd genomen tegen de Hervorming, en in 1523 een gedicht van de beroemde Sachs, Wittenbergisch Nachtigall, dat pro-Luthers van aard was. Het toneelstuk Pammachius uit 1538 van Naogeorg (Thomas Kirchmair) is echter het eerste drama in een lange rij van toneelbewerkingen van het leven van Luther.

Voor zover men het leven van Luther tot leidraad nam, richtte men zich vrijwel uitsluitend op de theologisch belangrijke episoden, zoals in het Latijnse drama Phasma uit 1592 van Frischlin. Vanaf de 19e eeuw gingen de persoon Luther (bijvoorbeeld Devrient 1883) en de belangrijke historische gebeurtenissen uit zijn leven tot de inspiratiebron behoren. Toneelstukken die zich concentreren op één historisch aspect zijn bekend van Lienhard (Luther auf der Wartburg, 1906) en Lissauer (Luther und Thomas Münzer, 1929). De Boerenopstand, het bevestigen van de 95 stellingen aan de kerkdeur van Wittenberg, de Rijksdag van Worms en het verblijf op de Wartburg zijn aangegrepen om Luthers betekenis voor de geschiedenis van Duitsland en voor het ontstaan van de Duitse eenheid te schilderen. In het bijzonder bij de heropleving van het Duits nationalisme is dankbaar gebruik gemaakt van de figuur van Luther. Wellicht is de basis voor dit romantische, positieve beeld van Luther gelegd door Goethe. In het toneelstuk Götz von Berlichingen mit der eisernen Hand, het stuk uit 1773 waarmee Goethes roem werd gevestigd en dat bovendien duidelijk de sporen draagt van Luthers taalgebruik, wordt Luther niet met name genoemd maar treedt hij op in de gedaante van de monnik Augustin. Zo ontstaat een nationalistisch getint Lutherbeeld dat in de 20e eeuw kon worden geperverteerd tot een ‘Blut und Boden’-Luther, bijvoorbeeld in het hoorspel Wende in Worms uit 1933 van Buchhorn. In het bekende toneelstuk Luther uit 1961 van de Engelsman Osborne wordt Luther op geheel andere gronden, namelijk een rebellerende, socialistisch getinte overtuiging, tot grondlegger van de Duitse eenheid gepromoveerd en spelen machtspolitieke manipulaties een belangrijkere rol dan de theologische vernieuwingen. Daartegenover staat de visie op Luther als speelbal of vertegenwoordiger van de gevestigde macht, die

[p. 147]

mogelijk kan worden teruggevoerd op de novelle Michael Kohlhaas (definitieve versie 1810) van Kleist. In deze eeuw hebben onder meer Lask (Thomas Münzer, 1925) en Forte (Martin Luther und Thomas Münzer oder die Einführung der Buchhaltung, 1971) zich van dit Lutherbeeld bediend. Met name het laatstgenoemde theaterstuk heeft veel aandacht getrokken

Hugo Vogel, Luther predikt op de Wartburg, 1882, doek. Hamburger Kunsthalle.

vanwege de provocerende marxistische toon.

Buiten Duitsland is verhoudingsgewijs amper van een literaire Lutherreceptie sprake geweest; het meest illustere voorbeeld is het hierboven genoemde drama van Osborne. Tegelijk is vast te stellen dat de vele Duitstalige bewerkingen van de Lutherstof vaak nauwelijks het niveau van maakwerk en dilettantisme te boven gingen. Een verdere opsomming van grotendeels onbekende Duitse au-

[p. 148]

teurs blijft hier dan ook achterwege. Zelfs Werners romantisch-dweperige drama ontleent zijn bekendheid meer aan de succesvolle, in 1814 anoniem verschenen parodie Die Weihe der Unkraft dan aan de eigen literaire verdiensten.

Het beeld van Luther als krachtige persoonlijkheid is in een aantal psychologische uitwerkingen uit deze eeuw al even krachtig aangevallen. In Osborne's toneelstuk is Luther ondanks zijn politieke betekenis een weifelaar. Osborne baseerde zich daarbij op de opzienbarende Jungiaans georiënteerde studie uit 1958 van Erikson, Young Man Luther. In dit opzicht is het beeld van Luther bij Osborne te vergelijken met het negatieve beeld van de kerkhervormer in Fortes toneelstuk. Een meer menselijk beeld werd neergezet door Molo in zijn roman Mensch Luther uit 1928 en door Ahlsen (Der arme Mann Luther, hoorspelversie 1965, toneelversie 1967), terwijl het faustische element in Luther gestalte is gegeven in Luther und Faust uit 1950 van Herbst. Thomas Mann heeft zich vrijwel zijn hele leven met wisselende intensiteit beziggehouden met de figuur van Luther, maar zijn plannen voor een toneelstuk, onder de werktitel Luthers Hochzeit, zijn nooit gerealiseerd. Vermeldenswaard is dat in het ambitieuze meesterwerk Doktor Faustus uit 1947 de duivels zich van een op Luther geïnspireerde taal bedienen. Recente romans waarin Luther figureert zijn geschreven door Elizabeth Charles (Luther, 1983), Helga Schütz (Martin Luther, 1983) en Charles Ludwig (Queen of the Reformation, 1986).

De invloed van Luther op de wereld na hem is zowel breed als diepgaand geweest. In de representatie van de figuur Luther is het een opvallend verschijnsel dat meestal is gekozen voor slechts één van de aspecten van zijn persoonlijkheid, zijn leer of zijn invloed. Behalve de voor de hand liggende religieuze dimensie van zijn optreden, zijn er ook een duidelijke (en naarmate de tijd vorderde in belang toenemende) maatschappelijke en politieke en een brede cultuurhistorische dimensie. Wat dat laatste betreft hoeft alleen maar te worden gewezen op de invloed van Luther als taalvernieuwer dankzij zijn bijbelvertaling, Duitse catechismus en kerkliederen.

Dat laatste is overigens ook van groot belang geweest voor de (kerk)muziek van de volgende eeuwen. Luther is een kundig componist geweest, met name van kerkliederen, en was goed bekend met composities van tijdgenoten als Desprez en Senfl. Hij stelde de muziek op dezelfde hoogte als de theologie en getuigde in zijn dichterlijke werk van een uitstekend gevoel voor ritme en metrum. Een van de bekendste melodieën van zijn hand is het gezang Ein fester Burg ist unser Gott. Deze melodie is onder meer door Bach gebruikt in zijn cantate bwv 80 uit 1724 en in een tweetal koralen. Talloze muziekwerken zijn op Luthers voorschriften gebaseerd; hij schreef behalve een Theologie der Musik (1530) met regelmaat over muziek in zijn Tischreden en in voorredes bij diverse uitgaven van kerkmuziek. Als hieraan en aan de enorme invloed die Luther ook op de (kerk) muziek na hem heeft gehad wordt voorbijgegaan, blijft slechts een verrassend klein aantal werken uit de muziekgeschiedenis over die Luther zelf als onderwerp hebben. Van Meinardus is een oratorium bewaard gebleven (Luther in Worms, 1872). Van Schumann is bekend dat hij rond 1851 plannen heeft gehad voor een Luther-oratorium op tekst van Pohl. Luthers teksten, met name zijn beroemde bijbelvertaling, hebben velen geïnspireerd, zoals Brahms, wiens Ein deutsches Requiem uit 1866-69 niet is gebaseerd op de liturgische Latijnse tekst van de dodenmis, maar op een eigenzinnige keuze uit genoemde bijbelvertaling. Van Burkhard is er een oratorium Musikalische Übung uit 1934 op tekst van Luther.

Afbeeldingen van Luther en van episoden uit zijn leven zijn buitengewoon talrijk: de catalogus Kruse 1980 bevat alleen al meer dan zeshonderd beschrijvingen. In de meeste gevallen zijn de afbeeldingen puur illustratief, zodat hier slechts enkele kunsthistorisch be-

[p. 149]

langrijke afbeeldingen moeten worden vermeld. Nog tijdens Luthers leven zijn er portretten van hem gemaakt door Lucas Cranach de Oudere (1520, 1526 en 1543), Peter Vischer (1524, Luther afgebeeld als Hercules), Hans Burgkmair de Oudere en Baldung Grien. Spangenberg beeldde Luther af in de schilderijen Luther en zijn gezin (1860, Museum der Bildende Kunst, Leipzig) en Luthers intocht in Worms (1873, Königsberg). Lindenschmit vervaardigde een uitbeelding van het religieuze twistgesprek te Marburg (1874, Neue Pinakothek, München). Van Hugo Vogel is het schilderij Luther preekt op de Wartburg (1882, Hamburger Kunsthalle) en van Kaulbach zijn vier pentekeningen bekend waarin leven en werk van Luther worden verbeeld. Barlach beeldde Luther af in de litho Und wenn die Welt voll Teufel wäre (1915, Hamburger Kunsthalle, Kupferstich-kabinett).

Verfilmingen van Luthers leven en werk zijn gemaakt door de Duitse regisseurs Wustenhagen 1923 en Kyser (1927 en 1931), en er is een anonieme Amerikaanse verfilming uit 1924 bekend onder de titel martin luther, his life and times. In 1953 leidde de Amerikaan Pichel de verfilming van martin luther, naar een filmscenario van Sloane en Lothar Wolff. Het toneelstuk van Osborne werd in 1974 in Amerika verfilmd onder regie van Guy Green: Stacy Keach speelde Luther en Judy Dench zijn vrouw Katharina.

Brunnemann 1917; Kühlhorn 1917; Aland 1973; Kruse 1980; Van Ingen/Labroisse 1984