Van Abélard tot Zoroaster. Literaire en historische figuren vanaf de renaissance in literatuur, muziek, beeldende kunst en theater

Lorelei,

de Sirene van de Rijn, dankt haar naam aan Brentano. In zijn roman Godwi uit 1801 zong het personage Violette het hartverscheurende lied ‘Zu Bacharach am Rheine’ over de betoverende Lore Lay. Deze Lore Lay vertoont een sterke gelijkenis met de echo-nimf uit de Metamorfosen van Ovidius, zoals in Brentano-studies overtuigend is aangetoond. Het hart van Brentano's Lore Lay was gebroken door de ontrouw van een man. Ongewild oefende zij vervolgens een noodlottige aantrekkingskracht uit op mannen: dezen vielen voor haar charme en stortten zich daarmee in het ongeluk. Zelfs de bisschop die haar hiervoor moest veroordelen en drie ridders die haar naar een klooster wilden voerden, vielen aan haar ten prooi. Om deze vloek te verbreken, sprong Lore Lay van een hoge en steile rots in de Rijn, terwijl haar naam driemaal achtereen weerklonk, telkens minder luid. Dit laatste verschijnsel werd nadien ook door Rijnreizigers gehoord. Zo verbond Brentano het literaire motief van de ongelukkige femme fatale, die ooit begon als ‘gevallen’ meisje, met de volksoverlevering die een magische echo toeschreef aan de majestueuze rots bij de Rijn, ter hoogte van St. Goarshausen.

In zijn Rheinmärchen (in 1846-47 verschenen, maar reeds kort na 1810 geschreven en in vriendenkring bekend) varieerde Brentano op zijn eigen Lorelei-verhaal, gebruik makend van sagen die met de echo-berg waren verbonden. Lorelei (‘Lurelay’) was niet langer een ongelukkig meisje dat per ongeluk onheil verspreidde, maar een beeldschone fee of meermin. Brentano's sprookje, dat van grote invloed is geweest, verhaalt hoe spotlustige jongelingen verdrinken in de Rijn omdat zij hun ogen niet kunnen afhouden van een Lorelei die wenend haar blonde haren kamt.

Eichendorff liet in 1815 in zijn gedicht ‘Waldgespräch’ Lorelei als slachtoffer van mannelijke list en bedrog optreden in een gesprek met een ridder die de bossen doorkruist: zij herinnert de ridder aan haar fatale positie op de Rijnrots en kondigt dreigend aan dat de ridder het woud niet levend zal verlaten.

In 1821 verscheen de novelle Loreley, eine Sage vom Rhein van Loeben, een vriend van Brentano en Eichendorff. In dit verhaal is Lorelei een tragisch bedrogen meisje, dat de trekken aanneemt van een gevoelloos natuurwezen en een gevaarlijke verleidster: Lorelei gelooft dat zij bedrogen is door de zoon van de paltsgraaf en wreekt zich op hem door hem de Rijn in te lokken.

De grootste bekendheid kreeg Lorelei in de gestalte die Heine haar in 1827 in het gedicht ‘Ich weiss nicht, was soil es bedeuten’ schonk: de bekoorlijke elf die zonder scrupules degenen die de Rijn bevaren lokt en in het verderf stort. De mannelijke slachtoffers verlustigen zich al stervend in een erotische extase.

Het Lorelei-verhaal vond bijzonder snel een plaats in de reisgidsen en bijgevolg in reisbeschrijvingen: in de 19e eeuw volgde geen reiziger de Rijn of hem werd de geschiedenis van Lorelei gemeld. Met de populariteit van de Rijn als romantisch reisdoel bij uitstek won ook de Lorelei-geschiedenis aan bekendheid. Opvallend is dat er in de reisliteratuur steevast van wordt uitgegaan dat de oorsprong van de Lorelei-geschiedenis in een ver en duister verleden ligt. Weliswaar zijn al sinds de middeleeuwen (Libri amorum uit 1502 van Celtis en veel specifieker nog in Topographia Palatinatus Rheni et Vicinarum Regio-

[p. 143]

Eduard von Steinle, Lorelei, 1864, doek. Schackgalerie, München.

num: das ist Beschreibung und eigentliche Abbildung der vornemsten Statte und Plätze der Untern Pfaltz am Rhein und benachbarten Landschafften uit 1645 van Zeiller) wonderlijke geschiedenissen verbonden met de echo van de Rijnrots - wat de Lorelei-geschiedenis de schijn van ouderdom schonk - maar de verbinding van de rots met de geschiedenis van het meisje Lorelei komt vóór 1801 niet voor.

De Groninger hoogleraar Lulofs heeft in 1834 aandacht voor de ‘Lurlei-rots’; op ironische wijze constateert hij dat de ‘puikmooije, maar booze Dame, eene zoogenaamde Ondine of Waternimf, die de reizigers tot zich lokte, om ze dan in het verderf te storten’ die dag slecht bij stem was, want het echo-effect viel tegen: ‘Misschien was zij wat verkouden van 't gure wêer des morgens.’ Lulofs acht de sage een wat overbodige variant op de Sirenen-episode in de Odyssee. In 1835 dist Robidé van der Aa in De Rijn, in afbeeldingen en tafereelen geschetst na een etymologische exercitie - waar komt de naam ‘Lurley’ vandaan? - een complete legende van ‘de maagd van Lurley’ op. Die legende, duidelijk geïnspireerd door het verhaal van Loeben, wordt afgesloten met een scène waarin de zoon van de paltsgraaf op miraculeuze wijze aan verdrinking ontsnapt.

In Frankrijk drong de Lorelei-geschiedenis buitengewoon snel door: in toenemende mate werd Lorelei het wachtwoord van de Duitse Rijn-romantiek. De spottende toon die Hugo zich in 1842 in Le Rhin bij de beschrijving van de Rijnrots en de ermee verbonden legende veroorloofde, is onder Franse romantici een uitzondering. Nerval achtte het in 1852 gepast om zijn herinneringen aan zijn reis door Duitsland uit te geven onder de titel Lorély. De Vlaamse auteur Tony situeert zijn ‘reisnovelle van den Rijn’, Fräulein Louize uit 1868, aan de boorden van de rivier, waar de echo van Lorelei kan worden gehoord.

Door Brentano geïnspireerd is Lorrain, die in 1897 zijn novelle Loreley wijdde aan de geschiedenis van een meisje dat wordt ver-

[p. 144]

dacht van de moord op vele mannen en daarom naar een klooster wordt verwezen, maar nog eenmaal de stad van haar jeugd wenst te zien. In het gedicht ‘La Loreley’ uit 1904 van Apollinaire is mannelijke ontrouw de oorzaak van de wraakzucht van ‘la belle dame sans merci’, die bij Apollinaire vooral betoverende ogen heeft.

In de roman Gentlemen Prefer Blondes uit 1925 van Loos is de hoofdrol weggelegd voor Lorelei Lee, een avontuurlijke blondine die het geluk najaagt en op de boot naar Europa en later in een Parijse nachtclub de hoofden van mannen op hol brengt. Beroemd werd het boek door de verfilming in 1953, in de regie van Hawks en met Marilyn Monroe als de verleidelijke Lorelei Lee. Hoogtepunt in deze film is Monroe als zij het lied ‘Diamonds are a Girl's best Friend’ zingt.

Vroman schreef ergens tussen 1942 en 1945, tussen Java en Nagaoka, het gedicht ‘De Lorelei’: de noodlotssprong wordt daarin gewaagd door verteller en luisteraar. Laurey werd door haar eigen achternaam, die zo assoneerde met de naam van de Rijnnimf, tot identificatie verleid in haar dichtbundel Loreley uit 1952. In de roman De getatoeëerde Lorelei uit 1968 verplaatst Harten de scène naar het decadente Berlijn van voor de Tweede Wereldoorlog. Een van de hoofdpersonen is de Lorelei, een getatoeëerde zigeunerin van Hongaarse komaf die in het verleden een ware liefdesattractie op de kermis en in bed vormde. Van de betoverende werking is niet veel meer over. Het opkomend nationaal-socialisme werpt een zware schaduw over de gebeurtenissen. Wellicht kan de stad Berlijn, bij Harten bevolkt met zigeuners, homoseksuelen, hoeren, travestieten, nazi's en Rinus van der Lubbe, worden beschouwd als een gevaarlijke dame die velen aantrekt en beschadigt. De Franse romancier Genevoix, in 1925 winnaar van de Prix Goncourt, publiceerde in 1978 zijn roman Lorelei. In het toneelstuk De redders uit 1984 trekt Komrij alle registers van de moderne mythologie open en hij arrangeert een ontmoeting tussen de noodlottige Lorelei en een Hamlet die maar al te graag wil sterven. Een huwelijk van Hamlet en Lorelei lijdt voortijdig schipbreuk.

Brentano's vriend, de Oostenrijkse schilder Steinle, ontwierp omstreeks 1850-60 tekeningen die als illustraties dienden bij de Rheinmärchen: de tot de verbeelding sprekende figuur werd in aquarellen (Heylshof, Worms; Schack-Galerie, München) en in olieverf (Schack-Galerie, München) vastgelegd. Een uitgebreide Lorelei-iconografie ontbreekt.

De gedichten van Eichendorff en Heine zijn vooral door Duitse componisten tot liederen verwerkt: terwijl Kinkel 1838, Bronsart von Schellendorf, Wöhler, Liszt 1841 en Silcher Heine volgden, waagde Schumann zich in 1840 aan een verklanking van het Lorelei-gedicht van Eichendorff (Liederkreis, op. 39, nr. 3). De meest populaire verklanking van het gedicht van Heine was ongetwijfeld die van Silcher. Zijn Loreley werd door Nesvadba omgewerkt tot ‘Loreley-Paraphrase’, een muziekstuk voor de meest exotische bezettingen. Dit werk van Nesvadba werd in 1991 door Van Delft als uitgangspunt genomen voor een nieuwe Lorelei-paraphrase, een compositie voor twee trompetten en harmonie- of fanfareorkest. Bij Chopin, in zijn Ballade op. 47 in As, spelen behalve Heine ook de Poolse dichter Mickiewicz en zijn gedicht over de Litouwse meermin van Switez een rol van betekenis. Mendelssohn liet een opera naar de Lorelei-stof onvoltooid: alleen de finale van de eerste akte en een ‘Ave Maria’ werden gecomponeerd. Het libretto van Geibel werd in 1863 door Bruch benut om een opera Loreley het licht te doen zien. De Ierse componist Wallace, die veertien jaar van zijn leven in Duitsland doorbracht, schreef in 1860 de opera Lurline op een libretto van Fitzball. Catalani wijdde in 1919 de opera Loreley aan de kammende Sirene als een gereïncarneerd weesmeisje.

De Rijnnimf schonk met haar naam inspiratie aan het Lurelei-cabaret (1960-68) van

[p. 145]

Eric Herfst en Jasperina de Jong. Opmerkelijk is de in 1993 verschenen Suske-en-Wiskestrip (Vandersteen; auteur: Geerts), getiteld De snikkende Sirene: een Lorelei op jaren zoekt een vervangster en op wonderlijke wijze raakt juist tante Sidonia besmet met het tovermiddel van de lieflijke fee Lorelei.

Wolf 1951; Derche 1962; Tümmers 1968; Kolbes 1976; Bellmann 1980; Metzner 1992