Van Abélard tot Zoroaster. Literaire en historische figuren vanaf de renaissance in literatuur, muziek, beeldende kunst en theater

Lear

is de wispelturige oude koning van Engeland, die aan het eind van zijn koningschap zijn land wenst te verdelen onder zijn drie dochters Goneril, Regan en Cordelia. In zijn dwaasheid en ijdelheid besluit hij dat de hoeveelheid land moet afhangen van de mate waarin zijn dochters hun affectie voor hun vader weten te uiten. Goneril en Regan putten zich uit in valse vleierijen, maar de jongste, Cordelia, die hem waarlijk liefheeft, acht dit beneden haar waardigheid en zegt Lear dat zij zoveel van hem houdt als haar plicht betaamt. De oude koning ontsteekt in woede, verbant Cordelia van het hof en schenkt haar deel aan de beide anderen op voorwaarde dat hij een gevolg van honderd ridders mag behouden en beurtelings bij een van hen zijn intrek mag nemen. De hertog van Bourgondië, een van de edelen die om Cordelia's hand werven, trekt zich terug en de koning van Frankrijk treedt in zijn plaats en neemt Cordelia tot vrouw, ook al moet hij van de bruidsschat afzien. De graaf van Kent kiest de zijde van Cordelia en moet dit met verbanning bekopen.

De harteloosheid van Goneril en Regan komt al spoedig aan het licht als zij hun vader niet langer toestaan om met zoveel gevolg zijn intrek bij hen te nemen. Zij sluiten hem tenslotte zonder zijn gevolg buiten, terwijl een hevige storm woedt. De graaf van Gloucester toont medelijden met de oude koning, maar moet dit bekopen met de beschuldiging dat hij heult met de Franse koning, die zojuist met zijn leger bij Dover is geland om Lear te hulp te komen. De echtgenoot van Regan, de hertog van Cornwall, steekt Gloucester de ogen uit, maar ontvangt bij het begaan van deze gruweldaad een dodelijke steekwond. Gloucesters zoon Edgar, die door de valse beschuldigingen van zijn sluwe bastaardbroer Edmund door zijn vader als een verrader wordt beschouwd, hult zich in lompen en doet alsof hij gek is geworden. In die gedaante verzorgt hij zijn blinde en wanhopige vader en weet op slimme wijze diens zelfmoord te verijdelen. Lear zwerft ondertussen beroofd van zinnen over de hei, slechts bijgestaan door zijn nar en de trouwe Kent, die door Lear niet is herkend. Hij wordt naar Dover geleid om daar, meer dood dan levend, door Cordelia te worden ontvangen. Goneril en Regan hebben inmiddels beiden een heftige passie opgevat voor de onbetrouwbare Edmund. In een vlaag van bittere jaloezie vergiftigt Goneril haar zuster Regan en pleegt vervolgens zelfmoord. Gonerils echtgenoot, de hertog van Albany, en Edmund trekken dan ten strijde tegen de Fransen en overwinnen. Zij treffen Lear en Cordelia aan en nemen hen gevangen. Edmund geeft opdracht Cordelia door ophanging om het leven te brengen. Als dit de verzwakte Lear ter ore komt, sterft hij van smart. Met deze hartverscheurende scène eindigt de meest tragische van alle Shakespeare-tragedies.

[p. 138]

Shakespeare's tragedie verscheen voor het eerst in een quarto-uitgave van 1608 als The History of King Lear. Twee of drie jaar later herzag Shakespeare de tekst, die als The Tragedy of King Lear in de folio-uitgave van 1623 werd afgedrukt. Shakespeare heeft voor het verhaal rond koning Lear en zijn drie dochters uit diverse bronnen kunnen putten: in de Historia Regum Britanniae (ca. 1135) van Geoffrey of Monmouth en - in uitgebreidere vorm - in de Chronicles van Holinshed uit 1577 wordt melding gemaakt van een koning Leir en zijn wederwaardigheden met zijn twee trouweloze dochters, Gonerilla en Regan, en een waarlijk toegewijde dochter, Cordeilla. Het verhaal ontspint zich als in Shakespeare's drama, met uitzondering van het slot: Cordeilla komt haar van alles beroofde vader te hulp en verslaat met hulp van haar man, de koning van Frankrijk, het leger van haar zusters. Leir bestijgt opnieuw de Engelse troon en als zowel hij als de Franse koning na drie jaar overlijden, wordt Cordeilla tot koningin uitgeroepen. Haar bewind is echter van korte duur: een neef komt in opstand en brengt Cordeilla ten val, waarop zij in de kerker zelfmoord pleegt. Een historische grond voor het verhaal in beide kronieken is afwezig, maar de naam Leir schijnt terug te gaan op de naam van een oude Keltische zeegod, Llyr. Een andere belangrijke bron voor de Lear-stof was het anonieme treurspel The True Chronicle History of King Leir, dat in 1594 voor het eerst werd opgevoerd, maar pas in 1605 in druk verscheen; ook hier verloopt het verhaal volgens de aangegeven lijnen, met dien verstande dat het eindigt op het moment dat Leir opnieuw de troon bestijgt, waarmee een periode van vrede en harmonie wordt ingeluid. De figuur van Lear komt ook nog voor in Spensers The Faerie Queene (1590-96, 2e boek, 10e zang). De tragedie van Shakespeare ontleent haar kracht aan de individualisering van de personages en aan de verscherping van het ouder-kind-motief: door de nevenplot met Gloucester (naar het verhaal ‘The Paphlagonian unkinde king’ uit Sidney's Arcadia uit 1581) wordt het ouderlijk onbegrip in een andere gedaante herhaald.

King Lear is lange tijd weinig populair geweest en minder vaak opgevoerd dan de andere grote tragedies. Dit is voornamelijk toe te schrijven aan het uiterst sombere en pessimistische einde. In 1681 vond het stuk opnieuw zijn weg naar het Engelse toneel in een adaptatie van Nahum Tate: de weinig classicistische rol van de nar werd verwijderd, de ‘goede’ kinderen Edgar en Cordelia werden een liefdespaar, de meest duistere passages werden vereenvoudigd of weggelaten, en het optimistische einde van de anonieme King Leir verving het als wreed en onbegrijpelijk ervaren Shakespeareaanse slot. Deze versie heeft lange tijd het alleenrecht gehad: een poging van Colman in 1768 om de liefdesgeschiedenis uit te bannen en het tragische einde te herstellen liep op niets uit, en pas onder invloed van romantische critici als Lamb en Hazlitt besloot de acteur Kean in 1823 het tragische einde te spelen. De volledige oorspronkelijke tekst werd in 1839 door Macready in ere hersteld. Ook op het Europese vasteland gaf men lange tijd de voorkeur aan een optimistisch einde, zoals in de bewerkingen van Ducis (1783; deze bewerking is ook voor Nederlandse opvoeringen bepalend geweest: de Nederlandse vertaling uit 1786 vormde de basis voor 19e-eeuwse uitvoeringen hier te lande) en van Schröder 1778. In 1818 schreef Keats een sonnet ter ere van Shakespeare's tragedie, ‘On Sitting Down to Read King Lear Once Again’.

Uit de 19e eeuw zijn een aantal verwerkingen van de stof te noemen waarin Lear niet als personage voorkomt, maar als type wordt gebruikt. In Le père Goriot uit 1834/35 van Balzac is de hoofdpersoon, de oude Goriot, een ‘self made’ miljonair die zijn dochters buitensporig liefheeft; dankzij hun vaders kapitaal konden zij tot de hoogste kringen doordringen, maar van enige dankbaarheid is geen sprake. Goriot verdraagt hun ondankbaarheid zonder morren, maar als hij geheel

[p. 139]

verarmd op zijn sterfbed ligt - een van de aangrijpendste scènes uit de cyclus La comédie humaine waartoe de roman behoort - en vergeefs om zijn dochters roept, vervloekt en zegent hij hen om beurten. Van de Lear-stof is hier het motief van de onverstandig handelende vader en de zijn liefde onwaardige dochters herkenbaar. Van William Morris zijn er twee politiek getinte verhalen in dichtvorm,

John Runciman, Koning Lear in de storm, 1767, doek.
National Gallery of Scotland, Edinburgh. De scène behoort zich eigenlijk af te spelen op de heide, maar ter wille van het effect verplaatste Runciman de handeling naar een fictief, dramatisch landschap aan de kust van Engeland.

A dream of John Ball and A king's lesson uit 1886-87, waarvan de tweede een legende rond de Hongaarse koning Matthias Corvinus beschrijft. Met enige goede wil is in deze maatschappelijk-idealistische vorst Shakespeare's koning te herkennen: ook Corvinus laat zijn edelen zien wat het is geen bezit meer te hebben en dus geen respect meer te ondervinden. Hijzelf kan aan de slechte omstandigheden van de lijfeigenen niets veranderen: dat

[p. 140]

is een kwestie van geleidelijke verandering en als hij het zelf zou proberen zou het gekkenhuis zijn deel worden. In de novelle Stepnoj korol' Lir (Een koning Lear van de steppe) uit 1870 van Toergenjev wordt Lear als type van de bedrogen vader gezien: Toergenjev had in zijn jonge jaren Shakespeare's King Lear vertaald en transponeerde de hem vertrouwde dramastof naar het bekrompen milieu van een Russische landeigenaar in de provincie. De despotische Martyn Charlov meent in een droom zijn eigen dood te voorzien en verdeelt zijn geld en bezittingen alvast onder zijn dochters. Zodra de akte is getekend, keren zij zich tegen hem en ontnemen hem alle macht. Pas op het laatst, tot het uiterste getergd door de aanmatigende houding van zijn dochter Jevlampia en haar man, hervindt hij zijn oude kracht: in een vlaag van onbeteugelde woede laat hij het huis ineenstorten en komt daarbij om.

In de 20e eeuw zijn meerdere pogingen ondernomen de tragiek en het pessimisme van Lear opnieuw gestalte te geven. Bottomley schreef in 1915 met het toneelstuk King Lear's Wife de voorgeschiedenis bij de gebeurtenissen uit Shakespeare's treurspel. Bottomley legt de uiteindelijke oorzaak van Lears dwaasheid bij zijn vrouw, de kille en veeleisende koningin Hygd. De Duitse schrijver Tügel schreef in 1948 een korte roman onder de titel König Lear auf der Mole, waarin Lear als type wordt gebruikt. Ustinov herschreef het Lear-drama als The Moment of Truth (1951, later met de titel King Lear's Photographer). Mister Lear uit 1956 van Maugham is een blijspel dat slechts oppervlakkig gebruik maakt van enkele elementen uit King Lear en dat afsluit met een triviaal eind-goed-al-goed. Onder de talloze theaterexperimenten die in de jaren zestig en zeventig werden opgevoerd, bevonden zich wat de Lear-tragedie van Shakespeare betrof een nagenoeg woordeloze Lear die in 1969 op het toneel werd gebracht door de Italiaanse Gruppo Sperimentazione Teatrale, en een absurdistisch Lear-drama uit 1973 dat de theatergroep Triple Action Theatre uitvoerde onder de titel Leir Blindi. Op gezag van de bekende Poolse Shakespeare-vorser Kott kan een invloed van Shakespeare's King Lear worden aangewezen in het werk van Beckett, met name in Fin de partie (Endgame, 1954/56) en in het radiospel Embers uit 1959.

Verreweg de belangrijkste confrontatie met de oorspronkelijke Lear werd aangegaan door Bond, wiens toneelstuk Lear in 1971 in première ging: Bond houdt zich aan de grote verhaallijn van Shakespeare's tragedie (de nevenplot rond Gloucester is nagenoeg afwezig), maar maakt van Lear een machtsbeluste, totalitaire heerser, die zijn onderdanen onderdrukt door hen te werk te stellen bij de bouw van een gigantische muur. Zijn twee dochters, hier Bodice en Fontanelle genaamd (Cordelia is geen dochter van Lear, maar de vrouw van een grafdelver die Lear later in zijn nood zal bijstaan), evenaren hun vader in tiranniek gedrag. Bond maakt echter duidelijk dat Lears hardvochtigheid voortvloeit uit zijn zelfopgelegde heerserstaak, terwijl zijn dochters uit puur sadisme handelen. Het toneelstuk ontwikkelt zich vanuit deze mythische voorstelling van zaken. In de eerste akte zien we Lear voor de in aanbouw zijnde muur. Zijn beide dochters keren zich tegen hem, maar delven na een aantal wreedheden zelf het onderspit. Lear wordt gedwongen zijn heil te zoeken bij Cordelia en haar man. De soldaten uit het leger van Lears dochters doden de man en verkrachten Cordelia. Lear ontsnapt ongezien, en Cordelia vormt samen met een timmerman die haar redt de spil van een verzetsgroep. In de tweede akte wordt de kloof tussen mythe en werkelijkheid duidelijk: Lear wordt gevangen gezet door Cordelia, die bij Bond niet door liefde, maar door haat wordt gedreven. Cordelia valt op haar beurt aan de mythe van de blinde machtsuitoefening ten prooi, als zij de voortgang van de bouw van de muur verordonneert. Lear wordt gemarteld en blind gemaakt, maar ziet in dat hij Cordelia moet tegenhouden. In de derde akte spreekt Lear, die inmiddels is vrij-

[p. 141]

gelaten, zich voor eenieder die het wil horen uit tegen Cordelia's machtsmisbruik. Cordelia komt naar hem toe om hem onder dreiging van de doodstraf van verder verzet af te houden, maar faalt. In de laatste scène zien we Lear opnieuw bij de muur, maar ditmaal met de intentie het symbool van machtsmisbruik af te breken. Hij komt niet ver in zijn poging en wordt door een van de te werk gestelde arbeiders gedood.

In 1974 ging het toneelstuk The Royal Fool van Rony Robinson in première: van dit ongepubliceerde drama verscheen in 1979 een roman versie met als titel A Time of Bears. Robinson greep niet alleen terug op Shakespeare, maar ook op het anonieme treurspel over Leir uit 1594 en gaf uitgebreid aandacht aan de nevenfiguren - met name de nar en Cordelia - uit de oorspronkelijke stukken. De schrijfster Van Dullemen schreef in 1986 haar roman Het gevorkte beest rond een groep acteurs die onder leiding van een veeleisende Duitse regisseur een eigenzinnige visie op Shakespeare's drama trachten te verwezenlijken. In 1990 verscheen het toneelstuk Seven Lears van Howard Barker.

Van de verfilmingen van de Lear-stof zijn er drie van meer dan gemiddeld belang: de verfilming van Brook uit 1970, met Scofield als Lear, de verfilming van de Rus Kosintsjev uit 1970 onder de titel karol lir, die door sommigen als de beste wordt beschouwd, en de verfilming van de Japanner Kurosawa, ran uit 1985, die de handeling transponeerde naar de wereld der samoerais. Ook Godard verfilmde de stof (1987).

In de muziekgeschiedenis is Lear onderwerp geweest van diverse opera's, onder meer van Séméladis (Cordélia, 1854), Cagnoni (Re Lear, ca. 1860), Reynaud (Le roi Lear, 1888), Cottrau (Cordelia, 1913), Ghislanzoni (Re Lear, 1937) en Frazzi 1939. Verdi heeft schetsen gemaakt voor een opera. De meest recente muziekdramatische bewerking van de stof is van Reimann, wiens Lear. Oper in zwei Teilen nach William Shakespeare op 9 juli 1978 in première ging. De librettist was Henneberg. Orkestrale muziek bij de stof werd geschreven door Haydn (toneelmuziek), Granville Bantock (ouverture), Berlioz (ouverture), Balakirev (ouverture en toneelmuziek), Felix Weingartner (symfonisch gedicht), Dukas (ouverture), Sjostakovitsj (filmmuziek) en Schulz-Beuthen (Zesde Symfonie naar King Lear). Ook Debussy heeft zich met Lear beziggehouden. Zijn Le roi Lear uit 1904 is echter onvoltooid gebleven: van de zeven delen werden er twee ‘Fanfare d'ouverture’, ‘Le sommeil de Lear’ voltooid en in 1926 georkestreerd door Roger-Ducasse. Liederen werden geschreven door Bridgewater en Castelnuovo-Tedesco.

In de beeldende kunst is Shakespeare's drama uitvoerig aan de orde gekomen. De romantische en heroïsche behandeling van Lear in het schilderij King Lear Weeping over the Body of Cordelia (1774, Tate Gallery, Londen) van Barry toont diens invloed op Lear and Cordelia van Blake. Het schilderij Lear and Cordelia (1784, Huntington Library and Art Gallery) van Benjamin West werd vervaardigd in opdracht van de Russische tsarina Catharina ii. De dood van Cordelia was het onderwerp van een schilderij van Falconer Poole (1850, Victoria & Albert Museum, Londen). Ford Madox Brown schilderde Cordelia's Portion in 1867 (voltooid 1875, Southampton Art Gallery) en Cordelia at the Bedside of Lear (1849, Tate Gallery, Londen). Het schilderij King Lear in the Storm (1767, National Gallery of Scotland, Edinburgh) van Runciman is een onconventionele voorstelling, die in haar realisme los staat van de in die tijd gebruikelijke theateruitbeeldingen, zoals Benjamin Wilsons Garrick as Lear uit 1762 of Bleecks Mrs. Cibber as Cordelia in Nahum Tate's Adaptation of ‘King Lear’ uit 1755. Andere bekende kunstenaars die zich met Lear hebben beziggehouden zijn Füssli, Joshua Reynolds (Lear in the Storm), Boulanger (Episode du Roi Lear) en Romney. Van de Victoriaanse fotografe Pattle Cameron is er een kunstfoto met als onderwerp Lear die zijn rijk verdeelt onder zijn drie dochters. Boek-

[p. 142]

illustraties zijn bekend van Thurston 1830, John Gilbert 1858/60, Kampf 1925 en Kokoschka 1963.

Perrett 1903; Kott 1964; Kermode 1969; Cohn 1976; Priessnitz 1980; Steiger 1990