Van Abélard tot Zoroaster. Literaire en historische figuren vanaf de renaissance in literatuur, muziek, beeldende kunst en theater

Kaspar Hauser

was de naam van een jongen van ongeveer 16 jaar oud, die zich in 1828 in het Duitse Neurenberg bij een ritmeester aandiende. Hij was in het bezit van een tamelijk raadselachtige brief: het enige dat met zekerheid uit die brief kon worden begrepen was de naam van de jongen. Kaspar, die nauwelijks kon spreken of schrijven en die zich slecht kon bewegen, bleek vanaf 1812 in een donkere, lage kelderruimte te zijn opgegroeid, zonder contact met de buitenwereld. Verder onthulde de brief alleen dat de jongen soldaat moest worden, ‘zoals ook zijn vader was geweest’. Het plotseling opduiken van deze knaap ontketende een ware sensatie. De jurist Anselm Feuerbach (vader van de filosoof) ontfermde zich over Kaspar en gaf hem in handen van diverse voogden. In de navolgende jaren verschenen met name in Duitsland, Frankrijk en Engeland talloze verslagen van verhoren, ooggetuigeverkla-

[p. 134]

ringen, reconstructies, speculaties, schotschriften, juridische pamfletten, ontboezemingen van voogden en visioenen van maatschappijkritische profeten. Dergelijke publikaties dienden vooral om de schrijvers ervan in een mooi daglicht te stellen of hun denkbeelden te etaleren. In het algemeen geldt dat slechts weinigen erin slaagden een verhelderend licht op de mysterieuze gebeurtenissen rond de jongen te werpen.

Al spoedig waren er twee ‘richtingen’ te onderscheiden: volgens de ene richting was Kaspar Hauser het slachtoffer van duistere intriganten, die erbij waren gebaat zijn ware identiteit - hij zou de erfprins van Baden zijn - verborgen te houden; volgens de andere was Kaspar simpelweg een bedrieger. Nadat men de jongen in 1829 al eens gewond had aangetroffen, werd hij in 1833 door een onbekende met een dolkstoot dodelijk verwond en stierf hij zonder dat er een tip van de sluier was opgelicht. De beide aanslagen werden door voorstanders gezien als een bevestiging van hun komplottheorie en door tegenstanders als een bewijs dat de leugenachtige Hauser het slachtoffer was geworden van al te extreme pogingen om de belangstelling voor zijn persoon gaande te houden.

In het verhaal van Kaspar Hauser is het vondelingmotief verweven, dat inhoudt dat na een periode van gedwongen verborgenheid de identiteit van een belangrijk persoon aan het licht komt, zoals in het bijbelverhaal van Jozef en zijn broeders. Daarnaast is er het zgn. Dümmling-motief van de in alle onschuld opgroeiende mens die plotseling in het volle leven wordt geplaatst en daaraan te gronde gaat. Kaspar Hauser lijkt in dat laatste opzicht een variant op het thema van de homo ferus of het enfant sauvage (in 1801 publiceerde de Franse arts E. Itard een verslag van een jongen die vanaf zijn prille jeugd in het wild was opgegroeid; François Truffaut baseerde in 1969 zijn film l'enfant sauvage op dit verslag), maar er valt meer voor te zeggen om de niet bepaald wild en ongetemd te noemen Kaspar te zien als een type van de natuurlijke, primitieve mens uit Rousseaus Émile ou De l'éducation uit 1762: Kaspars geest is een tabula rasa die in conflict komt met een overgeciviliseerde wereld en hij wordt het slachtoffer van de pogingen hem in deze wereld op te voeden. Verwantschap is hier te ontdekken met de figuur van Woyzeck uit Büchners gelijknamige toneelstuk (1836; opera uit 1925 van Berg, getiteld Wozzeck).

Het zal geen verbazing wekken dat veel van de 19e-eeuwse literaire bewerkingen werden gekenmerkt door een sensatiebeluste speculatie omtrent de gebeurtenissen in de periode vóór Kaspar Hausers ontdekking. Wat er van de jongen werd na zijn ontdekking of wat zich in zijn geest afspeelde viel nog geheel buiten het blikveld. Zo verscheen in 1834 van Scoper Kaspar Hauser oder die eingemauerte Nonne, waarin de kwade genius achter het geheel een abt is die, om zijn bezit uit te breiden, een hele familie te gronde richt. De geheimzinnigheid, de vermeende criminele intenties en de geruchten rond een adellijke afkomst versterkten de belangstelling, die enerzijds aansloot bij maatschappijkritische tendensen, anderzijds bij de modieuze belangstelling voor ontvoerde prinsen, onderaardse gewelven en monsterlijke komplotten tegen onschuldige levens, motieven die onder meer in de ‘gothic novel’ werden gebruikt. Voor de aanhangers van dat laatste genre was Kaspar Hauser de volgende in de rij van ongelukkigen die een deel van hun leven in onderaardse gewelven en oubliettes moesten doorbrengen (vgl. The Monk van Lewis, Die Räuber van Schiller en Der Turm van Hofmannsthal).

In Frankrijk werd de belangstelling gewekt door de theorie dat Kaspar Hauser de (adellijke) zoon was van Stéphanie de Beauharnais. Onmiddellijk verschenen er toneelbewerkingen, zoals in 1838 Le pauvre idiot ou le souterrain d'Heilberg van Dupeuty en Fontan, en in hetzelfde jaar Gaspard Hauser van Bourgeois en Dennery. Later verscheen nog een anonieme Franse sensatieroman Vie et

[p. 135]

Johann Georg Laminit, Kaspar Hauser met de ‘Rittmeisterbrief’, 1828, ingekleurde pentekening.

aventures de Gaspard Hauser, l'idiot de Nuremberg (1860). In Duitsland zette de trend van de sensatieroman pas later door: als voorbeeld moge gelden de ‘grosser Volksroman’ uit 1896 van Berndt, Kaspar Hauser, der Findling von Nürnberg.

Pas geleidelijk aan verschoof de belangstelling naar het ‘openbare’ leven van Kaspar Hauser. Aanvankelijk was het vooral de opvoeding van de jongen die daarin een toonaangevende rol speelde. Onder invloed van wereldhervormers en Rousseau-aanhangers werd het verhaal van Kaspar Hauser aangegrepen om opvoedkundige idealen aan te vallen of te verdedigen. Feuerbachs ongelukkige idee om Kaspar bij een aantal opvoeders van uiteenlopende signatuur onder te brengen kan met enige objectiviteit worden gezien als een belangrijke factor in de tragische afloop van Kaspars leven. De roman Die Söhne Pestalozzis uit 1870 van Gutzkow toont met zijn geforceerde goede afloop aan hoezeer een hervormingsgezind idealisme de feiten moest verdraaien om de eigen zaak te kunnen bepleiten; het boek concentreert zich dan ook meer op de opvoeder Nesselborn, een discipel van de Italiaanse opvoedkundige Pestalozzi, dan op de Hauser-figuur, hier Theodor Waldner geheten.

In Wassermanns roman Caspar Hauser oder Die Trägheit des Herzens uit 1907-08 wordt eenduidig de kant van de jongen gekozen. Kaspar is hier het slachtoffer van een egocentrische wereld. Hoe meer de ongelukkige verstrikt raakt in de complexiteiten van de buitenwereld, hoe meer hij zijn identiteit verliest. Keerpunt in de roman is de door Kaspar zelf voltrokken vernietiging van zijn dagboek, symbool van zijn eigen identiteit. Voor Wassermann is de vraag wie precies de moordenaar was dan ook irrelevant: Kaspar gaat te gronde aan de ‘Trägheit des Herzens’, het onvermogen van de buitenstaanders om zijn natuurlijke identiteit te respecteren.

Het motief van de teloorgang door de omgeving wordt ook gehanteerd door Handke in zijn toneelstuk Kaspar uit 1968, alhoewel

[p. 136]

het accent hier meer op het (psycho)linguïstische aspect ligt. Handke spreekt van een ‘Sprachfolterung’, waarin de mens is gereduceerd tot een produkt van wat hem via de taal is geleerd. Kaspar is ook hier een onbeschreven blad en kent de werkelijkheid alleen als tastbare werkelijkheid: elke abstractie door de benoeming van de dingen met woorden is funest.

Ook in de dichtkunst is Kaspar Hauser als stof gebruikt. In 1881 publiceerde Verlaine het gedicht ‘Gaspard Hauser chante’ in zijn dichtbundel Sagesse en gaf daarin een beknopt en aangrijpend beeld van een verstotene. In het ‘Kaspar Hauser Lied’ uit 1913 van Trakl wordt Kaspar tot een typische Traklfiguur: een eenling die door een vroege dood nog grotere ellende bespaard blijft. Trakl baseerde zich overigens uitgebreid op Wassermanns roman en op Verlaines gedicht.

Rilkes gedicht ‘Der Knabe’ (geschreven rond 1903 en opgenomen in de dichtbundel Buch der Bilder uit 1906) maakt gebruik van de door Kaspar Hauser geuite wens om naar het voorbeeld van zijn vader soldaat te worden: de puberale droomwens te worden opgenomen in een pseudo-heroïsch leven van daadkracht en geweld, die hier tot uitdrukking komt, doet sterk denken aan Rilkes Weise von Liebe und Tod des Cornets Christoph Rilke. Tucholsky bediende zich lange tijd van de naam Kaspar Hauser als pseudoniem, een besluit dat rond de eeuwwisseling mode was geworden en door talloze mindere goden in de literatuur was genomen: Tucholsky besloot echter in 1918 dit masker te laten vallen en kondigde dat aan met het gedicht ‘Namensänderung’. In het gedicht ‘Kaspar ist tot’ uit 1920 van Arp (die in 1930 een gipsen beeld vervaardigde onder de titel Tête de lutin dite ‘Kaspar’) en in de Kaspar-Hauser-Legenden uit 1925 van Klaus Mann raakt de Kaspar-figuur steeds verder verwijderd van de historische werkelijkheid. Deze tendens maakte dat Kaspar Hauser kon uitgroeien tot een mythische figuur, met meerdere dimensies. Zo werd zelfs een satirische interpretatie mogelijk, zoals al in het toneelstuk Kaspar Hauser uit 1903 van Martens en in het gedicht ‘Kaspar Hauser: historische Ballade im Moritatenstil’ uit 1927 van Lindenmeyer was geprobeerd. Handkes kritisch-satirische behandeling van de stof lijkt voorlopig het uiterst mogelijke te zijn. In Nederland greep Slauerhoff de Kaspar-Hausergeschiedenis aan: in een gedicht uit de bundel Serenade (1930) gaf hij hem gestalte als de typisch Slauerhoviaanse onbegrepen doler en mens zonder thuishaven. In 1973 verscheen El canto de las sirenas de Gaspar Hauser van de Spanjaard Amo. De Deen Høgsberg schreef gedichten en een toneelstuk naar aanleiding van het Kaspar-Hauserverhaal (resp. 1967 en 1985). In de roman Turkenvespers uit 1977 van Ferron wordt de ‘raadselachtige levensgeschiedenis van de meestbesproken wees aller tijden’ gebruikt als rode draad in een reconstructie van Wenen als ‘proefstation der wereldondergang’. Ook in Ferrons roman De ballade van de beul uit 1980 zijn de verwijzingen naar de vondeling legio.

In Fortes toneelstuk Kaspar Hausers Tod uit 1979 is Kaspar opnieuw het slachtoffer, ditmaal als symbool van de onderdanen in het Biedermeiertijdperk, die onder de grillen van hun heersers gebukt gaan. Kaspar is overigens in het stuk slechts aanwezig in de gesprekken van de mensen die zijn begrafenis bijwonen, hetgeen zijn symbolische waarde benadrukt.

In 1974 verfilmde de Duitse cineast Herzog op zijn bekende eigengereide wijze het verhaal van Kaspar Hauser met jeder für sich und gott gegen alle, waarbij hij zich baseerde op de roman van Wassermann. Eerdere verfilmingen waren die tragödie des kaspar hausers uit 1915 van de Duitse regisseur Matull, der spielverderber uit 1965 van Coubier eveneens uit Duitsland en hauser's memory uit 1970 van de Amerikaan Sagal. In 1956 zag het Amerikaanse televisieminnend publiek een bewerking van Wassermanns roman met Michael Landon als Kaspar. De veelzijdige kunstenares Oppenheim, vooral bekend geworden door haar deelname aan surrealistische mani-

[p. 137]

festies, schreef rond 1942 een aanzet tot een filmscenario, dat in 1970 geheel werd herzien (Kaspar Hauser oder die goldene Freiheit); de verfilming is overigens nooit verwezenlijkt.

In de moderne psychologie is het Kaspar-Hauser-syndroom bekend (Mitscherlich), waarmee een ontwikkelingsstoornis wordt aangeduid die is veroorzaakt door isolement en ontbrekende sociale contacten: gevoelsarmoede en contactuele stoornissen zijn het gevolg. Daarnaast spreekt men van een Kaspar-Hauser-experiment als het gaat om gedragsonderzoek waarbij dieren worden opgevoed in streng isolement en onder onthouding van zo veel mogelijk externe prikkels: een dergelijk onderzoek moet uitwijzen welke eigenschappen genetisch bepaald zijn en welke aangeleerd.

Peitler 1927; Jungmann 1935; Bance 1974/75; Theisz 1976; Sampath 1991; Struve 1992