Van Abélard tot Zoroaster. Literaire en historische figuren vanaf de renaissance in literatuur, muziek, beeldende kunst en theater

Julianus Apostata

(331-363), ook wel Julianus de Afvallige, was de naam die de christenen gaven aan de Romeinse keizer Flavius Claudius Julianus, omdat hij het christendom verzaakte. Julianus was de neef van Constantijn de Grote en hij werd het symbool van de opstandige mens die de geest van de nieuwe tijd bestrijdt en terugkeert naar het verleden. In zekere zin vormt de geloofsafval van Julianus een inversie van de bekering van

[p. 129]

de christenhater Saulus tot de apostel Paulus.

In 337 ontsnapte Julianus aan het bloedbad dat de zonen van de overleden Constantijn de Grote in Constantinopel na de dood van hun vader onder bloedverwanten aanrichtten. Julianus, een kind nog, werd gespaard vanwege zijn leeftijd, zijn vader en oudere halfbroer echter lieten het leven. Constantius, de tweede zoon van Constantijn de Grote, werd door velen als kwade genius van de slachting beschouwd. Nadien weigerde Julianus zijn redding toe te schrijven aan de genade van de christelijke God: hij zag er liever de hand in van de zonnegod Helios.

In Nicomedia leefde de jonge Julianus in ballingschap. Daar en in Constantinopel en Athene werd hij beïnvloed door de lessen van het neoplatonisme. Hij trok zelfs naar Efeze om daar de charlatan Maximus te ontmoeten. Maximus van Efeze oefende met zijn magisch neoplatonisme en initiaties in de Mithras-godsdienst een beslissende invloed op Julianus uit. Aan de studie van het neoplatonisme en de ontmoeting met Maximus zou hij zijn geloofsafval danken.

In 355 benoemde keizer Constantius ii Julianus tot ‘caesar’ (onderkeizer) van de westelijke provincies. Het was een gevaarlijke onderscheiding, zoals Julianus' halfbroer Gallus had ervaren: Gallus was in 354 op last van de keizer onthoofd, omdat hij de hem opgedragen bestuurlijke taken niet naar tevredenheid had vervuld. Ammianus Marcellinus en Libianus, tijdgenoten van Julianus, veronderstelden later dat de paranoïde Constantius ii zijn geleerde, maar militair onervaren neef naar het Gallisch front zond om hem daar te laten sneuvelen. Op onverwacht doeltreffende wijze bestuurde de jonge ‘caesar’ Gallië, en militaire successen tegen de Alamannen (Straatsburg 357) en de Franken gaven hem groot krediet bij zijn soldaten en in Rome. In Gallië riepen Julianus' soldaten in 360 - tijdens een wellicht door Julianus gestimuleerde muiterij tegen een troepenverplaatsing die door de keizer was bevolen - hun legeraanvoerder uit tot nieuwe keizer. De dood van Constantius voorkwam een openlijke confrontatie tussen Julianus en de wettige keizer. In 361 werd Julianus in het gehele rijk als keizer erkend.

Julianus' regeerperiode was kort maar hevig. Toen hij keizer was openbaarde zich zijn weerzin tegen het ‘nieuwe’ christendom pas ten volle. Onder het bewind van Constantius was een bekentenis tot het ‘heidendom’ ondenkbaar geweest. Intussen had de nieuwe godsdienst der ‘Galileeërs’, zoals Julianus de christenen smalend noemde, zich in voorbije decennia gecorrumpeerd door hevige interne twisten en de associatie met dubieuze keizers als Constantius. Christelijke wetenschap werd door de nieuwe keizer verboden, kerken werden gesloten, oude tempels in ere hersteld. Dit geschiedde niet zonder slag of stoot. Julianus, die zich door publikaties (‘Tegen de Galileeërs’) als filosoof afficheerde, voerde de heidense godenverering weer in. Het filosofisch werk van Julianus is goeddeels bewaard gebleven, wat niet weinig bijdroeg aan zijn postume roem. In het jaar 363 sneuvelde Julianus in de strijd tegen de Perzen.

Bij het ‘geletterde’ voortleven van keizer Julianus werd zijn controversiële positie goed zichtbaar. De dood van de keizer werd door de christenen bejubeld. Zelfs werd de legende verspreid dat Julianus tot op zijn sterfbed de hemel tergde: hij nam wat bloed uit de wond aan zijn hand en wierp dat hemelwaarts, met de uitroep: ‘Gij hebt overwonnen, Galileeër!’ Geestverwanten van Julianus werden vervolgd en de overleden keizer werd vervloekt. Daarbij werd de toon gezet door Gregorius van Nazianze, die gelijk met Julianus in Athene had gestudeerd en nadien onder meer bisschop van Constantinopel werd. Onmiddellijk na Julianus' dood herdacht Gregorius de keizer in een aantal smaadredes: op onbarmhartige wijze werd Julianus als tiran en goddeloze aan de schandpaal genageld. Julianus' deugden werden bespot, zijn ondeugden en lichamelijke gebreken gehekeld. Gregorius doopte de keizer ‘Apostata’, de Af-

[p. 130]

vallige. Dat Julianus vooral als ‘Apostata’ voortleefde, demonstreert het succes van Gregorius' karaktermoord.

Aanhangers van Julianus en ‘heidense’ tijdgenoten verkozen uit lijfsbehoud vooralsnog te zwijgen. Pas vijf jaar na Julianus' dood werd dit zwijgen voorzichtig doorbroken door Libianus, die zijn verloren vriend herdacht in zijn Monodia, een weeklacht en lofrede. Enige jaren nadien gaven Eutropius (Breviarium ab urbe condita, 4e eeuw: een beknopte geschiedenis van het Romeinse Rijk), Ammianus Marcellinus (Historia, eind 4e eeuw) en Eunapius op grond van eigen waarnemingen of van getuigeverklaringen van Julianus' intimi een uiterst vleiend portret van de keizer als hersteller van het hellenisme en als voorbeeldig soeverein.

Ondanks de (riskante) lofprijzingen door de christelijke dichter Prudentius werd in de eeuwen na Julianus' dood diens demonisering voltooid. Behalve Gregorius' gezaghebbende veroordeling speelden daarbij de Basilius-legende en de zogenaamde Syrische Julianus-romans een rol. Met deze laatste worden twee fragmentarisch overgeleverde Julianus-romans bedoeld, die van de 6e en 7e eeuw dateren en van Syrische herkomst zijn. De invloed van Gregorius is in beide teksten onmiskenbaar. In de eerste roman is een belangrijke episode gewijd aan Julianus' conflict met Eusebius, de legendarische bisschop van Rome. Met Gods hulp doorstaat Eusebius alle martelingen en beproevingen, hem door de keizer opgelegd.

In de middeleeuwen ging de legendevorming voort. In hagiografieën en in de evenmin erg kritische historiografie van de martelaren werd voor de beroemde vijand van het christendom met genoegen een plaats ingeruimd. Zo werd Julianus onder meer verantwoordelijk gesteld voor de dood van Artemius. Aan de Afvallige werden tal van gruweldaden toegeschreven. In de hagiografie van de heilige Basilius van Caesarea werd verhaald hoe de heilige in een visioen de ondergang van Julianus voorzag. In de 14e eeuw verscheen een drama waarin keizer Julianus wordt bestreden door Maria.

In 1489 werd in Florence op het feest van de heiligen Johannes en Paulus, die wel zijn beschouwd als slachtoffers van Julianus, een drama opgevoerd, waarin Lorenzo de Médicis een aantal traditionele elementen van christelijke Julianus-legenden verwerkte, zoals de vermeende laatste woorden van de keizer. Nieuw aan het drama van de geletterde, in het neoplatonisme geschoolde Lorenzo was dat Julianus niet langer als incarnatie van het kwaad gold. Julianus verscheen welhaast als een modern mens van de renaissance: hij was een verdediger van het hellenisme en een Romeins patriot.

De rehabilitatie van Julianus was een gevolg van de hernieuwde bestudering van zijn geschriften en van het werk van ‘heidense’ geschiedschrijvers: Julianus bleek weinig gelijkenis te vertonen met het monster dat de christelijke overlevering van hem had gemaakt. De bestudering van Julianus' werk vond doorgaans in heterodoxe kringen plaats. Zo beschikte La Ramée over een manuscript van de Misopogon, een van Julianus' satirische geschriften. Pierre Martini, een leerling van La Ramée, liet zijn belangrijke editie van Julianus' werken voorafgaan door een korte biografie van Julianus. In die biografie wordt korte metten gemaakt met de sinds Gregorius populaire gruwelverhalen over de keizer. De wetenschappelijke bestudering van Julianus' leven en werken had op de literaire verbeelding aanvankelijk weinig vat: op de planken bleef Julianus de duivelse afvalligheid zelve. In het jezuïetendrama van de 17e eeuw handhaafde Julianus zich weliswaar als de vijand van de Kerk, maar door zijn frequente optreden kreeg zijn figuur een zekere vertrouwdheid en een tragische dimensie. In Summa der Tragödien von Keiser Juliano uit 1608 portretteerde Drexel de keizer voor het eerst als een door de filosofie - het instrument van de duivel - misleide jongeling. In de drama's Julianus Apostata Tragoedia uit 1659, Julianus Pseudo-Politicus uit 1699 en Julianus

[p. 131]

Geertgen tot Sint Jans, Keizer Julianus laat het gebeente van Johannes de Doper verbranden, ca. 1484, paneel. Kunsthistorisches Museum, Wenen. In 362 n.C. gaf Julianus de Afvallige bevel het gebeente van Johannes de Doper te verbranden, omdat er op de plaats waar ze waren begraven vele wonderen gebeurden.

[p. 132]

Apostata uit 1708 - alle drie anoniem verschenen - werd Julianus op latere leeftijd getoond: als tragische huichelaar, vergiftigd door de wijsbegeerte.

De wijsgeren en ‘philosophes’ uit de 17e en 18e eeuw reageerden met hun Julianus-studies niet zozeer op de uitdagende demonisering in het jezuïetendrama, maar bouwden veeleer voort op de resultaten van de Julianus-filologie van Martini en van Pétau, jezuïet te Orléans en kenner van de Griekse letterkunde. Pétau had Julianus' christenhaat op even listige als retorische wijze gerelativeerd: waar Julianus de christenen in geschrifte attaqueerde, stelde hij volgens Pétau in wezen hun werken ten voorbeeld aan de heidenen. Gehoorzaamde de goddeloze Julianus daarmee in feite niet aan de christelijke normen? Deze vraag werd door filosofen in toenemende mate positief beantwoord. De toevoeging ‘Apostata’ werd steeds meer als geuzennaam gezien: werden de belangrijkste denkers niet altijd als godverzakers, als afvalligen gesmaad? In 1764 publiceerde de markies d'Argens een vertaling van Julianus' verdediging van het heidendom; die uitgave versterkte de bewondering voor een der meest beruchte tegenstanders van de christelijke Kerk, Voltaire. In zijn Dictionnaire philosophique bracht Voltaire in het lemma ‘Julien’ uitgebreid hulde aan de peetvader van alle ‘philosophes’: volgens Voltaire was Julianus de ‘tweede van alle mensen, zo niet de eerste’. Aan het hof van Frederik de Grote werd ‘Fritz’, om deze te vleien, vergeleken met de keizerlijke wijsgeer. Ook de in Engeland gezaghebbende intellectueel en wijsgeer Cooper, Earl of Shaftesbury, putte zich in zijn werk uit in lofprijzingen aan het adres van de nobele, edelmoedige en milde Julianus.

De populariteit van de denker Julianus bleef in de 18e eeuw goeddeels beperkt tot kringen van filosofen en filologen; in de bellettrie werd de ‘Afvallige’ nog niet vereeuwigd. Weliswaar konden Goethe en Schiller hun sympathie voor de keizer moeilijk verhullen, maar verder dan Schillers plannen in 1788 voor een epos over Julianus kwamen de schrijvers van de ‘Sturm und Drang’ niet.

Aan artistieke mislukkingen ontbrak het ook in de 19e eeuw niet. Zo schreef Vigny in zijn jeugd een drama over Julianus Apostata, maar dat stuk overleefde de zelfkritiek van de auteur niet. Bekend zijn ook de mislukte pogingen van Adam Müller, Hebbel en Gutzkow om de Julianus-geschiedenis een nieuwe literaire vorm te geven. De populariteit van Julianus in de letteren van de 19e eeuw is niettemin onloochenbaar. Vooral Duitse tweederangsauteurs brachten de keizer op de planken: de Afvallige werd verheerlijkt in het dramatisch werk van Kettenburg 1812 en Neander 1812, terwijl Molitor 1866 de keizer traditioneel-confessioneel als christenhater ten tonele voerde. Belangrijker is het werk van Fouqué, die in poëzie (Legende von Kaiser Julianus dem Abtrünnigen, 1816) en proza (Geschichten vom Keiser Julianus und seinen Rittern, 1818) de keizer deugden en ondeugden gaf en zijn lotgevallen in een zekere magische schemer bracht. Van belang is ook het epos dat Eichendorff in 1853 aan Julianus wijdde.

In de laatste decennia van de 19e eeuw wint Julianus nog aan literaire prominentie: belangrijke toneelschrijvers herkennen in de afvalligheid van Julianus hun eigen moeizame verhouding tot het christendom. Ibsen liet in zijn drama Keiser og Galilaeer uit 1873 de rebel Julianus nog tot het inzicht komen dat het christendom over hem zegevierde, terwijl Emants in Juliaan de Afvallige uit 1874 Julianus als zoeker naar schoonheid en zielsverwantschap uiteindelijk een ontgoocheling bereidde. Emants, die zich baseerde op Gibbons standaardwerk Decline and Fall of the Roman Empire uit 1776-88, herkende in Julianus zijn eigen afkeer van een verstard christendom, terwijl de oude heidense levensvreugde teloorgegaan was. In zijn nimmer opgevoerde drama, een jeugdwerk, moest Emants teleurgesteld erkennen dat herstel van de verloren eredienst van de zinnen een illusie was. In 1876 portretteerde de Italiaanse dramaturg

[p. 133]

Cossa de afvallige Julianus als filosoof van het liberalisme. Opmerkelijk is ook het poëtisch drama van de Tsjechische auteur Vrchlický uit 1885. In sommige studies wordt het provocerend karakter van de Julianus-figuur in de drama's van de laatste decennia van de 19e eeuw in verband gebracht met de ‘politiek’ van het Vaticaan: na de onfeilbaarheids-verklaring van de paus in 1870 en de daaropvolgende ‘Kulturkampf’ werd artistiek en filosofisch verzet tegen de intolerantie van het katholicisme in Julianus belichaamd.

Een politieke interpretatie van Julianus werd al in 1847 gegeven door de bekende theoloog David Friedrich Strauss: in Julianus Apostata, der Romanticus auf dem Throne der Cäsaren ontwierp hij een portret van Julianus dat sterke gelijkenis vertoonde met dat van Frederik Willem iv van Pruisen. Naar het oordeel van Strauss waren beide ‘romantici’ even reactionair. Veeleer komiek is het achterhoedegevecht van de Leidse dominee Van der Pot, die in 1852 in drie zangen (Julianus de Afvallige, of de strijd tegen het christendom) de keizer als vijand van het Nederlands protestantisme vereeuwigde. Interessant zijn de houtgravures waarmee Rochussen deze uitgave verluchtigde. Een bredere bekendheid verwierven de Julianus-romans van Dahn (Julian der Abtrünnige, 1893) en Merezkovski (Julian Otstupnik, 1896). In beide historische romans verscheen Julianus als personificatie van de oude tijd in een nieuwe tijd.

In de 20e eeuw verliest de literaire belangstelling voor Julianus het van de wetenschappelijke interesse. Intrigerend is het perspectivisch spel dat de Amerikaanse romancier Vidal in Julian uit 1962 met de bekende stof aanging: naast een gefingeerde autobiografie en Julianus' dagboekfragmenten zijn er de commentaren van Julianus' wijsgerige vrienden Priscus en Libanius. Julianus wordt bij Vidal het slachtoffer van een christelijke samenzwering; bij hem geen deemoedige schuldbekentenis op het sterfbed. Van Estang verscheen in 1968 de roman L'Apostat.

Wellicht speelt de herinnering aan Julianus Apostata mee in het personage Julian in Tiny Alice van Albee, althans Gerard Reve veronderstelde dat in een brief uit 1965 aan Guus Oster (opgenomen in Reves Brieven van een aardappeleter, 1993).

De iconografie van Julianus lijkt te verwaarlozen; een rol daarbij speelt dat het zegevierend christendom weinig behoefte had aan verbeeldingen van de afvallige keizer. Een zeer fraaie uitzondering wordt gevormd door het schilderij Keizer Julianus laat het gebeente van Johannes de Doper verbranden (ca. 1484) van Geertgen tot Sint Jans.

Verfilmd werden de lotgevallen van Julianus in 1917 door de Russische cineast Kasjanov, die zich daarbij baseerde op de roman van Merezkovski.

Förster 1905; Käte 1929; Bidez 1930; Boerwinkel 1943