Van Abélard tot Zoroaster. Literaire en historische figuren vanaf de renaissance in literatuur, muziek, beeldende kunst en theater

Hendrik IV,

koning van Frankrijk van 1589 tot 1610, was een van de hoofdrolspelers in de godsdienstoorlogen die zijn land in de tweede helft van de 16e eeuw teisterden, met als een van de dramatische hoogtepunten de Bartholomeusnacht. Na een protestantse opvoeding genoten te hebben in het Zuidfranse Pau, wisselde hij vijfmaal van godsdienstige overtuiging om tenslotte als katholiek te sterven. Zijn voorganger koning Karel ix stond sterk onder de invloed van diens Italiaanse moeder Catharina de Médicis, die vond dat haar zoon te veel gemene zaak maakte met de protestantse partij, die destijds onder leiding stond van Gaspard de Coligny en Hendrik van Na-

[p. 124]

varra, de latere Hendrik iv. De aanvoerder van de katholieke partij was de hertog van Guise. In augustus 1572 waren de belangrijkste vertegenwoordigers van beide kampen in Parijs bijeen om het huwelijk bij te wonen van de katholieke Margaretha van Valois, zuster van Karel ix, met de protestant Hendrik van Navarra. Toen een poging om Coligny te vermoorden mislukte, wist Catharina haar zoon ertoe over te halen om een slachting aan te richten onder de hugenoten. Deze furie, die in de Bartholomeusnacht (23 op 24 augustus) van 1572 om 3 uur begon en zich daarna over het hele land verspreidde, kostte het leven aan naar schatting 20.000 protestanten die weigerden hun geloof af te zweren. Ook Coligny kwam om, maar Hendrik van Navarra bekeerde zich en werd aldus gespaard.

De Parijse Bloedbruiloft, zoals deze Bartholomeusnacht ook wel wordt aangeduid, inspireerde een protestantse dichter als de Elzasser Fischart tot gedichten die zich fel tegen Catharina de Médicis richtten. D'Aubigné ruimde in 1616 een belangrijke plaats in voor de gruwelijke gebeurtenis in Les tragiques, het belangrijkste (satirische) werk over de Franse godsdienstoorlogen.

Van Christopher Marlowe werd in 1593 een toneelstuk over de slachting opgevoerd onder de titel The Massacre of Paris. In deze tragedie, die slechts als verminkte tekst is overgeleverd, ligt de nadruk op de figuur van de hertog van Guise, die (als zovele protofaustische helden bij Marlowe) zowel door bruutheid en nietsontziende machtswellust als door een bewonderenswaardig idealisme wordt gedreven. In Barclay's roman Argenis uit 1621 werden de misstanden aan het hof van Karel ix beschreven; op de vertaling van dit werk door Opitz 1626 baseerden Flayder 1626 en Christian Weisse 1684 hun dramatiseringen. In de barokdrama's van Rodius (Colignius, 1615) en Nathaniel Lee (The Massacre of Paris, 1690) staat de heroïsche, stoïcijnse martelaarsfiguur van de hugenotenleider Coligny centraal.

De Engelse vertaling uit 1607 van L'inventaire général de l'histoire de France van Serres en Matthieu vormde het uitgangspunt van een tragedie in twee delen van Chapman, onder de titel The Conspiracy and Tragedy of Charles Duke of Byron (1608). In dit treurspel zet de Franse hertog Biron een samenzwering tegen Hendrik iv op die echter wordt ontdekt: de koning schenkt hem gratie, maar als Biron voor de tweede maal snode plannen smeedt, wordt hij ter dood veroordeeld en geëxecuteerd. De Franse ambassadeur tekende destijds te Londen officieel protest aan tegen het feit dat een Engelse schrijver een nog in leven zijnde vorst ten tonele had gevoerd. Een van de thema's uit Chapmans toneelstuk, Hendriks grote voorliefde voor vrouwen, die hem in Frankrijk de bijnaam ‘le Vert-Galant’ bezorgde, keerde terug in het toneelstuk The Noble Spanish Soldier uit 1631, dat onder de naam van Dekker werd uitgegeven, maar aan Rowley moet worden toegeschreven.

Voltaire schreef een episch gedicht in alexandrijnen, La Henriade (in 1723 verschenen onder de titel La Ligue ou Henri le Grand), en toonde Hendrik iv als de verlichte monarch die een einde had weten te maken aan de godsdiensttwisten die Frankrijk zolang hadden beheerst en verdeeld. Met zijn onmiddellijke voorganger op de Franse troon, Hendrik iii, belegert hij Parijs, waar de katholieken van de harde lijn, verenigd in de ‘Ligue’ onder leiding van de hertog van Guise, in opstand zijn gekomen tegen hun koning die zij te toegeeflijk vinden tegenover de hugenoten. Hendrik van Navarra wordt naar Engeland gezonden om de hulp van Elisabeth i in te roepen. Aan haar hof doet hij het relaas van de Bartholomeusnacht en van de gruweldaden tegen de protestanten in de jaren daarna. De Ligisten vragen op hun beurt Rome om hulp. Hendrik iii sterft door de moordenaarshand van een dominicaner monnik. Na vele veldslagen te hebben geleverd, slaagt Hendrik erin de Franse troon veilig te stellen, en als hij eenmaal (opnieuw) tot het katholieke geloof is bekeerd, ontvangt de Parijse be-

[p. 125]

volking hem met open armen. Een tijd van vrede en welzijn breekt aan.

De classicistische treurspeldichter Gottsched toonde in Die parisische Bluthochzeit König Heinrichs von Navarra uit 1746 Karel ix als een verbeten bestrijder van de hugenoten, die na de bloedbruiloft Hendrik van Navarra tot bekering dwingt. Onder Lodewijk xv en zijn opvolger werd de figuur van Hendrik iv vele malen voorgesteld als de goedmoedige, verlichte ‘volkskoning’ die iedere Fransman zijn ‘kip-in-het-pannetje’ gunde. Voorbeelden hiervan worden geleverd door Voltaire en zijn hierboven genoemde werk, door Collé in het blijspel La partie de chasse de Henri IV uit 1760 en door Sainmore in een zogenaamde ‘heroïde’ uit 1761 onder de titel Gabrielle d'Estrées à Henri IV. In uiteenlopende kunstvormen - van tragedie tot pantomime - treedt Hendrik op als de weldoener van zijn volk, die zijn tegenstanders rechtvaardig behandelt en altijd vrolijk en joviaal is (Rozoi 1774, 1775 en 1780; Klairwal 1779; Desfontaines de la Vallée 1780; Bohaire-Dutheil 1780; Mercier 1782). Zijn verhoudingen met de markiezin van Verneuil en met Gabrielle d'Estrées kregen in 1778 hun literaire uitwerking in de tragedies van respectievelijk Irailh en Sauvigny.

De opvoering in 1788 van de anti-monarchistische tragedie Charles IX van Chénier werd aanvankelijk door de politie verboden, maar een jaar later, in augustus 1789, oogstte het werk veel succes bij het publiek en bij revolutionaire voormannen als Danton en Desmoulins. Het stuk toont een krachteloze koning Karel ix die volkomen wordt gedomineerd door zijn moeder Catharina de Médicis en door de hertog van Guise. Als zijn kanselier hem verslag komt uitbrengen van de gruweldaden die in de Bartholomeusnacht hebben plaatsgevonden, krijgt de koning spijt. Hendrik van Navarra wijst Karel op de grote schuld die hij op zijn schouders heeft geladen. Karel ontsteekt in hevige woede tegenover zijn raadsheren, maar valt dan bewusteloos voor de troon neer.

Schillers opstel Bürgerliche Unruhen in Frankreich in den Jahren 1569-1572 uit 1793 heeft grote invloed gehad op de vele toneelstukken die in de 19e eeuw naar de stof zouden volgen. Bovendien heeft de confrontatie tussen Posa en Filips ii uit Schillers Don Carlos vaak model gestaan voor de confrontatie van Coligny en Karel ix, zoals in Coligny, Admiral von Frankreich uit 1820 van Eduard Marschner, Die Bartholomäus-Nacht uit 1846 van Auffenberg en het anoniem verschenen toneelstuk Coligny uit 1855.

In de historische roman Chronique du règne de Charles IX uit 1829 van Mérimée gaat de jonge hugenoot Bernard de Mergy naar Parijs om zich bij de troepen van Coligny aan te sluiten. In een duel doodt hij een beruchte huurmoordenaar en wint zo het hart van de katholieke Diane de Turgis, bij wie hij de Bartholomeusnacht doorbrengt. Tevergeefs probeert zij hem tot een bekering over te halen. Zijn broer George, een scepticus die uit carrière-overwegingen zijn protestantse geloof heeft afgezworen, neemt in de gruwelnacht afstand van Karel ix, zonder echter zijn functie in het koninklijke leger op te geven. Het noodlot brengt beide broers tegenover elkaar als Bernard naar het protestantse bolwerk La Rochelle is gevlucht, dat door de troepen van de koning wordt belegerd. Zonder het te weten raakt Bernard zijn broer dodelijk: deze verliest in zijn stervensuur echter niets van zijn stoïcijnse houding. Een dominee en een pastoor vechten om het zieleheil van de stervende.

In 1843 kwam de roman Sur Catherine de Médicis van Balzac uit. Het eerste deel beschrijft de machinaties van de Italiaanse heerseres in de tijd van Frans ii en Maria Stuart. Het tweede deel speelt in de jaren dat zij de feitelijke regentes was, die over het hoofd van Karel ix heen regeerde. Het derde deel speelt zich af in de 18e eeuw: een advocaat en een chirurg vertellen elkaar de droom die ze de nacht tevoren hebben gehad. De eerstgenoemde heeft Catharina gezien die de Bartholomeusnacht bejubelde, alhoewel de zui-

[p. 126]

verende werking van de slachting niet ten volle is verwezenlijkt. Wellicht is een tweede revolutie nodig om de bloednacht te voltooien.

De roman La reine Margot uit 1845 van Dumas père speelt zich af tussen de beruchte nacht en de dood van Karel ix op 30 mei 1574. De drie hoofdthema's zijn de hechte vriendschap tussen twee edellieden, de grenzeloze ambitie van Catharina, en de liefde die Margaretha van Valois, de ‘Margot’ van de titel, de vrouw van Hendrik van Navarra, heeft opgevat voor Hyacinthe de la Môle. De historische romans van Moret (Les mystères de la Saint-Barthélemy, 1860) en van Ramée (Les noces vermeilles: histoire de la Saint-Barthélemy, 1877) hielden zich vrij strikt aan de feiten, terwijl Ponson de Terrail zich in 1865 in zijn roman La Saint-Barthélemy aanzienlijk meer vrijheden permitteerde.

Mohr (Coligny, 1857) en Devrient (Zwei Könige, 1867) hebben gepoogd de psychologische ommezwaai te analyseren die Karel ix maakte toen hij van hugenotenvriend veranderde in aanstichter van hun ondergang. In The Queen-Mother uit 1860 van Swinburne wordt met de titel verwezen naar Catharina de Médicis: in dit versdrama is de hofdame Denise de hoofdpersoon die van de koningin-moeder de opdracht krijgt Karel ix te verleiden om hem zo te kunnen bespioneren. In de Bartholomeusnacht komt zij jammerlijk aan haar einde. De novelle Das Amulett uit 1873 van Conrad Meyer werd geïnspireerd door Mérimées roman en gaat over de katholieke Boccard, een soldaat in Duits-Zwitserse dienst, die met een amulet het leven weet te redden van zijn protestantse vriend Hans Schadau, secretaris van Coligny. Als Schadau na de Bartholomeusnacht moet vluchten, krijgt hij van zijn vriend een uniform van de Zwitserse Garde. Boccard zelf wordt echter gedood door de kogel die voor zijn ketterse vriend was bedoeld: hem brengt het amulet geen geluk.

Cremers schreef in 1938 een toneelstuk over de confrontatie tussen Catharina de Médicis en Coligny. Op doorreis in Pau, de geboortestad van Hendrik van Navarra, vatte Heinrich Mann het plan op om een historische roman aan deze Franse koning te wijden. In 1935 en 1938 kwamen de twee delen van deze roman uit: Die Jugend des Königs Henri Quatre en Die Vollendung des Königs Henri Quatre. De streng in de protestantse leer opgevoede Hendrik leert in Parijs het corrupte hofleven kennen. Met admiraal Coligny zet hij zich aan het hoofd van de bevrijdingsstrijd der hugenoten. Na enkele liefdesavonturen trouwt hij met de zuster van koning Karel ix. In de bloednacht ontvalt hem zijn grote vriend en medestrijder Coligny. Mann vergelijkt de wreedheden der katholieke Ligisten met de nationaal-socialistische terreur die op het moment van schrijven zijn vaderland teistert. Hendrik vlucht naar La Rochelle waar een (fictieve) ontmoeting met Montaigne plaatsvindt: Montaigne leert hem daarbij dat macht alleen mag worden aangewend om het goede te verrichten.

Het tweede deel gaat over het koningschap van Hendrik iv. Hij toont zich een strijdbaar humanist die met het Edict van Nantes (1598) de hugenoten een zekere vrijheid van godsdienst verschaft. De moord op zijn minnares Gabrielle d'Estrées, met wie hij twee kinderen had, is een verwijzing naar zijn eigen einde. Zijn tweede vrouw, Maria de Médicis, dwarsboomt hem in zijn streven naar een volkenbond waarin de christelijke naties van Europa moeten worden verenigd.

De titels van de romans van Uhlenbusch (Paris ist eine Messe wert en Sonntags ein Huhn im Topf, beide 1954) verwijzen naar Hendriks boutades naar aanleiding van zijn (tweede) bekering (‘Paris vaut bien une messe’) en naar zijn sociale programma.

Meyerbeer componeerde in 1836 de ‘grand opéra’ Les Huguenots, op een libretto van Scribe: de oorspronkelijke titel luidde Léonore ou la Saint-Barthélemy. Margaretha van Valois, Hendriks vrouw, wil de katholieke hofdame Valentine laten huwen met de hugenoot Raoul om zo een brug te slaan tus-

[p. 127]

sen de elkaar bestrijdende geloven. Zonder elkaars naam of status te kennen waren zij reeds verliefd op elkaar geworden. Als Raoul een gesprek dat niet voor zijn oren is bedoeld, verkeerd beoordeelt, meent de hugenoot dat zijn geliefde de voorkeur geeft aan de graaf van Nevers, reden waarom hij het voorstel van Margaretha van de hand wijst. Valentine's vader daagt hem daarop uit tot een duel, met de bedoeling de brutale hugenoot te doden.

F. Dubois, De Bartholomeüsnacht, 1572, doek. Musée des Beaux-Arts, Lausanne.

Valentine, die inmiddels heeft ingestemd in een huwelijk met Nevers, waarschuwt Raoul, die nu inziet dat hij zich schromelijk heeft vergist. Ondertussen is de spanning tussen beide kampen opgelopen: Catharina de Médicis smeedt haar plannen die culmineren in de gruwelen van de Bartholomeusnacht. Valentine bekent Raoul haar liefde en biedt hem de bescherming van de koning aan, welk aanbod hij van de hand wijst. Dan neemt zij zijn geloof aan om samen met hem te sterven: het vonnis wordt voltrokken door

[p. 128]

de compagnie die onder leiding staat van Valentine's vader.

Jean Paul Egide Martini schreef in 1774 de opera Henri IV. Winter schreef in 1779 een ballet Die Liebe des Heinrichs IV und der Gabriele. Rombergs ‘Schauspiel’ Heinrich IV von Frankreich stamt uit 1806 en in 1820 schreef Heinrich Marschner zijn opera Heinrich IV und d'Aubigné. De Engelse componist Bishop schreef in 1820 de opera Henry Quatre. Paris in the Olden Times. Carl Maria von Weber schreef in 1818 het ‘Trauerspiel’ Heinrich IV von Frankreichs Tod. In 1829 werd het drama Heinrich IV von Paris van Bierey voor het eerst opgevoerd. De operette Heinrich IV van Adolf Müller werd in 1865 gecomponeerd. De komische opera van Boieldieu 1814 en de opera van Radoux 1866 verschenen beide onder de titel Henri IV en voyage. Uit 1874 stamt Die Bartholomäusnacht van Brandl.

Van Hendrik iv staan ruiterstandbeelden in Nérac, Pau en Parijs (Pont-Neuf), standbeelden in Pau, Parijs en Versailles, en borstbeelden in Angers, Genève en Berlijn. Het Louvre bezit een portret door Frans Pourbus de Oudere. Andere portretten bevinden zich in Montpellier, Hampton Court (Londen), Versailles (waaronder een portret door Ary Scheffer), op het slot Gripsholm (Zweden) en in München. Beroemd is de Galerie Médicis van het Louvre: deze ruimte is geheel gevuld met schilderijen (oorspronkelijk bestemd voor een zaal in het Palais de Luxembourg) van de hand van Rubens, gewijd aan het leven van Maria de Médicis, Hendriks tweede vrouw, en bevat onder andere Hendrik IV ontvangt het portret van Maria de Médicis en De Hemelvaart van Hendrik IV; de reeks werd begonnen in 1621 en voltooid in 1625, en zou worden voortgezet met een vergelijkbare reeks over het leven van Hendrik zelf, maar Rubens is nooit verder gekomen dan enkele olieverfschetsen. De Uffizi te Florence bezit twee schilderijen die Hendrik voorstellen tijdens en na de slag bij Ivry. Voorts zijn er schilderijen in Berlijn (Inname van Parijs), Wenen (Slag bij Coutras) en Liechtenstein. De Londense Wallace Collection bezit diverse doeken met afbeeldingen uit het leven van Hendrik. In de Alte Pinakothek te München hangt een werk van Anthonie van Dyck, waarop Hendrik staat afgebeeld tijdens een veldslag. Ingres schilderde de koning met zijn kinderen. In Genève hangt een tafereel met de jeugdige Hendrik. Het Prado te Madrid bezit een onthoofding van Johannes de Doper, waarbij de Franse koning is afgebeeld. Voorts bestaan er gravures van Goltzius, Gaultier, Saint-Aubain en P. Sauvage. Van Ary Scheffer is een ruiterportret van Hendrik iv uit 1828 aanwezig in het Louvre te Parijs.

De Bartholomeusnacht is vele malen in al zijn gruwelijke details afgebeeld, voornamelijk echter in de vorm van gravures die kunsthistorisch van weinig of geen waarde zijn. Een uitzondering is een fresco (ca. 1572) van Vasari dat de muren siert van de Sala Regia in het Vaticaan. In het Musée des Beaux-Arts van Lausanne bevindt zich een doek van F. Dubois, waarop de gruwelen in extenso staan afgebeeld. In de Makins Collection hangt een schilderij uit 1852-53 van Millais, A Huguenot, on St. Bartholomew's Day, Refusing to Shield Himself from Danger by Wearing the Roman Catholic Badge.

Koeppel 1896; Koch 1914; Brenner 1931; Joutard 1976