Van Abélard tot Zoroaster. Literaire en historische figuren vanaf de renaissance in literatuur, muziek, beeldende kunst en theater

Lady Godiva,

de vrome echtgenote van Leofric, graaf van Mercia, leefde in de eerste helft van de 11e eeuw. Dankzij de Flores historiarum werd zij twee eeuwen later het middelpunt van sagevorming. Volgens de overlevering bevrijdde zij de stad Coventry van zware belastingen door naakt te paard de stad te doorkruisen. Volgens sommige bronnen zouden die belastingen door haar echtgenoot aan de stad zijn opgelegd. Leofric zou tegenover zijn echtgenote hebben beweerd slechts bereid te zijn om van de belastingen af te zien indien zij ongekleed door Coventry zou dur-

[p. 109]

George Jones, Lady Godiva bereidt zich voor op haar rit door Coventry, 1833, doek. Tate Gallery, Londen.

[p. 110]

ven rijden. Godiva ging de krachtmeting met haar echtgenoot aan: slechts beschermd door haar lange haren nam zij het voor de stad op. In latere analyses wordt er overigens op gewezen dat Godiva's naaktheid vermoedelijk betekende dat zij de uiterlijke kentekenen van haar positie niet droeg, zelfs is mogelijk dat ‘naaktheid’ hier slechts ‘op een ongezadeld paard’ betekent. In de geschiedenis van de Godiva-stof is die subtiliteit afwezig en verschijnt zij ‘in puris naturalibus’. Later werd de Godiva-geschiedenis nog verrijkt met de ‘Peeping Tom’-episode: Leofric zou de inwoners van Coventry verboden hebben om naar zijn ongeklede echtgenote te kijken. Die waren wel bereid om binnen te blijven en hun ogen gesloten te houden, behalve Peeping Tom dan. Hij werd als straf met blindheid geslagen.

Vanaf het einde van de 16e eeuw kent Coventry een Godiva-cultus. Van 1586 dateert een anoniem schilderij in Vlaamse stijl, dat de naakte Godiva in de straten van Coventry verbeeldt. Het is bijna zeker dat het de stad Coventry was die voor de vervaardiging van dit schilderij de opdracht verstrekte. De stad herdacht Godiva als beschermheilige in jaarlijkse ommegangen. Coventry was niet de enige stad in Europa waar sagen voor historische waarheid werden gehouden. Een relatie met de gewoonte om in allegorische voorstellingen de patronage van een stad toe te vertrouwen aan de stedemaagd lijkt aanwijsbaar.

De Godiva-sage, waarin nogal wat uit andere verhalen bekende elementen samenkomen (bijvoorbeeld het winnen van de hopeloos lijkende weddenschap, het verzet van de echtgenote omwille van het algemeen belang), werd in lokale geschiedschrijving en in volksballaden populair: aan de historiciteit van de geschiedenis werd steeds minder getwijfeld. Zo wordt de legende kort beschreven in The Poly-Albion (geschreven tussen 1598 en 1622) van Drayton, die met dit ambitieuze reisverslag in dichtvorm de topografische, historische, hagiografische en volksmythologische bijzonderheden van Engeland wilde boekstaven. Dat de verlichte aforist Lichtenberg in 1779 het verhaal in Ein sittsamer Gebrauch zu Coventry in Warwickshire op geestige wijze hernam, toont dat Godiva intussen ook op het continent enige bekendheid genoot.

Buiten Coventry werd Godiva pas echt een begrip sinds de Engelse Romantiek. In de 19e eeuw werd veel gevarieerd op bekende feiten en verdichtsels uit de geschiedenis. In Imaginary Conversations of Literary Men and Statesmen uit 1824-29 van Landor is een fictief gesprek tussen Leofric en Lady Godiva opgenomen. Tennyson bezong in 1842 Godiva's kuise naaktheid en Coventry - in de 11e eeuw feitelijk weinig meer dan een paar straten - werd in zijn verzen een majestueuze stad vol gotische architectuur. Door Tennyson werd Godiva de lieveling van de romantische dichters, zodat in zekere zin haar gestalte in 1842 werd vastgelegd. In 1850 sentimentaliseerde Leigh Hunt de stof in een ballade, terwijl de dichter Brough in 1859 sociaal-kritische aspecten van de geschiedenis benutte. In de historische roman Hereward the Wake uit 1866 van Kingsley figureert Lady Godiva als de moeder van de hoofdpersoon, een legendarische ‘outlaw’ die Engeland tegen de Noormannen poogde te beschermen. Marsh publiceerde in 1889 een historische roman Lady Godiva.

Op het continent werd de thematiek van de Godiva-geschiedenis onder andere gebruikt in Monna Vanna uit 1902 van Maeterlinck. Vermelding verdient ook Regina coeli uit 1894 van Lauff. In deze roman wordt Antwerpen gered door de dochter van de burgemeester. Van hernomen confrontaties met de Godiva-stof is slechts weinig sprake. Gewezen kan worden op de eenakter van Sfetez (Lady Godiva, 1911), treurspelen van Hardung 1911, Baxa 1913, Zwehl 1918 en Franck 1919, maar erg imposant verschijnt Godiva niet op het toneel: de nadruk valt steeds op de echtelijke moeilijkheden. Hensen publiceerde

[p. 111]

in 1946 zijn toneelstuk Lady Godiva. In wel zeer eigentijdse gestalte verschijnt Godiva bij Polet, die een cyclus verzen aan haar wijdde (Lady Godiva op scooter, 1960). Moravia schreef een verhaal over de Godiva-figuur in zijn verhalenbundel Un'altra vita uit 1973 en in 1980 verscheen van de Zwitser Humm Lady Godiva. Ein Zirkusroman.

Vóór 1842 genoot Godiva in de beeldende kunst een dubieuze reputatie. In 1826 ging er in Londen het kwade gerucht dat de koning het uiterst realistische Godiva-schilderij uit de Pall-Mall-galerie voor een astronomisch bedrag wenste te kopen. De eigenaar van het schilderij, die vermoedelijk het gerucht had verspreid, adverteerde daarop dat het schilderij in ‘gemengd’ gezelschap kon worden bewonderd. De naam van de schilder en de tegenwoordige verblijfplaats van bedoeld schilderij zijn onbekend. In 1833 en 1836 portretteerde George Jones Godiva: het eerste schilderij (Tate Gallery, Londen) toont hoe Lady Godiva zich voorbereidt op haar rit door Coventry.

Pas met de publikatie van het gedicht van Tennyson in 1842 werd Godiva in de schilderkunst een respectabel personage. Opmerkelijk is hoe vaak Godiva in die Victoriaanse jaren werd afgebeeld op het schilderslinnen of werd ‘getoond’ in tableaux vivants. Met name de stad Coventry is rijk aan Godiva-beelden; opmerking verdienen de beelden van Marshall (ca. 1854) en Thomas Woolner 1878. Een criticus die in 1856 een Godiva-schilderij van Alfred J. Woolmer besprak, liet ontevreden weten dat vrouwelijke naakten gemakkelijk konden worden verkocht als Godiva's: het was al voldoende om het vrouwelijk naakt in gezelschap van een paard af te beelden. Het werk van Tennyson werd geïllustreerd door onder anderen William Holman Hunt: op licht-puriteinse wijze werd Godiva afgebeeld, gesitueerd in een pseudo-middeleeuws milieu. Als voorbeeld van Victoriaanse schroomvalligheid kan het werk van de schilder Edmund Blair Leighton worden genoemd, die in 1892 een geheel geklede Godiva presenteerde aan de Royal Academy. Op gevaar af in alle moderne vrouwelijke naakten de geschiedenis van Godiva te zien herleven, mag wellicht toch in het schilderij Het gerucht uit 1935-41 van de Utrechtse surrealist Moesman, die een naakte ‘Susanne’ door een verlaten straat laat fietsen, een eigentijdse Godiva worden bewonderd.

In de Britse populaire muziek weerklinken met enige regelmaat echo's van de geschiedenis van Godiva: bijkans klassiek is Lady Godiva van Peter & Gordon. Verfilmingen van de geschiedenis van Lady Godiva zijn niet talrijk: van recente datum zijn lady godiva rides again uit 1951 van Frank Launder, lady godiva of coventry uit 1955 van Lubin en lady godiva rides uit 1969 van Stephen.

Häfele 1929; Lady Godiva 1982; Walker 1989