Van Abélard tot Zoroaster. Literaire en historische figuren vanaf de renaissance in literatuur, muziek, beeldende kunst en theater

Essex,

voluit geheten Robert Devereux, tweede graaf van Essex (1566-1601), nam in 1587 de rol van gunsteling van koningin Elisabeth i over van zijn voogd Robert Dudley, graaf van Leicester. Essex was een eerzuchtig en trots man, maar beschikte niet over de gave om zijn ambities te verwezenlijken. Zijn militaire ambities leefde hij met redelijk succes uit in de oorlog tegen Spanje: zo vocht hij in 1586 in de Nederlanden tegen de Spanjaarden en nam hij in 1596 Cádiz in, wat hem de bijnaam ‘veroveraar van Cádiz’ bezorgde. In de tussenliggende periode trachtte hij zijn greep op het politieke leven in Engeland te verstevigen en wist hij zich te omringen door een groep jonge edelen die dringend vernieuwing van het staatsbestel wensten. Zijn positie als favoriet van de oppermachtige Elisabeth bracht hij in gevaar door in 1590 de weduwe van de dichter Sir Philip Sidney,

[p. 80]

Frances Walsingham, te huwen. De koningin vergaf het hem echter, en toen Essex in 1594 een komplot ontmaskerde dat door de lijfarts van Elisabeth zou zijn beraamd leek zijn positie onaantastbaar. Het succes van de inname van Cádiz werd echter niet gevolgd door andere glorieuze wapenfeiten en ook aan het politieke thuisfront moest de grillige en trotse Essex het afleggen tegen meer geslepen concurrenten. Voor Elisabeth betekende Essex meer en meer een onberekenbare en dus gevaarlijke factor in het riskante spel om de macht. Hun geruzie om de deelname van Essex als legeraanvoerder aan de oorlog tegen Ierland resulteerde eens in een beroemd geworden oorvijg, die de heetgebakerde koningin haar gunsteling toediende toen hij haar onbeschaamd de rug had willen toekeren. Uiteindelijk liet ze hem gaan, maar ook in Ierland kwam Essex niet tot enig positief resultaat. Het gevolg was dat Elisabeth hem in 1600 van zijn opdracht, hoffuncties en inkomen onthief. Toen Essex in 1601, door zijn politieke vrienden aangespoord, de aanzet gaf tot een slecht georganiseerde opstand, werd hij gearresteerd, wegens hoogverraad ter dood veroordeeld en op 25 februari 1601 onthoofd. De combinatie van jeugdig elan, rijkdom, trots en een benijdenswaardige positie als favoriet van de koningin enerzijds, en zijn gebrek aan zelfkennis en bescheidenheid, en zijn politieke sluwheid anderzijds, heeft fascinatie uitgeoefend, niet alleen op Essex' tijdgenoten, maar ook op velen die na hem leefden.

Als voorloper van de eerste literaire verwerkingen van de stof moet Cynthia's Revels uit 1600 van Jonson worden beschouwd: het is een blijspel waarin koningin Cynthia (Elisabeth) wordt omringd door hovelingen in allegorische gedaante, onder wie Essex. Daarnaast treden koningin en gunsteling op in Browne's Britannia's Pastorals, een verhalend gedicht waarvan de eerste twee boeken in 1613 en 1616 verschenen. Overigens zijn in deze werken hooguit toespelingen op een heimelijke relatie tussen beide figuren aan te treffen. Essex is door sommige critici in verband gebracht met Shakespeare's Hamlet (Brachvogel 1867, Winstanley 1921 en Dover Wilson 1935), waarbij men zich vooral baseerde op een psychologische gelijkenis en op de contemporaine belangstelling voor Essex als politiek rebel, maar van een volledige identificatie kan geen sprake zijn.

De eerste uitbeelding van de privé-betrekkingen tussen de koningin en haar favoriet Essex is te vinden in het Spaanse drama Dar la vida por su dama (Het leven geven voor zijn geliefde, 1638) van Antonio Coello, dat door sommigen zelfs aan Filips iv is toegeschreven. In het toneelstuk van Coello komt Essex in een lastig parket als hij, zonder herkend te worden, een aanslag op de koningin weet te verijdelen. De aanslag blijkt te zijn voorbereid door zijn verloofde Bianca. Hij moet kiezen tussen liefde voor zijn vorstin en trouw aan de gelofte die hij Bianca deed. Door intriges wordt Essex zelf van kwalijke bedoelingen beschuldigd en ter dood veroordeeld. Te laat ervaart de koningin middels een onderschepte brief van de graaf aan zijn verloofde de waarheid: de executie van Essex is reeds voltrokken. In het drama Le comte d'Essex uit 1639 van La Calprenède wordt de rol van de brief overgenomen door een ring die ooit door Elisabeth aan Essex is geschonken: met de ring kan de onschuld van Essex worden aangetoond, maar het bewijsstuk wordt uit jaloezie door een voormalige geliefde van de graaf achtergehouden. Na de onthoofding van Essex sterft de koningin in vertwijfeling.

Het stuk van Coello diende als inspiratiebron voor Thomas Corneille, die in 1678 zijn treurspel Le comte d'Essex het licht deed zien. Ook hier speelt de liefde Essex parten: als hij inziet dat zijn hartstochtelijke gevoelens voor de veel oudere Elisabeth tot een impasse moeten leiden, verlegt hij zijn aandacht naar de hofdame Henriëtte. Als deze met de hoge functionaris Tyrone huwt, zint Essex op wraak en beraamt een aanslag op de man. De

[p. 81]

Nicholas Hilliard, Jongeman tussen de rozen, ca. 1588, miniatuur op perkament. Vicoria & Albert Museum, Londen. De jongeman op deze beroemde miniatuur wordt meestal gezien als het prototype van een dromerig-melancholieke Elisabethaanse edelman en de bewering dat het hier gaat om een portret van Essex is verleidelijk, maar kan niet volledig worden gestaafd.

aanslag wordt echter gezien als een samenzwering tegen de koningin en Essex - te trots om zich te verdedigen - wordt ter dood veroordeeld.

Rond 1650 verscheen het anonieme volksboek The Secret History of the Most Renowned Queen Elizabeth and the Earl of Essex. Het werk vormde de basis voor het treurspel uit 1682 The Unhappy Favourite, or, The Earl of Essex van Banks, dat in 18e-eeuwse bewerkingen van Ralph 1731, Brooke 1748 en Henry Jones 1753 lange tijd op het Engelse toneel voortleefde. Banks voegde het merkwaardige voorval van de oorvijg toe aan de handeling. Het voorval werd bij Banks de aanleiding voor Essex' rebellerende houding tegen de koningin. In het Frankrijk van de 17e en 18e eeuw leefde de stof voort in een drama van Claude Boyer 1678, in een gedicht van Montfleury 1783 en in een roman van Desmaison 1787.

Met de vertaling van Corneille's drama door Stüven in 1735 deed de stof haar intrede in de Duitse letteren. Dat men zich daarbij over het algemeen eerder op de Spaanse en Engelse bewerkingen (met name het treurspel van Banks) richtte, is het gevolg van de felle kritiek op Corneille in 1767 door Lessing, die op het bestaan van de andere bewerkingen had gewezen. Schmid 1772, Dyk 1777 en Seipp 1790 waren zulke navolgers. De invloed van Schillers Maria Stuart uit 1800 speelde een grote rol in het voortleven van de stof in Duitsland. De figuur van Elisabeth werd dankzij dit drama verder geromantiseerd tot een door jaloezie gekwelde vrouw, die haar macht aanwendt om zich op haar voormalige gunsteling te wreken. Toneelstukken van Collin 1827, Deuringer 1837 en Hermann Müller 1837 zijn onder invloed van Schiller tot stand gekomen en richten zich geheel op het jaloezie-motief. In Frankrijk is Schillers invloed eveneens merkbaar in het werk van Ancelot (Elisabeth d'Angleterre, 1829) en Couturier (Le comte d'Essex, 1868). Van de Italiaan Giacometti ging in 1853 het historisch drama Elisabetta regina d'Inghilterra

[p. 82]

in première: het stuk toont Elisabeth en Essex als hartstochtelijke mensen die gevangenen zijn van het strenge en moralistische hofleven. In een van de weinige niet-metrische toneelbewerkingen, Liebe und Staatskunst uit 1854 van Werther, staat een onbuigzame, trotse Essex tegenover een feeks-achtige Elisabeth: hier is het Essex zelf die weigert de ring terug te zenden, waardoor hij zijn eigen ondergang bewerkstelligt. Dit motief werd overgenomen door Laube, die in 1856 met Graf Essex wellicht het bekendste Duitse Essex-drama van de 19e eeuw schreef. In Engeland schreef Donald Campbell het versdrama Essex (1877). In de Nederlandse letteren van de vorige eeuw is alleen een historische studie uit 1865 van Sonstral bekend, Robert Devereux graaf van Essex: in deze ‘roman zonder verdichting’ wordt Essex regelmatig sprekend opgevoerd en de toon is tamelijk verheerlijkend, maar het werkje blijft te dicht bij de historische realiteit om van een puur letterkundige bewerking te spreken.

In de 20e eeuw wijkt het motief van de allesverterende hartstocht en jaloezie, en wordt er meer plaats ingeruimd voor een historisch en psychologisch correcte duiding van de verhouding tussen koningin en hoveling. Dit is overigens eerder zichtbaar in de stroom wetenschappelijke verhandelingen over de Elisabethaanse periode dan in de diverse artistieke uitingen. In de biografie Elizabeth and Essex. A Tragic History uit 1928 van Strachey is echter van objectivering nog weinig te bespeuren. Het boek - een mengeling van feit en speculatie - behoort tot een reeks ‘negatieve biografieën’, waarin Strachey zich ten doel stelde de reputatie van grote historische namen aan een scrupuleus onderzoek te onderwerpen. Het weinig objectieve karakter van zijn boek schuilt vooral in de bijna boosaardige wijze waarop Elisabeth wordt voorgesteld als een verwende, jaloerse en grillige persoonlijkheid die zich vastklampt aan haar machtspositie. Essex is een opvliegende, teugelloze Streber, die met zijn elegante verschijning en onmiskenbare intelligentie een gevoelige snaar raakt bij de oude koningin.

In 1930 ging het versdrama Elizabeth the Queen van de Amerikaan Maxwell Anderson in première. Essex wordt door zijn politieke tegenstanders als aanvoerder van het Engelse leger naar Ierland gezonden. Men hoopt dat de onafwendbare nederlaag de reputatie van Essex zozeer zal schaden, dat het gevaar van een machtsgreep door deze ambitieuze edelman kan worden afgewend. Het Engelse leger wordt inderdaad verslagen, maar Essex wordt bij terugkomst bejubeld. Zelfverzekerder dan ooit stelt hij Elisabeth voor de kroon te delen. De listige koningin doet alsof zij akkoord gaat, maar laat Essex uiteindelijk gevangen nemen en ter dood brengen. Het drama stelt een duidelijke psychologische tekening van de karakters tegenover het uiterlijk vertoon van het starre hofleven.

Eveneens in 1930 ging het toneelstuk Elisabeth von England van Bruckner (pseudoniem van Theodor Tagger) in première. Bruckner baseerde zich op Strachey's biografie. Het experimentele karakter van het stuk is gelegen in de gelijktijdige presentatie van gebeurtenissen aan het Engelse en aan het Spaanse hof: Filips en Elisabeth staan naast elkaar op het toneel en vertegenwoordigen ieder een eigen wereld in een gemeenschappelijk conflict.

Andere bewerkingen uit deze eeuw zijn van Meeker (The Queen's rings. The True Romance of Elizabeth, Queen of England, 1936), Hans Schwarz (Rebell in England, 1938), Dane (The Lion and the Unicorn, 1945), en Foote (The constant star, 1959), die zich concentreert op het huwelijk van Essex met de weduwe van de dichter Sir Philip Sidney.

Muzikale uitbeeldingen van de stof zijn niet erg talrijk. De opera Elisabetta, regina d'Inghilterra uit 1815 van Rossini, op een libretto van Giovanni Schmidt, gaat over de verhouding tussen Elisabeth en Essex' voorganger Leicester; de muziek voor de ouverture werd ontleend aan een eerder werk van Rossini en werd later gebruikt voor de Barbier van Sevilla. In 1833 volgde een opera van

[p. 83]

Mercadante, Roberto Devereux, op een libretto van Romani, gebaseerd op Corneille's Le comte d'Essex. De bekendste 19e-eeuwse opera is van de hand van Donizetti: Roberto Devereux, in 1837 voor het eerst opgevoerd. Het libretto was van Cammarano, die zich baseerde op het treurspel van Ancelot. In deze eeuw ontstonden opera's van de Deen Klenau (Elisabeth von England, 1938; in 1940 omgewerkt tot Die Königin) en van Britten: zijn opera Gloriana, op een libretto van Plomer, werd geschreven en uitgevoerd ter gelegenheid van de troonsbestijging van Elisabeth ii in 1953. Het verhaal (gebaseerd op Strachey's biografische roman) concentreert zich op Elisabeth en Essex: Essex wordt vanaf het prille begin van de eerste akte getoond als een onberekenbaar mens en Elisabeth wordt gedwongen hem streng te beoordelen. Zodra zij echter met Essex alleen is, komen haar warmere gevoelens boven. Zij staat hem echter niet toe het Engelse leger tegen de Ierse rebel Tyrone aan te voeren. In de tweede akte wordt een ‘masque’ uitgevoerd voor de koningin: zijzelf wordt in deze allegorie uitgebeeld als Gloriana, aan wie Tijd en Eendracht hun steun betuigen. Essex toont zich tijdens de uitvoering ongedurig: het hofleven kan hem, man van de daad, nauwelijks bevredigen. Hij ventileert zijn frustratie later in een klein gezelschap en spreekt zelfs van rebellie. Tijdens een bal in het koninklijk paleis slaagt de sluwe Elisabeth erin Lady Essex te vernederen: Lady Essex had de balzaal betreden in een oogverblindend toilet, dat zelfs de koningin in de schaduw stelde. Na een uiterst veeleisende dans stelt Elisabeth voor dat de dames zich verkleden. Lady Essex keert in opperste verwarring zonder baljurk in het gezelschap terug, Elisabeth maakt even daarna haar rentree, gekleed in het vermiste toilet. Essex is woedend, maar als Elisabeth hem onverwacht het opperbevel over de Engelse troepen aanbiedt, is Essex alles vergeten. In de derde akte is Essex plotseling uit Ierland teruggekeerd en eist hij een onderhoud met Elisabeth om zijn vrees weg te nemen dat men hem achter zijn rug om tracht zwart te maken. De koningin aanhoort hem, maar wijst hem koel terecht: Essex heeft in zijn opdracht gefaald en hij wordt heengezonden. Spoedig daarop gonst het in Londen van de berichten dat Essex en de zijnen hebben getracht aanhangers voor hun rebellie te vinden. Essex wordt ter dood veroordeeld: Lady Essex en vrienden van Essex pleiten voor zijn leven. Elisabeth, door Lady Essex' pleidooi nog tot clementie geneigd, zet uiteindelijk, getergd door de overdreven woorden van de anderen, haar handtekening onder het doodvonnis. In een epiloog zien we Elisabeth na de dood van Essex: zij is nog altijd geliefd, maar ouderdom en eenzaamheid hebben hun tol geëist.

In het domein van de beeldende kunst zijn verscheidene interessante portretten van Essex te bewonderen. Van Gheeraerts de Jongere is een portret (ca. 1590) aanwezig in de Woburn Abbey Collection te Woburn, Bedfordshire. Van een onbekende kunstenaar is een portret (ca. 1596) aanwezig in de National Portrait Gallery te Londen. Van Segar bevindt zich een portret van Essex in de National Portrait Gallery te Dublin. Van Lancret bevindt zich een stereotiepe Scène uit de tragedie ‘Le comte d'Essex’ van Thomas Corneille uit 1734 in de Hermitage te Sint-Petersburg. Daarnaast zijn er uiteraard talloze gravures en andersoortige prenten, die door hun officiële karakter geen enkele ruimte laten voor romantiek of speculatie. Ook de 19e eeuw - zo rijk aan historiestukken - heeft geen belangwekkende uitbeelding van de stof opgeleverd.

In de filmgeschiedenis heeft de stof evenmin tot de verbeelding gesproken. Desfontaines regisseerde in 1912 les amours de la reine elisabeth en Felner kwam in 1922 met zijn versie, onder de titel der graf von essex. Veruit de bekendste verfilming werd in 1939 vervaardigd door Curtiz, wiens kostuumdrama the private lives of elizabeth and essex kan worden beschouwd als een vehikel voor Bette Davis, die de meest

[p. 84]

ijzingwekkende Elisabeth uit de filmhistorie wist neer te zetten, alles tot grote woede van de populaire Errol Flynn, die zijn rol als Essex tot een bijrol gereduceerd zag. In 1983 verscheen elizabeth the queen, een verfilming door Schaefer van Maxwell Andersons toneelstuk uit 1930: de eerste vertoning was te zien op televisie, in een bewerking van Friend, met muziek van Bernard Green. Judith Anderson en Charlton Heston speelden de hoofdrollen in dit turbulente liefdesdrama.

Schiedermair 1909; Baerwolff 1920; Boas 1950