Van Abélard tot Zoroaster. Literaire en historische figuren vanaf de renaissance in literatuur, muziek, beeldende kunst en theater

Elckerlyc

betekent ‘ieder mens’. Hij verschijnt voor het eerst in 1496 in de laatmiddeleeuwse moraliteit De spyeghel der salicheit van Elckerlyc, waarvan het auteurschap wel is toegekend aan de Diester kartuizer Petrus Dorlandus. In deze moraliteit wordt de voorbereiding van Elckerlyc op de dood dramatisch vormgegeven. Elckerlyc wekt door zijn gehechtheid aan aardse goederen Gods toorn. De Dood krijgt de taak om Elckerlyc aan te zeggen dat hij moet sterven. Aanvankelijk wenst Elckerlyc daarvan niet te weten. Als de onontkoombaarheid van de dood tot hem doordringt, vertrouwt hij bij de ‘pelgrimage’, zoals de laatste reis wordt genoemd, ten onrechte op zijn vrienden, familie en bezittingen. Zijn deugd wil hem wel vergezellen, maar is daar vooralsnog niet toe in staat. Een bezoek aan ‘Kennisse’ en ‘Biechte’ markeert de ommekeer: slechts wie tot zelfinzicht komt en zijn zonden belijdt, kan deugdzaam heten en zalig worden. Na de reiniging door zelfinzicht en biecht accepteert Elckerlyc zijn sterfelijkheid. Vergezeld van allegorische figuren als Duecht, Kennisse, Biechte, Vroedscap, Cracht, Schoonheyt en de Vijf Sinnen bereidt hij zich voor op de dood. Zijn sterven neemt een aanvang met het vertrek van Kracht en Wijsheid, ook de Vijf Zintuigen begeven het. Aan het slot wordt Elckerlyc door de engel welkom geheten en aan zijn zaligheid hoeft niet langer te worden getwijfeld.

De didactiek van deze katholieke moraliteit is onmiskenbaar: centraal staat de notie van het zelfinzicht. Elckerlyc beoogt de toeschouwers een spiegel voor te houden en hen zo te stimuleren tot zelfkennis. De belangrijke plaats die de biecht inneemt, behoeft geen verbazing te wekken, gezien het katholieke ontstaansdecor. Opmerkelijk in de moraliteit, die aansluit bij de traditie van ‘spelen van sinne’ in rederijkerstrant, is de bedrijfseconomische metafoor die wordt gekozen om menselijk goed en kwaad te wegen: Elckerlyc moet uiteindelijk zijn boekhouding op orde zien te brengen. Wellicht mag daarin een aanwijzing worden gevonden voor het beoogde publiek van de moraliteit: een stedelijk en mercantiel publiek.

Kort na Elckerlyc verscheen in 1509 in Engeland The Sumonynge of Everyman, een bewerking van de Middelnederlandse tekst. Vele jaren heeft het Elckerlyc-onderzoek zich beperkt tot de vraag of aan Elckerlyc of aan Everyman de prioriteit toekwam. Enige gelijkenis met de Gutenberg-Coster-controverse is zeker aanwezig, al verschilt de uitslag in voor Nederland gunstige zin: overtuigend is bewezen dat Everyman de vertaling moet zijn. De anonieme bewerker heeft getracht de betekenis van de oorspronkelijke regels te handhaven en te blijven rijmen, wat de regelmaat in de Engelse tekst sterk heeft aangetast.

Elementen van de Elckerlyc-geschiedenis leidden vóór 1496 een afzonderlijk leven in

[p. 77]

fabels, parabels en in mortuaire literatuur (bijvoorbeeld het thema van de Dodendans). De traditie van het rederijkersspel gaf die afzonderlijke elementen een vorm in Elckerlyc.

In de 16e eeuw werd de moraliteit bewerkt in het Neolatijn en het Duits. In eerste instantie waren het rectoren van Latijnse scholen in de Nederlanden die de Elckerlyc-stof geschikt maakten voor het humanistisch

Joan Galle, Elck, gravure naar een tekening van Pieter Bruegel de Oude in het British Museum te Londen. Deze Elck is familie van Elckerlyc: samen hechten zij aan het leven en aan aardse bezittingen, en aan zelfkennis ontbreekt het.

schooltoneel: Ischyrius (Homulus, 1536) en Macropedius (Hecastus, 1539). In Homulus zijn taal en stijl van de bewerking sterk beïnvloed door Terentius en Plautus, terwijl de vele allusies het toneelstuk het karakter van een exercitie in geleerdheid geven. In Homulus verschijnt een laat-middeleeuwse inhoud in een klassiek-humanistisch kleed. Homulus en Hecastus tellen veel meer rollen dan Elckerlyc, wat samenhangt met de aard van het schooltoneel, de complexiteit is toegenomen

[p. 78]

en de hoofdpersonen zijn veel realistischer getekend. Terwijl van Elckerlycs universaliteit maximale identificeerbaarheid werd verwacht, valt te constateren dat in de Neolatijnse bewerkingen datzelfde doel wordt nagestreefd via individualiteit. Hecastus vormt veel meer dan Homulus een doelbewuste poging om in een turbulente tijd een compromis tussen katholieke en protestantse opvattingen aan te reiken. Dit uit zich in een nieuwe visie op de dood - niet langer de bode van God, maar nu de handlanger van de duivel - en een veel centralere rol van de mens en de menselijke ondervinding, terwijl de rol van God in Hecastus is geschrapt. Macropedius werd van lutheranisme beschuldigd en niet geheel ten onrechte, al moet zijn bewerking vooral als humanistisch compromis èn als pleidooi voor ware geleerdheid en zuiverheid van leven worden opgevat.

Beide Neolatijnse bewerkingen werden in het Duits vertaald en bewerkt: Gennep bewerkte in 1540 Homulus - met veel aandacht voor de overvloedige maaltijd waarbij de onnadenkende Homulus door de dood wordt verrast - en Sachs bewerkte in 1549 Hecastus tot de Comedi von dem rekken sterbenden Menschen. Bij Sachs is de mens een burger geworden: boetedoening blijft achterwege en de nadruk valt op het ware geloof als remedie tegen alle kwalen. De thematiek van Elckerlyc werd in 1539 hernomen door de negentien rederijkerskamers die aan het Gentse landjuweel deelnamen. De rederijkerskamers dienden in de vorm van een ernstig toneelstuk antwoord te geven op de vraag wat de stervende mens de meeste troost bood. De bewaard gebleven Gentse spelen neigen in hun beantwoording van de centrale vraag tot lutheranisme, wat in vergelijking met Elckerlyc tot afwijkende spel- en structuurelementen leidt.

Een protestantse signatuur verraadt ook het werk van Naogeorg (Mercator, 1540), die Macropedius navolgde. De Poolse calvinist Rej nam in 1549 op zijn beurt het stuk van Naogeorg als uitgangspunt voor zijn Kupiec. De voor de Antwerpse rederijkerskamer ‘De Violieren’ werkzame Van den Berghe liet in het zinnespel De wellustige mensch uit 1551 de hoogmoed van de zelfbewuste, naar genot hakende mens voor de val komen. In het dichtwerk De vier wtersten uit 1579-82 van de Brusselaar Houwaert herinnert veel aan Elckerlyc. De Elckerlyc-stof werd nog het langst bewaard op de planken van het humanistisch schooltoneel, maar de religieuze controverse dwong het toneel tot beslotenheid en de Elckerlyc-stof verwaaide.

Een bijzonder produktief element van de Elckerlyc-stof is de voorstelling van het leven, de voorbereiding op de dood als pelgrimage en reis. Grote opgang beleeft de pelgrimage als levensmetafoor dankzij The Pilgrim's Progress uit 1678 van Bunyan. Bij Bunyan treffen voorts de universalistische pretenties. Zijn invloed draagt zo ver dat later tal van reizigers door de werkelijke wereld hun reis beschrijven als pelgrimage, als geestelijke autobiografie.

In het begin van de 20e eeuw wordt de Elckerlyc-stof herontdekt. Guérard (Wir alle, 1905), Holweck (Jedermann, 1906) en vooral Hofmannsthal (Jedermann, 1911) zijn door Everyman en de allegorie uitgedaagd. In Jedermann van Hofmannsthal domineren interconfessionele, algemeen-menselijke waarden. Zijn Jedermann, die zo persoonlijk en eigentijds verschijnt dat zijn universaliteit in het geding komt, erkent geen orde die aan zijn wil superieur is en om die reden wordt hij schuldig bevonden. Jedermann-opvoeringen in Duitsland en Oostenrijk en de Everyman-opvoeringen in Engeland leidden tot een herleving van Elckerlyc in Nederland: monumentale voorstellingen (o.a. van Royaards in 1909) historiseren de Elckerlyc-stof. Teirlinck wenst vanaf 1931 in zijn Elckerlyc-opvoeringen de anekdotiek te vermijden, maar zoekt in een pseudo-middeleeuws kader het massale spektakel van De Mille naar de kroon te steken. In Teirlincks bewerking uit 1935 van Elckerlyc is het verhaal een ‘vertraagde film’ geworden en een modernistisch avon-

[p. 79]

tuur. Vanaf 1935 overweegt in Teirlincks ensceneringen eerbied voor het monument van ‘nationale kunst’, dienend ter bestrijding van Vlaamse minderwaardigheidsgevoelens.

In de novelle De boer die sterft uit 1918 van Van de Woestijne weerklinkt een echo van Elckerlyc, waar de stervende boer voor zijn dood bezoek krijgt van de vijf gepersonifieerde zintuigen. Veel vager is de verwantschap met andere beroemde sterfbedscènes, zoals De dood van Iwan Iljitsj uit 1886 van Leo Tolstoj. Op thematisch niveau is er stellig reden om Josef K. (Kafka, Der Prozess, 1925), de bankier Olivier (Vestdijk, Een moderne Antonius, 1960), Bech (Updike, Bech: A Book, 1970) en Maarten Klein (Bernlef, Hersenschimmen, 1984) als moderne ‘Elckerlycs’ te beschouwen. In dat verband moet ook het werk van Beckett worden genoemd. In deze gevallen wordt het universele lot van de mens getoond in een concrete fabel.

Ondubbelzinnig is de parallel met Elckerlyc in Een aanzienlijke vertraging uit 1981 van Koolhaas: Frederick Verhoeven krijgt zijn dood aangezegd en gaat vervolgens, met een editie van Elckerlyc bij de hand, op zoek naar herstel van de in zijn leven gemaakte fouten. Verhoevens belangrijkste fout bestaat misschien wel uit ‘Prinzipienreiterei’, die geen ruimte laat voor menselijke gevoelens.

In de muziekgeschiedenis zijn slechts enkele bewerkingen van de stof aan te treffen. Walford Davies zette in 1904 de Engelse Everyman op muziek voor solisten, koor en orkest. De Engelse zangeres en componiste Lehmann schreef in 1915 een opera naar de moraliteit. Sibelius schreef in 1916 toneelmuziek bij de Duitse bewerking door Hoffmannsthal. In 1993 ontstond de cantate Elckerlyc/Mariken van Nieumeghen voor koor, orkest en solisten van de Tsjechische componist Teml, op een compilatie van teksten uit beide genoemde werken.

De iconografie van Elckerlyc is beperkt. Interessant zijn de titelgravures bij uitgaven van de tekst, verder de houtsneden uit 1937 van Cantré. Sterke verwantschap lijkt aanwezig in de tekening van Pieter Bruegel de Oude (British Museum, Londen) en de daaruit ontstane gravure van Galle, die beide worden aangeduid als Elck: zelfkennis en het wellustig leven van de mens staan in het middelpunt van deze afbeeldingen.

Everyman werd een aantal malen door Amerikaanse regisseurs verfilmd, onder meer door Baillie 1962 en Mathers 1971. Hofmannsthals Jedermann werd in 1961 verfilmd door Gottfried Reinhardt. In de exuberante film elckerlyc uit 1975 van Stelling ontbreekt ieder christelijk perspectief en is de maatstaf van goed leven vaag humanistisch. Bij Stelling torst de kwakzalver Elckerlyc ezels en doodt hij mensen in zijn streven om God te zijn.

Adolf 1957; Grauls 1957; Parker 1970; Van Toorn 1976; Verschelde 1983; Van Schoor 1984; Morciniec 1985; Booy 1992; Hummelen 1993