Van Abélard tot Zoroaster. Literaire en historische figuren vanaf de renaissance in literatuur, muziek, beeldende kunst en theater

Demetrius

of Dimitri is de zoon van de Russische tsaar Ivan de Verschrikkelijke (1530-1584) en Marfa Nagoy. Tijdens een gevecht krijgt hij een epileptische aanval, waarbij hij in een mes valt en sterft. De Russische adel beschuldigt Boris Godoenov, een Tataarse parvenu: hij zou Dimitri hebben vermoord om daarna aanspraak te kunnen maken op de Russische troon. Die wordt dan nog bezet door Fjodor, de ziekelijke en matig intelligente halfbroer van Dimitri, die in feite een werktuig is in de handen van zijn zwager Boris Godoenov.

Dan verbreidt zich het gerucht dat Dimitri niet is gestorven, maar gevlucht, en vele Russen wachten op zijn terugkeer. In 1604 duikt in Polen inderdaad een man op die beweert de troonpretendent Dimitri te zijn. Volgens historici is het de monnik Grigorij Otrepev, die met de hulp van de Russische adel het land is uitgesmokkeld om, poserend als Dimitri, met buitenlandse troepen een triomfantelijke terugkeer te kunnen maken. Na Boris' dood wordt deze ‘valse Dimitri’ tot tsaar van Rusland uitgeroepen. Hij huwt met de Poolse Marina Mniszek, maar wordt nog tijdens de bruiloft door samenzweerders onder leiding van Wassili Sjoesjki vermoord. Sjoesjki bestijgt de troon, laat de echte Dimitri heilig verklaren en wijst Boris Godoenov als diens moordenaar aan.

Nog voor Dimitri's dood schreef Lope de Vega zijn komedie El gran duque de Moskovia y emperador perseguido, waarin Dimitri aan een moordaanslag van Boris ontsnapt. Na jarenlange omzwervingen met steun van de Polen keert hij terug en bestijgt de troon, waarna Boris de hand aan zichzelf slaat. Van de Engelse toneelschrijver John Fletcher is een drama uit 1618 overgeleverd, The Loyal Subject, dat eveneens over de roerige voorvallen in het Rusland van rond 1600 gaat. Fletcher baseerde zich op het boek Of the Russe Commonwealth uit 1591 van zijn oom Giles Fletcher: in het toneelstuk worden geen historische namen gebruikt, maar de parallellen met de ongeregeldheden rond Ivan iv en zijn opvolgers zijn duidelijk zichtbaar.

De stof werd daarna tot ver in de 18e eeuw verwaarloosd, afgezien van een enkele Franse komedie als de anonieme Les Moscovites uit 1668 of een werk van Aubry uit 1689. Ook in Arlequin Démétrius uit 1717 van Boccabadati wordt het accent gelegd op de komische kanten van de geschiedenis.

De classicist Soemarokov staat met zijn drama Dmitrij Samoszvanec (De valse Demetrius, 1771) aan het begin van een lange reeks Russische toneelstukken over dit thema: de hoofdpersoon wordt als oplichter ontmaskerd. In het Duitse drama dat Kotzebue in 1782 vervaardigde, is Dimitri daarentegen de

[p. 54]

echte tsarenzoon, maar veel succes had dit toneelstuk niet in Rusland, waar meer geloof werd gehecht aan de valsheid van Dimitri.

Schiller stierf toen hij bezig was aan zijn Demetrius, zodat dit groots opgezette drama onvoltooid moest blijven, ondanks de vele pogingen van anderen om het werk van een bevredigend slot te voorzien (Laube 1869, Kaibel 1905, Heinitz 1935 en Spaun 1936). Ook Goethe heeft met de gedachte gespeeld Schillers fragment te voltooien, maar heeft ervan afgezien. Schillers tekst is ondanks het onvoltooide karakter van grote invloed geweest op Duitse toneelschrijvers uit de 19e eeuw die zich ook met de stof wilden bezighouden. Onder hen bevinden zich Raupach 1840, Grimm 1854, Bodenstedt 1856 en Mosenthal 1871.

Schillers (valse) Demetrius is er zelf van overtuigd de echte tsarenzoon te zijn. Na zijn heil te hebben gezocht in een klooster vlucht hij naar Polen waar hij een bescheiden bestaan leidt aan het hof van de koning. Hij wordt verliefd op diens dochter Marina. Als hij na een duel tot de galg wordt veroordeeld en men zijn hals ontbloot voor het aanbrengen van de strop, ontdekt men om zijn nek het kruis dat Ivan ooit aan zijn zoon heeft geschonken. Dit bewijsstuk redt Demetrius het leven, waarna hij zich kan gaan wijden aan zijn grote opdracht om Rusland te bevrijden van de tiran Boris Godoenov. Deze ziet de herrezen tsarenzoon als de wrake Gods en pleegt zelfmoord als de Poolse troepen successen behalen op de Russische slagvelden. Dan onthult een man de echte tsarenzoon te hebben vermoord in opdracht van Boris: toen deze hem echter zijn beloning onthield, heeft hij een ander kind, mèt het kruis van Ivan, aan een Poolse geestelijke meegegeven. Ten einde raad doodt Demetrius de man, maar hij weet dat met deze onthulling het fundament is weggeslagen onder zijn nobele opdracht. Als Ivans vrouw Marfa weigert hem als haar zoon te erkennen, wordt Demetrius door samenzweerders vermoord.

In Rusland hebben na Soemarokov ook Narekny 1800, Khomiakov 1833 en Poloziv 1858 zich met de stof beziggehouden. De meeste bekendheid geniet echter het toneelstuk Boris Godoenov (1825, gepubliceerd in 1831) van Poesjkin, die met dit werk de Russische literatuur haar nationale literaire monument wilde geven. Hij baseerde zich op het omvangrijke Istorija gosudarstva rossijskogo (De geschiedenis van de Russische staat) dat Karamzin tussen 1816 en 1826 publiceerde. Poesjkin onderkende het immense belang van dit werk voor het Russische zelfbewustzijn en droeg zijn toneelstuk aan Karamzin op.

In het eerste deel wordt Godoenov, ondanks tegenwerking van de volksmenner Sjoesjki, tot tsaar uitgeroepen; dan verspringt de handeling naar 1603 en hoort de monnik Grigorij Otrepev het verhaal van de vermoorde Dimitri. De chroniqueur Pimen wijst Grigorij erop dat hij even oud is als Dimitri, als die nog in leven zou zijn geweest. Grigorij ontvlucht het klooster met de bedoeling tsaar te worden, wordt per decreet veroordeeld, maar ontsnapt aan zijn belagers, om een jaar later uit Polen naar Rusland terug te keren. Dan ontbrandt de strijd tussen Grigorij, die zich inmiddels Dimitri laat noemen, en Boris Godoenov, die zijn angst voor deze ‘usurpator’ niet kan verhullen en op Sjoesjki's moordzucht vertrouwt om te overwinnen. De indrukwekkende scène op het slagveld nabij Novgorod is sterk op Shakespeare geïnspireerd. Sjoesjki verhindert in Moskou dat het gebeente van de echte Dimitri, waaraan magische krachten worden toegeschreven, naar de stad wordt overgebracht. Godoenov overlijdt tijdens de woelige gebeurtenissen, maar heeft wel de machtige Bojaren aan zijn zoon verplicht door hen trouw te laten zweren aan dit kind, de nieuwe tsaar. Sjoesjki en de legeraanvoerder Basmanov kiezen de zijde van de valse Dimitri, gevolgd door de Bojaren die de vrouw èn het kind van Godoenov wurgen. Als het volk wordt aangespoord de nieuwe tsaar toe te juichen, hult het zich in ijzingwekkend zwijgen.

[p. 55]

Aleksandr Jakovlevitsj Golovin, Portret van de Russische bas Sjaliapin als Boris Godoenov, 1912, tempera. Russisch Museum, Sint-Petersburg.

Poesjkin meldde dat hij voor de historische details Karamzin had gevolgd, maar dat over de schildering van de karakters de geest van Shakespeare had gewaakt. Zijn drama breekt bovendien met een aantal klassieke wetten: de handeling beslaat enkele jaren en verspringt van de ene locatie naar de andere; de personages spreken in een zeer individuele toonzetting; blanke verzen worden afgewisseld met proza; het volk speelt, te zamen met weidse plaatsen van handeling zoals markten en pleinen, een opvallend sterke rol. De Russische kunstenaar Zvorykin maakte fraaie illustraties bij een recente heruitgave in 1982 van Poesjkins toneelstuk.

Poesjkin inspireerde met zijn drama andere Russische schrijvers, zoals Lobanov 1835, Mej en Tsjajev. Lermontov schreef een lied over Ivan de Verschrikkelijke en zijn jonge lijfwacht Kalasjnikov (Pesnia pro tsaria Ivana Vasiljevitsja). Volgens Russische geschiedschrijvers doet de schildering van het historische kader in De valse Dimitri uit 1867 van Alexander Ostrovski meer recht aan de werkelijkheid dan de uitbeelding bij Poesjkin, maar het werk, dat als ondertitel ‘historische kroniek’ meekreeg, heeft daarmee nog geen literaire meerwaarde. Aleksej Tolstoj wijdde zelfs een trilogie aan de Demetriusstof: Smert' Ivana Groznogo (De dood van Ivan de Verschrikkelijke, 1866), Car' Fjodor Ioannovitsj (Tsaar Fjodor Ivanovitsj, 1868) en Car' Boris (Tsaar Boris, 1870). Tsaar Ivan is bij Tolstoj een man die er altijd op uit is zijn machtspositie te verstevigen en eventuele tegenstanders worden daar op wrede wijze goed van doordrongen. Ook in dit werk valt de aandacht voor het historische detail op. De kern van de trilogie wordt letterlijk en figuurlijk gevormd door Tsaar Fjodor Ivanovitsj: het stuk is zowel vanuit historisch als vanuit literair oogpunt het meest geslaagde onderdeel van de trilogie. Van de Amerikaan Whishaw verscheen in 1896 de sentimentaliserende roman The Boyar of the Terrible. A Romance of the Court of Ivan the Cruel, First Tsar of Russia.

Soevorin 1904 week af van de algemene

[p. 56]

tendens om Dimitri zo niet als een regelrechte bedrieger, dan toch als een onechte tsarenzoon te zien: evenals Kotzebue voert hij een Dimitri op die er terecht van overtuigd is de zoon van Ivan te zijn.

In Frankrijk schreef Mérimée in 1855 een historische studie onder de titel Épisode de l'histoire de Russie. Le faux Démétrius. Hij toonde een Dimitri die, na in Polen te zijn opgedoken, naar Rusland terugkeert, elf maanden lang een intelligent beleid voert, maar door zijn te grote clementie zijn vijanden de gelegenheid geeft een aanslag op hem te beramen. Mérimée ontkomt echter niet aan de invloed van Schiller, en ook Hebbel, die zijn nagenoeg voltooide toneelstuk uit 1863 baseerde op de studie van de Fransman, staat in de schaduw van de dominerende Duitse romanticus. De geschiedenis herhaalde zich ook nog op andere wijze: Martersteig 1893 en Harnack 1911 slaagden er niet in een bevredigend slot aan Hebbels stuk te schrijven.

Ernst schreef in 1905 de door Schiller, Hebbel en Mérimée geïnspireerde neoclassicistische tragedie Demetrios. Hierin verplaatste hij, met behulp van historische verslagen van Polybius en Plutarchus, de intrige van Rusland naar het Sparta van de Griekse oudheid. Demetrios is een idealist, die in zijn streven naar een nobel koningschap door felle tegenstand wordt gehinderd en daardoor tot grotere gruwelijkheden vervalt dan zijn voorganger. Bovendien ontdekt hij dat hij weliswaar de zoon van koning Orestes is, maar dat hij uit een onwettige verbintenis is geboren: deze wetenschap breekt zijn macht en hij wordt gedood door Lykortas, de man die de weg naar de troon voor hem had geëffend. Andere bewerkingen van de stof (Schaeffer 1923 en Artur Müller 1942) tonen een vergelijkbare ontwikkeling: als Dimitri tot de ontdekking komt dat hij niet de ware tsarenzoon is, wordt hij moreel gebroken en begaat hij allerlei wreedheden. In 1939 verscheen de roman Zar Boris van Pungs.

Tenslotte zijn er nog de naoorlogse bewerkingen van Bahder (Der falsche Demetrius, 1949), Coubier (Der falsche Zar, 1959), Stojovski (Carskie wrota, De heilige poort, 1975) en Braun (Dimitri, 1983). De historische roman Lozh' (De leugen, 1988) van Fjodorov concentreert zich geheel op Boris Godoenov.

Grote bekendheid verwierf Poesjkins tragedie door de muzikale bewerking van Moessorgski: zijn opera Boris Godoenov ging in 1874 in Sint-Petersburg in première. Enkele details zijn uitgewerkt, zoals de gebeurtenissen in Polen, waar de jezuïet Rangoni prinses Marina aanspoort de valse Dimitri ertoe te bewegen Rusland binnen te vallen; en op het plein voor de basiliek vervloekt een ‘Onnozele’ tsaar Boris omdat hij de zoon van tsaar Ivan heeft vermoord, waarop Boris hem vraagt voor zijn zieleheil te bidden. De Onnozele weigert echter met de mededeling dat hij nooit een Herodes zal gehoorzamen (deze scène ontbreekt overigens in de bewerking die Rimski-Korsakov van de opera maakte). In het Kremlin wordt Grigorij bij verstek ter dood veroordeeld. Prins Sjoesjki komt dan met het bericht dat Boris waanzinnig is geworden. Als deze even later ten tonele verschijnt, vertelt de monnik Pimen dat een herder in een droom de vermoorde tsarenzoon heeft gezien en dat die hem de opdracht heeft gegeven op zijn graf te gaan bidden. Alleen achtergebleven met zijn zoon vraagt Boris om vergiffenis: hij voelt zijn einde naderen. In de slotscène (die soms wordt weggelaten) verschijnt de valse Dimitri te paard, terwijl het volk hem toejuicht als de nieuwe tsaar. De Onnozele blijft alleen achter en beweent het arme Rusland. In 1940 werd door Sjostakovitsj een nieuwe muzikale bewerking van Moessorgski's partituur gemaakt.

Reeds in 1710 werd een opera naar de Demetriusstof opgevoerd: Boris Godunov van Mattheson. In 1755 volgde de opera Demetrius Moscovie van Eberlin, op een Latijns libretto. Vanaf de tweede helft van de 19e eeuw gingen opera's naar de stof in première van Lucidi (Ivan, 1876), Lanzi 1888, La Rotella 1900, Mansilla ca. 1910 en Gunsbourg

[p. 57]

(Ivan le Terrible, 1910). De Ivan IV uit 1860 van Paladilhe is een wereldlijke cantate. Bizet heeft zijn plannen voor de opera Ivan IV niet tot een einde kunnen brengen: het werk is door Busser voltooid en werd in 1951 in Bordeaux voor het eerst opgevoerd.

De beroemdste verfilming is ivan groznyi (Ivan de Verschrikkelijke, 1947), een machtig cinematografisch epos in drie delen van Eisenstein, met filmmuziek van Prokofjev. Scènes uit deze film, zoals de beroemde veldslag op het ijs tussen de Russen en de opstandelingen onder aanvoering van de valse Dimitri, behoren tot de klassieke hoogtepunten uit de filmgeschiedenis. Andere verfilmingen rond Ivan de Verschrikkelijke zijn van de hand van de Russen Drankov 1907, Dovzhenko 1932, Derbenev 1977 en Ohrimenko 1979. Boris Godoenov is verfilmd door Stroyeva 1955, Bondartsjoek 1986 en Zoelavski 1989. De Italiaan Guazzoni regisseerde in 1915 ivan il terribile. Uit 1918 stamt der falsche demetrius van Grünwald, vier jaar later gevolgd door der falsche dimitry van Stanhoff. In 1909 kwamen zowel de bekende regisseur Gontsjarov als Protazanov met een verfilming van het verhaal rond Ivan de Verschrikkelijke.

Flex 1912; Brody 1972; Emerson 1986