Van Abélard tot Zoroaster. Literaire en historische figuren vanaf de renaissance in literatuur, muziek, beeldende kunst en theater

Oliver Cromwell

(1599-1658) was de militair en staatsman die halverwege de 17e eeuw Engeland tijdelijk tot de leidende protestantse natie van Europa maakte. Met zijn streng puriteinse instelling kwam hij lijnrecht tegenover de katholieke Karel i uit het huis Stuart te staan. De confrontatie kreeg zijn dramatisch hoogtepunt in de gedwongen troonsafstand van de koning en diens terechtstelling in 1649. Cromwell werd in 1653 benoemd tot Lord Protector van Engeland, Schotland en Ierland: in deze oppermachige positie trachtte hij de rust in zijn land te herstellen, dat in korte tijd door twee burgeroorlogen, door de val van de monarchie en door twee grote en bloedige campagnes tegen Ierland en Schotland op zijn grondvesten had staan schudden. Dankzij een opdeling van Engeland in militaire districten en een strikt toezicht op de door hem opgelegde wetten slaagde hij erin de orde te handhaven, maar zijn rigide heerschappij stuitte op verzet. Het parlement hoopte de groeiende weerstand weg te nemen door Cromwell tot koning te kronen, maar hij weigerde, meer uit vrees zich van zijn bondgenoten en vrienden te vervreemden dan uit bescheidenheid. Bij zijn dood in 1658 liet hij een Engeland achter dat in de ogen van de rest van Europa een groter aanzien had dan voorheen, maar dat het zonder daadwerkelijke rust in eigen gelederen moest stellen. Ondanks zijn tolerante houding op godsdienstig gebied, zijn succes als staatsman op sociaal en economisch terrein en zijn verdienste voor de ontwikkeling van een parlementaire constitutie, heeft Cromwell de naam gekregen een intolerant despoot te zijn geweest, die de koning onthoofdde teneinde zelf absolute macht te kunnen uitoefenen.

Cromwell is afwisselend als monster en als redder van de natie voorgesteld, al naargelang de religieuze en politieke voorkeur van zijn beoordelaars. Een aantal belangrijke

[p. 49]

schrijvers uit het Engeland van de 17e eeuw schaarde zich min of meer eenduidig achter de figuur van de Lord Protector. Milton was als Latijns Secretaris verbonden aan de Council of State, een nieuw regeringsorgaan dat na de dood van Karel i in het leven was geroepen. Zijn benoeming werd bekend vlak na de publikatie in 1649 van The Tenure of Kings and Magistrates, waarin het recht van het volk om tirannen af te zetten werd verdedigd. Milton wijdde zich gedurende zijn politieke carrière aan de verdediging van de nieuwe republiek en schreef in 1652 het sonnet ‘To the Lord Generall Cromwell’ (in 1694 voor het eerst gepubliceerd in Letters of State): in het gedicht prijst Milton de staatsman Cromwell (‘our chief of men’), maar wijst hem erop dat ook nu de oorlog gewonnen is er nog veel vijanden te overwinnen zijn, in dit geval de overheidsdienaren in het eigen kamp, die het godsdienstonderricht door anderen dan de geestelijkheid aan strenge banden wilden leggen.

Naast Milton schreef diens dichtervriend en politieke collega Marvell een aantal gedichten ter ere van Cromwell. Marvells eerlijkheid spreekt echter uit zijn eerste gedicht, ‘An Horatian Ode upon Cromwell's Return from Ireland’, dat van 1650 dateert; de meest bewogen versregels zijn gewijd aan Karel i en zijn heroïsche houding op het moment van executie. Latere gedichten van Marvell waarin Cromwell optreedt zijn ‘The First Anniversary of the Government under His Highness, the Lord Protector’, ‘The Victory Obtained by Blake over the Spaniards’ en ‘A Poem upon the Death of his Late Highness the Lord Protector’. Van Waller, een neef van Cromwell, zijn de gedichten ‘A panegyrick to My Lord Protector’ en ‘Upon the late storme and of the death of His Highnesse’ uit 1655. Dryden schreef in 1659 ‘A Poem upon the Death of His Late Highness, Oliver, Lord Protector of England, Scotland, & Ireland’, later verschenen onder de titel ‘An Elegy on the Usurper O.C.’.

De pogingen echter van Cromwells aanhangers om de koningsmoord te rechtvaardigen die het Engelse volk zo diep had geschokt, moesten het in ieder geval in kwantiteit afleggen tegen de vele tegenstemmen. Nog voor de onthoofding van Karel i verscheen een tragikomedie in twee delen van Nedham, Craftie Cromwell, waarin Cromwell werd gehekeld als intrigant en gewetenloze verrader van de koning. Na de executie in 1649 verscheen een werk dat als autobiografie van Karel i werd gepresenteerd, Eikon Basilike ('s Konings beeltenis), dat veel sympathie voor de royalistische partij wekte. Als reactie op deze verheerlijking schreef Milton in hetzelfde jaar een werk onder de titel Eikonoklastes (Beeldenstormer), wat hem dan ook een storm aan kritiek opleverde. Later verschenen de anonieme tragedie The Famous Tragedy of Charles I en de eveneens anonieme satire A New bull-bayting, or, A Match play'd at the town-bull of Ely by twelve mungrills. In Duitsland toonde Gryphius zich een kind van zijn tijd door het absolutisme van de monarch triomfantelijk ten tonele te voeren in zijn drama Ermordete Majestät, Oder Carolus Stuardus uit 1649. Het stuk eindigt met een toekomstvisioen waarin de macht van de Stuarts wordt hersteld en wraak wordt genomen op de moordenaars van Karel i. Ook in de Nederlanden bleef de stemming voornamelijk anti-Cromwell, met uitzondering van een minderheid van ‘Reformateurs’ die in Cromwell het laatste bolwerk van het ware geloof zagen. In een stroom voornamelijk anonieme pamfletten met veelzeggende titels als Den Engelschen Duyvel en De bloedige t'samenspraak van Fairfax en Cromwell wordt Cromwell afgeschilderd als een dubbelhartig en sinister monster. Six van Chandelier, die op een van zijn reizen naar Engeland de Lord Protector persoonlijk ontmoette, schreef het gedicht ‘Kontrefeitsel van Olivier Kromwel’ (in Poësy, 1657) waarin hij hem een ‘Leeuw, en slangh, in één gegooten’ noemde. Van Dullaert verscheen in 1652 het treurspel Karel Stuart of rampzalige majesteit, waarin een hardvochtige en onverzettelijke Cromwell de nog

[p. 50]

weifelende tegenstanders van de koning tot een beslissing dwingt.

Na het herstel van de monarchie bleven voorstanders van het koningschap zich voor de veiligheid in anonimiteit hullen, zoals de schrijvers van The Tragical Actors or the Martyrdom of the Late King Charles en Cromwell's conspiracy. A tragy-comedy, relating to our latter times. Beginning at the death of King Charles the First, and ending with the happy restauration of King Charles the Second, beide uit 1660. In 1667 schreef Edward Howard het treurspel The usurper, waarin een dictatoriale Cromwell optreedt onder de naam Damocles. Van de Italiaan Gratiani is de tragedie Il Cromuele tragedia uit 1673.

In de 18e en in het begin van de 19e eeuw blijft het pleit in het voordeel van de Stuarts beslecht, niet in de laatste plaats doordat de leden van dit koningshuis met hun kleurrijke en vaak in bloed gedrenkte historie meer tot de verbeelding spraken dan strenge puriteinen als Cromwell. In toneelstukken van Fyfe 1705, Havard 1737 en Moreschi 1783 is Cromwell de belichaming van het kwaad dat de edele koning Karel i in het verderf stort. David Hume toonde zich in zijn History of Great Britain (1754 en later), ondanks zijn afkeer van het absolutisme, een bewonderaar van het huis Stuart en portretteerde Cromwell als een ‘eminente persoonlijkheid’, die echter door zijn vooringenomenheid en opvliegende karakter een gevaar voor Engeland was geweest. In de satirisch getinte Four Dialogues of the Dead uit 1721 van Prior is het laatste (fictieve) gesprek getiteld ‘Cromwell and His Porter’. Andere toneelstukken rond Cromwell zijn van Smith Greene (Oliver Cromwell, 1752), Maillet-Duclairon (Cromwel, 1764) en Marion (Cromwel, 1764).

De zwart-wit-schildering van Cromwell onderging pas na 1800 enige wijziging: in 1822 liet Shelley zijn treurspel Charles I (eerste publikatie 1824) onvoltooid, mogelijk vanwege de problemen die zich voordeden bij het gestalte geven van de figuur van Cromwell. De eerste die erin slaagde een genuanceerder beeld van Cromwell te schetsen was Sir Walter Scott: in zijn roman Woodstock uit 1826 wordt de voortvluchtige Karel ii door een oppermachtige Cromwell op de hielen gezeten, maar op het eind toont de staatsman zich van een menselijker kant als hij een aantal Schotten die Karel hielpen genade verleent. Naast een groot aantal mindere goden uit de eerste helft van de 19e eeuw (een drama van Mitford 1834 en romans van Herbert 1838, E. Robinson 1845 en G.W. Melville 1860) moeten voor Engeland nog worden genoemd: Arnold met een gedicht Cromwell uit 1843 en Bulwer-Lytton met het gedicht Cromwell's Dream uit 1841. In Duitsland herleefde de figuur van Cromwell vooral op het toneel, zonder dat de groten der kunst zich aan een bewerking waagden (Klingemann 1809, Maltitz 1831, Raupach 1829-33, Laube 1859 en Brachvogel 1860).

Het 19e-eeuwse drama dat de meeste bekendheid heeft gekregen is de tragedie in verzen Cromwell uit 1827 van Hugo. In het stuk wordt Cromwell op het hoogtepunt van zijn macht uitgebeeld: heimelijk wenst de eerzuchtige staatsman nu ook de koninklijke tekenen van zijn absolute macht te ontvangen, maar hij kan daar niet rechtstreeks om vragen. Het parlement weet hij echter zo te beïnvloeden dat men aanbiedt hem te kronen. Cromwell aarzelt, deels uit instinct, deels uit ingeworteld wantrouwen tegen alles en iedereen, en ontdekt in de nacht voor de kroning dat puriteinen en katholieken een komplot tegen hem hebben beraamd ingeval hij de kroon zou aanvaarden. Op de grote dag zelf weigert Cromwell op dramatische wijze de kroon en roept daarmee de onvoorwaardelijke bewondering op van het volk, dat dit gebaar ziet als blijk van grote en nobele deemoed. In een lange slotmonoloog blijkt dat de eerzucht Cromwell niet heeft verlaten en dat zijn strijd tegen de ontgoocheling zwaar zal zijn. Het toneelstuk van Hugo, dat lange tijd vanwege de veelheid van personages en scènewisselingen als onspeelbaar gold, dankt zijn bekendheid verder vooral aan het voor-

[p. 51]

Ford Madox Brown, Cromwell te St. Ives, in het jaar 1636, 1853, gouache. Whitworth Art Gallery, Universiteit van Manchester. Een meditatieve Cromwell te paard op zijn landgoed, een scène die uitgebreid wordt beschreven in Carlyle's uitgave van Cromwells Letters and Speeches. In zijn hand houdt hij een eiketak, symbool van morele en fysieke kracht.

woord dat eraan werd toegevoegd en dat als het manifest van de Franse Romantiek mag worden gezien.

Terwijl de figuur van Cromwell ook bij Hugo nog in een twijfelachtig licht wordt gesteld, is er een schrijver die verantwoordelijk mag worden gesteld voor de idealisering van de Lord Protector: Carlyle verzorgde in 1845 een uitgave van de Letters and Speeches of Cromwell, compleet met verklarende aantekeningen. De uitgave was buitengewoon succesvol en Carlyle slaagde erin Cromwell tot een Held te maken, geheel volgens zijn overtuiging dat de geschiedenis uit louter Grote Mannen bestond. Gevolg was (tijdelijk) een positiever beeld van Cromwell in de letterkunde, met name in Engeland: Cromwell uit 1870 van Richards en het treurspel Charles I uit 1874 van Arthur Gray Butler mogen als voorbeeld dienen. Elders in Europa bleef het tragische lot van de Stuarts het beeld van Cromwell ongunstig beïnvloeden, zoals bij Fontane, die in twee gedichten de onverzoenlijkheid van Cromwell en de noblesse van Karel i tegenover elkaar stelde. In ‘Cromwells letzte Nacht’ heeft Cromwell een nachtmerrie gehad: de vermoorde Karel is hem komen bezoeken, maar Cromwell verzet zich tegen zijn opkomende wroeging door Karel een weifelend en tiranniek vorst te noemen; in ‘Karl Stuart’ overpeinst de koning zijn leven als vorst en veroordeelt zichzelf als een zwakkeling die niet tussen verantwoordelijkheid en aardse driften heeft weten te kiezen: aldus heeft hij zijn kwalijk lot over zichzelf afgeroepen. Beide gedichten werden geschreven in 1846, maar verschenen voor het eerst in 1851 in Gedichte.

In de 20e eeuw werd Cromwell zowel meer recht als meer onrecht gedaan: enerzijds deden auteurs van historische romans pogingen om Cromwell genuanceerder uit te beelden (Paterson 1899, Bowen 1910, Crockett 1915), anderzijds werd de idealisering, die met Carlyle was ingezet, doorgezet (Drinkwater 1913 en 1921) tot op het punt dat Cromwell bewonderend met het fascistische

[p. 52]

Führer-type werd vergeleken (Jelusich 1933 en 1934). In zijn roman Gewalt auf der Erde (1933; in 1947 heruitgegeven onder de titel Cromwell. Der Untergang einer Diktatur) schilderde Tralow Cromwell als een faustisch mens, die zich aan zijn machtswellust had overgegeven. Recentere drama's over Cromwell zijn van de hand van Wayne (The Lord Protector, 1963), Hein (Cromwell, 1978) en Svarstadt (Dieu et mon droit, 1982). Van de Ierse dichter Kennedy verscheen in 1983 Cromwell, een reeks van meer dan 250 gedichten die een bloedig en negatief beeld geven van de gevolgen van Cromwells terreur over Ierland.

In de muziekgeschiedenis heeft de figuur van Cromwell nauwelijks aanleiding gegeven tot uitbeelding. In de beeldende kunst zijn portretten van Cromwell bekend van Walker (1643, Burghley House, Exeter; 1649, National Portrait Gallery, Londen; ca. 1660, Nationalmuseum, Stockholm), Weesop (The Execution of Charles I met portretten van Karel i en Cromwell in de bovenhoeken, privé-collectie) en van Samuel Cooper (een miniatuur van Cromwell, ca. 1650, privé-collectie). Dit laatste heeft waarschijnlijk als basis gediend voor veel latere portretten, onder meer Lely's portret uit 1654 (City Museum and Art Gallery, Birmingham). Koning Christiaan vii van Denemarken moet in 1768 bij het zien van de miniatuur hebben uitgeroepen: ‘Il me fait peur.’ Maclise vervaardigde een opvallend huiselijk tafereel onder de titel Charles I and Cromwell (1836, National Gallery of Ireland, Dublin). Van Pierce is er een marmeren buste van Cromwell (1654-58, Ashmolean Museum, Oxford), en voor de Londense Parlementsgebouwen staat een standbeeld uit 1899 gemaakt door Thorneycroft. In het Bargello-museum te Florence is een beschilderd dodenmasker van Cromwell te zien; een ander dodenmasker is aanwezig in de National Portrait Gallery te Londen.

Er zijn uiteraard zeer veel prenten pro en contra Cromwell gemaakt. Op een van de pro-Cromwell-prenten, The Embleme of Englands Distractions uit 1658 van Faithorne, staat een Cromwell afgebeeld die de Hoer van Babylon vertrapt: door Cromwell te vervangen door Willem iii diende dezelfde prent na de ‘Glorious Revolution’ van 1688 om de royalistische zaak te verheerlijken. Delacroix schilderde in 1835 Cromwell op Windsor Castle, terwijl Delaroche enige jaren eerder de Engelse dictator afbeeldde terwijl hij peinzend in de nog geopende doodkist van Karel i staart (1831, Musée des Beaux-Arts, Nîmes). De nauwe banden van Cromwell met Milton en Marvell resulteerden in een aantal schilderijen, waarop men hen in diverse combinaties kan aantreffen: van Newenham is Cromwell Dictating to Milton (ca. 1850) en Ford Madox Brown vervaardigde in 1877 het schilderij Cromwell Discussing the Protection of the Vaudois with Milton and Marvell; het minst waarschijnlijke voorval - Milton die het orgel bespeelt terwijl Cromwell welwillend toehoort - is te vinden op een schilderij van Lucy. Naast portretten en gebeurtenissen uit het leven van Cromwell zijn er enkele interessante schilderijen van het tijdsbeeld aan te treffen: van Millais is het schilderij The Proscribed Royalist, 1651 (1852-53, privé-collectie) naar een scène uit Bellini's I Puritani; Burton schilderde A wounded Cavalier (1855-56, Guildhall Art Gallery) en Ford Madox Brown maakte, geïnspireerd door Carlyle's uitgave van Cromwells Letters and Speeches, het schilderij Cromwell on his Farm (1874, Lady Lever Art Gallery, Port Sunlight) en een voorbereidende gouache-versie daarvan, St. Ives, An. Dom. 1636 (1853, Whitworth Art Gallery, Manchester). De puriteinse instelling van Cromwell liet in de meubelkunst haar sporen na in de vorm van de zogenaamde Cromwell-stoel, een eenvoudige rechte stoel met koperbeslag.

De vroegste verfilming waarin Cromwell centraal staat, is olivier cromwell, een Franse film uit 1909 van Morlhon. Uit 1911 dateert de Engelse stomme film van Bouwmeester. Een jaar later volgde een crom-

[p. 53]

well van Desfontaines. De vervolgingsdrift van Cromwell werd in 1947 uitgebeeld door Max Ophüls in zijn film the exile: Cromwell treedt in de film zelf niet op, maar blijft als een duistere macht op de achtergrond aanwezig terwijl zijn aanhangers de gevluchte Karel ii (met zwier gespeeld door Douglas Fairbanks jr.) op de hielen zit. Hetzelfde thema beheerst de film the moonraker uit 1958 van Macdonald. Ken Hughes regisseerde in 1970 de film cromwell, een uitbundig kostuumdrama met Richard Harris als Cromwell en Alec Guinness als Karel i. Alan Howard trad als Cromwell in een bijrol op in de komische film the return of the musketeers uit 1989 van Lester. Al even summier was het optreden van de figuur van Cromwell in de film the conqueror worm uit 1968 van Reeves, die zich baseerde op de roman Witchfinder General van Bassett over de heksenvervolgingen ten tijde van de Engelse burgeroorlog.

Fertig 1910; Parker 1919-20; Grosheide 1951; Crane 1986; Wortham 1990