Van Abélard tot Zoroaster. Literaire en historische figuren vanaf de renaissance in literatuur, muziek, beeldende kunst en theater

Graaf Alessandro Cagliostro

werd op 2 juni 1743 in Palermo als Giuseppe Balsamo geboren. In 1768 trouwde hij in Rome met Lorenza Feliciani, die hem als zijn Seraphina zou vergezellen tot hij haar liet opsluiten wegens ontrouw. Cagliostro vertoonde in geheel Europa - met een voorkeur voor vorstenhoven en andere gefortuneerde milieus - zijn kunsten als magiër, wonderdokter en waarzegger. Die kunsten berustten vaak op suggestie en bedrog - hoewel in sommige gevallen speciale begaafdheid onloochenbaar lijkt - en ontaardden meer dan eens in regelrechte oplichterij en zotteklap. In 1778 bezocht hij de Republiek der Nederlanden en in de Haagse vrijmetselaarsloge L'Indissoluble werd hij ontvangen als een vorst. Later werden zijn Europese gangen in de Nederlandse pers gevolgd. Hij beweerde in het bezit te zijn van een levenselixer. Cagliostro verwierf zich een bijzondere reputatie en hij raakte verwikkeld in tal van roemruchte affaires. Hij genoot het vertrouwen van geleerden als Lavater, ongelukkige geletterden als Belle van Zuylen en politici als Rohan. Hij kan gelden als representant van de obscure zijde van de Verlichting, waar charlatans hun kennis van hermetisme, alchemie en astrologie benutten om de rijke medemens gelukkig te maken en zelf niet armer te worden. Andere vertegenwoordigers van dit slag zijn de ‘Baron van Syberg’ en de ‘Graaf van Saint-Germain’. Op vergelijkbare wijze dienden deze avonturiers zich onder aangenomen adellijke dekmantel aan als wonderdoeners bij de hoven van Europa, om er na ontmaskering als ordinaire bedriegers te worden verjaagd. Cagliostro zag in zijn leven dan ook heel wat gevangenissen van binnen. In 1789 raakte hij in handen van de Romeinse inquisitie, die hem ter dood veroordeelde. Het doodvonnis werd omgezet in levenslang en hij overleed in 1795 in fort San Leo (bij Rimini).

De affaire die Cagliostro de meeste roem heeft bezorgd, is de halssnoeraffaire, een Frans hofschandaal uit de jaren 1785 en 1786. Cagliostro wist kardinaal Rohan ervan te overtuigen dat koningin Marie Antoinette net zo verzot op hem was als hij op haar. Met de schenking van een diamanten halssnoer probeerde Rohan vervolgens het hart van de koningin te treffen. Jeanne de la Motte, die het sieraad aan Marie Antoinette had moeten geven, ging er echter mee vandoor en verkocht het pronkstuk. De affaire die hiervan het gevolg was, schaadde niet alleen Rohan en Cagliostro, die als de kwade genius werd beschouwd, maar ook de reputatie van de koningin, die nochtans in de hele geschiedenis slechts een passieve rol speelde. De Franse Revolutie was door deze affaire mogelijk geworden, zo blufte Cagliostro later.

In de literatuur hebben èn het leven van Cagliostro in het algemeen èn de halssnoeraffaire in het bijzonder hun beschrijvers gevonden. In 1785 verschenen Mémoires authentiques

[p. 39]

D.-N. Chodowiecki, Cagliostro, gravure uit het Berliner Monatschrift van 1784.

pour servir à l'histoire du Comte de Cagliostro van La Roche du Maine, marquis de Luchet, en Cagliostro in Warschau van Moszinsky. Twee jaar later bracht Charlotta von der Recke een Nachricht von den berüchtigten Cagliostro Aufenthalte, in Mittau im Jahre 1779, und von dessen dortigen magischen Operationen in de openbaarheid. In 1791 verschenen satirische levensbeschrijvingen, geschreven door Vannetti en Barberi, die beiden in het Romeinse vonnis aanleiding vonden om met Cagliostro ook de vrijmetselarij en andere geheime genootschappen, zoals de Illuminaten, in diskrediet te brengen. Irritatie en fascinatie streden daarbij om de voorrang.

Opmerkelijk is de bijdrage van tsarina Catharina ii, die in de jaren 1785-86 drie komedies aan Cagliostro wijdde. In Obmansjtsjik (De bedrieger) hekelde ze de man die in 1779 en 1780 in Sint-Petersburg furore had gemaakt met zijn wonderbare genezingen. Catharina, die beweerde de charlatan nimmer te hebben ontmoet, speelde met haar geliefde Potemkin in de Hermitage wel een ‘jeu littéraire’ dat de omineuze naam ‘esprit de Cagliostro’ kreeg. In Obmansjtsjik hekelde zij Cagliostro als bedrieger, als vertegenwoordiger van het irrationalisme. In een daaropvolgende komedie, Obol'sjtsjenny (De bedrogene), werden de slachtoffers van bedrog geportretteerd. De derde komedie verscheen onder de titel Sjaman sibirskij (De Siberische sjamaan). Catharina zorgde ervoor dat haar komedies ook in het Duits en Frans verschenen, opdat in Europa bekend zou raken hoe verlicht de tsarina wel was.

Schiller en Goethe waren bijzonder door Cagliostro gefascineerd. Al in 1781 wijdde Schiller een kort bericht aan ‘Calliostro’, en in zijn roman Der Geisterseher uit 1786-89 thematiseerde hij het politieke misbruik dat van bijzondere gaven en miraculeuze trucs kon worden gemaakt. Goethe bezocht in 1787 Palermo om de genealogie van Cagliostro te onderzoeken: de herinneringen aan dat onderzoek reiken tot in zijn Italienische Reise uit 1817. In 1791 al publiceerde Goethe de

[p. 40]

tragikomedie Gross-Cophta over de halssnoeraffaire: in dit stuk wordt onder meer de verwonderlijke lichtgelovigheid in ‘verlichte’ tijden in het middelpunt geplaatst.

In de 19e en 20e eeuw bleef Cagliostro als literair personage op het repertoire: Mundt 1858, Kuzmin 1919 en Aleksej Tolstoj 1921 schreven novellen en romans over hem. Opmerking verdient zeker ook Die Wundersüchtigen uit 1831 van Tieck, die (in tegenstelling tot wat men tegenwoordig van een romanticus verwacht) op uiterst verlichte wijze de slachtoffers van de charlatan aan het slot tot een bevrijdende zelfcorrectie brengt. In 1833 wijdde Carlyle in Fraser's Magazine een beschouwing aan Cagliostro; vier jaar later publiceerde hij in hetzelfde tijdschrift ‘Diamond Necklace’. De bekendste roman over Cagliostro is ongetwijfeld Joseph Balsamo uit 1846-48 van Dumas père: de held verschijnt er als een wonderbaarlijke mesmerist. De roman van Dumas werd in 1949 verfilmd door Ratoff als black magic met Orson Welles als Cagliostro. In Dumas' romanreeks Mémoires d'un médecin volgde op Joseph Balsamo nog Le collier de la reine uit 1849-50 over de halssnoeraffaire. Dumas' vriend Nerval wijdde in 1852 in Les illuminés een episode aan Cagliostro, die hij overigens goeddeels kopieerde van de Mémoires van Luchet. In een studie die Manssen in de Vaderlandsche Letteroefeningen van 1871 aan graaf Cagliostro wijdde, werd gewag gemaakt van een ander voortleven van de charlatan: ‘Nog prijkt op menige Nederlandsche kermis met groote letters boven de tempels der zwarte kunst de naam: “Cagliostro”.’ Het ging hier om het Cagliostro-theater van Emil Basch, dat tijdens de Amsterdamse kermis op het Koningsplein onder meer onderdak bood aan de goochelaar Herrmann. In 1868 werden in het Cagliostro-theater echter ook vaudevilles gebracht. Basch bracht bij wijze van reclame een zogenaamd Cagliostro-jaarboek uit. Manssen kwam dit alles in 1871 uiterst verdacht voor: ‘Zoo is dit dan de vereering, die de groote man bij het nageslacht geniet!’ Nog in 1927 vroeg Blavatsky zich in het tijdschrift Théosophie bezorgd af of Cagliostro een charlatan was. Op een beslissende beantwoording van die vraag wordt nog gewacht.

In 1905 publiceerde de Portugese dichter Malheiro Dias zijn roman O Grande Cagliostro, waarin de strijd tegen intolerant despotisme werd geactualiseerd in een pleidooi voor ware humaniteit. In hetzelfde jaar en onder dezelfde titel ging ook een komedie van Malheiro Dias in première. Nadel liet in 1914 in Berlijn het intelligente drama Cagliostro verschijnen. De Chileense dichter Huidobro schreef omstreeks 1921 in Europa, waar hij kringen rond Picasso frequenteerde, zijn Cagliostro, een experimentele filmische novelle. Huidobro maakte van Cagliostro het symbool van de magische krachten waarvan het bestaan door de wetenschap zo ongelukkig wordt ontkend. De novelle van Huidobro verscheen in 1931 in een Engelse vertaling en pas in 1934 in een Spaanse editie in Santiago. Luigi Natoli (William Galt) publiceerde in 1974 in Palermo met Cagliostro een lijvige historische roman over de beroemdste Siciliaan van zijn tijd. Geïllustreerd werd de roman door Carisi, terwijl Titone een geleerde inleiding verzorgde. In 1978 verscheen van Portnoy het toneelstuk Belle van Zuylen ontmoet Cagliostro, waarin de strijd tussen hartstocht en rede wordt gestreden.

De halssnoeraffaire vormt niet slechts een cruciale episode in de Cagliostro-literatuur, maar ook in die over Marie Antoinette, zoals door Zweig in 1932 in Marie Antoinette.

De lotgevallen van Cagliostro werden vele malen verfilmd, al dateren de meeste films van de eerste decennia van de 20e eeuw. Veel scenario's lijken schatplichtig aan de roman van Dumas: bijvoorbeeld de verfilming door Ratoff. Opmerkelijk vroeg is de Franse verfilming le miroir de cagliostro uit 1898 onder regie van Méliès.

Johann Strauss componeerde de muziek voor de operette Cagliostro in Wien uit 1875.

Legio zijn de afbeeldingen van Cagliostro. De meeste zijn contemporain: het zijn of ‘ha-

[p. 41]

giografische’ portretten of satirische spotprenten. De beeldhouwer Houdon vervaardigde in 1786 een buste van Cagliostro in marmer (Musée Granet, Aix-en-Provence; kopie National Gallery of Art, Washington).

Düntzer 1850; Van Sypesteyn 1869; Manssen 1871; Guenther 1919; Chetteoui 1947; Darnton 1968; Keyser 1976; Kiefer 1991