Van Abélard tot Zoroaster. Literaire en historische figuren vanaf de renaissance in literatuur, muziek, beeldende kunst en theater

Belisarius

(Belisarios) bouwde, in de 6e eeuw, als aanvoerder van de legers van de Byzantijnse keizer Justinianus een grote staat van dienst op. Hij voerde oorlogen aan de grenzen met Perzië, tegen de Vandalen in Noord-Afrika en tegen de Oostgoten in Italië, waar hij de zittende paus Silverius verving door Vigilius, die zich meer bereid toonde hem steun te verlenen. Enkele malen echter viel Belisarius in ongenade, vanwege argwaan betreffende zijn sterke machtspositie of vanwege militaire mislukkingen. De historicus Procopius (Prokopios), die lange tijd deel uitmaakte van de staf van Belisarius, heeft over zijn leven bericht, met name over zijn militaire verrichtingen. Daarnaast beschreef hij ook de verwikkelingen aan het hof, waar Belisarius' vrouw Antonina, een vriendin van keizerin Theodora, zich een uiterst krachtige en bij tijden zeer invloedrijke intrigante toonde. Procopius - een kennelijke Antonina-hater - beschrijft de vrouw als een echtgenote, die Belisarius onwaardig was en bij wie de veldheer onder de plak zat.

Vanaf 548 leefde Belisarius als rijk en geeerd man in Constantinopel. In 562 echter kwam, naar de schrijver Malalas meedeelt, op hem de verdenking te rusten van deelname aan een samenzwering tegen Justinianus en werden hem voor enige tijd zijn eretitels ontnomen. Hij overleed in 565.

De historische berichten over de levensavond van Belisarius zijn al met al uiterst summier. Het heeft latere auteurs er niet van weerhouden, juist integendeel, hun de gelegenheid geboden Belisarius ten tonele te voeren als een edel slachtoffer van ondank en van vorstelijke willekeur. In Griekstalige teksten vanaf de 11e eeuw wordt het verhaal nader ingevuld: Belisarius werden op bevel van Justinianus de ogen uitgestoken, en als blinde bedelaar leefde de machtige veldheer van weleer van de munten die hem op de markt van Constantinopel werden toegeworpen.

Aldus belandt Belisarius in de literatuur van het Westen, met een epos uit 1548 van Trissino: L'Italia liberata dai Goti, dat overigens, waar het Belisarius betreft, slechts zijdelings over het levenseinde gaat en meer over het optreden van de hier als een zwakkeling geschetste veldheer tegen de Oostgoten. In een jezuïetendrama uit 1607 van Bidermann wordt zijn neergang wel centraal gesteld en gezien als straf voor de aanslag op de pauselijke macht. De Spaanse auteur Mira de Amescua legde met zijn toneelstuk Ejemplo mayor de la desdicha y capitan Belisario uit 1625 de grondslag voor latere verwerkingen, waarin Belisarius het slachtoffer is van liefdesverwikkelingen en hofintriges. De meeste roem was weggelegd voor een tragedie van Rotrou (Le Bélissaire, 1642), waarin een edele Belisarius door de machinaties van een jaloerse en juist te laat tot inkeer gekomen Theodora ten offer valt aan beulshanden. Enig succes was ook weggelegd voor de ‘tragi-comédie’ uit 1659 van La Calprenède en voor het drama Belisario uit 1734 van Goldoni, een van diens eerste werken. Geheel op zichzelf staat The Martyr's Souldier uit 1638 van Shirley, waarin Belisarius een christelijk-stoïsche held is.

Belisarius maakte grote opgang in de 18e eeuw. Dit is in belangrijke mate toe te schrijven aan een filosofische roman uit 1767 van Marmontel. Het hof van Justinianus is tot decadentie vervallen. De oude en blinde generaal, die in ongenade is gevallen en die door kommervolle omstandigheden zijn vrouw heeft verloren, heeft niettemin altijd volhard in zijn trouw aan vaderland en soeverein. Bij zijn bedelrondgangen, gegidst door een jon-

[p. 26]

getje, roept hij de inwoners van Constantinopel op tot zedelijk gedrag. Zo houdt hij zijn gewezen tegenstander, de koning van de Vandalen, wijsheden voor. Ook Justinianus en zijn zoon en troonopvolger Tiberius komen zich met de bedelaar onderhouden: als zij eenmaal overtuigd zijn van de wijsheid en onschuld van Belisarius, onthullen zij hun identiteit. Een eerherstel van Belisarius volgt, en zijn dochter wordt later zelfs de echtgenote van keizer Tiberius.

Marmontels ‘roman moral et politique’ bevat veel monologen en dialogen die het gedachtengoed van de Verlichting uitdragen en pleidooien bevatten voor religieuze vrijheid en een verlicht en humaan absolutisme. Het vijftiende hoofdstuk werd zelfs het object van censuur door de theologen van de Sorbonne: in dit hoofdstuk wordt beweerd dat heidenen die zulks op grond van hun deugdzaamheid verdienen, niet zullen worden verdoemd. Voltaire mengde zich in de strijd die over de censurering uitbarstte met een satirisch pamflet Anecdotes sur Bélisaire uit 1767.

De roman van Marmontel ligt ten grondslag aan het libretto van een opera van Philidor (Bélisaire, 1796). Cammarano heeft zich voor zijn libretto van de opera Belisario uit 1836 van Donizetti daarentegen nagenoeg volledig losgemaakt van Marmontel: Belisarius valt na zijn triomfale terugkeer bij Justinianus in ongenade, mede omdat zijn vrouw Antonina hem ervan verdenkt dat hij zijn kinderen heeft proberen te vermoorden. De veldheer worden de ogen uitgestoken en hij wordt verbannen. Tegen het eind van zijn leven komt uit dat de beschuldiging onjuist is. Antonina, vervuld van wanhoop en berouw, sterft met Belisarius. De opera heeft enkele elementen ontleend aan het ‘romantische Trauerspiel’ uit 1823 van Schenk, waarin de neergang van Belisarius het gevolg is van de moord die hij pleegt op zijn eigen zoon, dit om de vervulling van een orakel te verhinderen. In de literatuur van de 19e eeuw treedt Belisarius tenslotte enkele malen naar voren in elegische gedichten van onder meer Longfellow. In 1808 verscheen de roman Bélisaire van de hand van Madame de Genlis.

In de 20e eeuw treedt Belisarius een enkele maal op als het centrale personage in historische romans, zoals in werk van Pratesi (Belisario, 1921). Graves publiceerde in 1938 de roman Count Belisarius, die als historische studie is opgezet en slechts met enkele fictionele gebeurtenissen en personages is aangevuld. Belisarius vertegenwoordigde voor Graves de man die twee tijdperken - de klassieke periode van het Romeinse Rijk en de middeleeuwen met het christendom en de uitgebreide legendevorming - met elkaar verbond: zijn denken wordt nog beheerst door zijn Romeinse achtergrond, maar zijn daden worden al bepaald door de romantische riddermoraal van de beginnende middeleeuwen.

De roman De angst van Belisarius uit 1986 van Pierre Dubois ontleent zijn titel aan de vergelijking die in het laatste deel wordt gemaakt tussen de hoofdpersoon en de Romeins-Byzantijnse veldheer. De tegenstrijdige berichten over Belisarius uit de diverse bronnen worden door een historicus op een congres verklaard door te stellen dat de veldheer iemand was die angst had voor de werkelijkheid. De hoofdpersoon Max is bij deze lezing aanwezig en beseft met een schok dat de gestelde diagnose ook op hem van toepassing is. Anders dan men uit de titel zou kunnen afleiden wordt Belisarius dus slechts als psychologisch model ten tonele gevoerd en is de rest van de roman een kroniek van het leven van Max.

De eerste voorstellingen van Belisarius als blinde bedelaar treffen we aan in de Italiaanse schilderkunst van de 17e eeuw, met werken van of toegeschreven aan onder meer Rosa en Umberto Giordano. In Museum Boymans-van Beuningen te Rotterdam is een schilderij (ca. 1660) van Preti aanwezig (verworven in 1993). Het thema maakt opnieuw, nu onder invloed van het werk van Marmontel, opgang in de Franse schilderkunst van de

[p. 27]

18e eeuw, met werken van onder meer Vincent 1776, Peyron 1779 en Jacques-Louis David 1781 en 1784, en vervolgens in het Engelse en Amerikaanse neoclassicisme van de decennia rond 1800 (schilderijen van Mortimer, Hodges en Trumbull). Kinsoen hoort, met zijn schildering van Belisarius met zijn gestorven echtgenote (vóór 1830, Groeninge-Museum,

François-André Vincent, Belisarius, 1776, doek.
Musée Fabre, Montpellier.

Brugge), tot de weinige schilders die Belisarius anders dan als bedelaar afbeeldden.

Boime 1980; Crow 1985