Van Abélard tot Zoroaster. Literaire en historische figuren vanaf de renaissance in literatuur, muziek, beeldende kunst en theater

Beatrijs,

de legendarische non, maakte haar entree in schriftelijke bronnen onder de naam ‘Beatrix’. De voorbeeldige geschiedenis ‘De Beatrice Custode’ werd door Caesarius, de prior van het cisterciënzer klooster Heisterbach, opgenomen in zijn Dialogus magnus visionum atque miraculorum, een verzameling mirakelen, aangelegd omstreeks 1223 om de clerus bij het preken van vrome stof te voorzien. Het Beatrix-exempel is een Maria-legende die vermoedelijk al bekend was voor Caesarius haar opschreef.

De geschiedenis wordt door Caesarius lapidair verteld: de non Beatrix is kosteres van het klooster, maar van die eervolle positie maakt ze gebruik om een verhouding aan te knopen met een geestelijke (een ‘clerc’), waarna ze met hem het klooster ontvlucht. Voor haar vertrek echter legt zij de sleutel die haar als kosteres was toevertrouwd, bij het beeld van Maria neer. In de buitenwereld laat haar verleider haar weldra in de steek. Daarop belandt zij in de prostitutie. Als ze na tien jaar bij toeval in de buurt van het klooster komt, hoort ze spreken over de non Beatrix. Ze wordt daardoor herinnerd aan haar vroegere leven en valt in gebed neer voor het Mariabeeld in de kerk; dan verschijnt Maria haar in een visioen en draagt haar op haar plaats in het klooster weer in te nemen. Het blijkt nu dat Maria in de tussentijd in Beatrix' gestalte haar taak heeft waargenomen.

In Libri octo miraculorum, dat kort hierna verschijnt, vertelt Caesarius de geschiedenis met enige varianten voor de tweede maal.

[p. 22]

Nieuw in deze versie is dat de verleider niet langer een vertegenwoordiger van de clerus is, maar gewoon een jongeling. Voorts is Beatrix' terugkeer naar het klooster niet langer toevallig, maar het gevolg van diep berouw.

De vrome geschiedenis beoogde het vertrouwen in de goddelijke genade te versterken. Naar kerkelijke maatstaven is de zonde van Beatrix enorm en op het eerste gezicht onvergeeflijk, omdat ze tot de geestelijkheid behoort en nota bene tot prostitutie vervalt, maar dat doet juist de geweldige kracht van de christelijke barmhartigheid goed uitkomen. Ideologisch gezien past de geschiedenis zeer goed in de 12e en 13e eeuw, toen de Mariaverering nieuwe impulsen kreeg. Jonge orden als de franciscanen en de dominicanen gingen rond met verhalen en zij transformeerden Maria van verheven Moeder Gods in de Moeder der Smarten, de toeverlaat van alle wanhopigen.

Talrijk zijn in de 14e en 15e eeuw de navolgingen van Caesarius' verhaal. Soms werd de geschiedenis gereduceerd tot enige zinnen, zoals in de Summa de penintentia (ca. 1485) van de franciscaan Servasanctus. Het schetsmatige karakter van ‘De Beatrice Custode’ en van latere versies houdt altijd verband met de beoogde functie: het aanreiken van fraaie en leerzame geschiedenissen voor volkspreken, geschiedenissen die in de preek dan wel nader werden uitgewerkt. Het succes van Caesarius wordt misschien het best geïllustreerd door een Poolse vertaling van 1612 en een Russische van ca. 1700. Al veel eerder, omstreeks 1300, raakte de geschiedenis van Beatrix via Noorwegen bekend tot in IJsland: in Af tveimir kumpanum (Van twee vrienden), een vrije bewerking, is de non naamloos en dient zij als hoofd van de provisiekamers. In de Nederlanden is Beatrix het bekendst door Beatrijs (ca. 1375). Nieuwe elementen in de Middelnederlandse versie zijn het hoofse karakter van Beatrijs en de toegevoegde episode van haar biecht. Er is wel betoogd dat de hoofsheid in Beatrijs subtiel wordt geparodieerd, terwijl de toegevoegde episode in verband is gebracht met de tweeluikscompositie die in de toentertijd populaire Arturroman gemeengoed was.

Het mariologisch karakter van de legende hinderde na de Reformatie het voortleven in protestantse landen. In Spanje en Frankrijk daarentegen vond het verhaal ruime verspreiding. Bij Calderón, in Jornada I van Purgatoria de San Patricio (ca. 1628), ontbreekt de plaatsvervanging door Maria en is de geschiedenis gereduceerd tot een ridderlijke verleiding van een non. Lope de Vega bleef in zijn toneelstuk La buena guarda (De goede wachteres, 1610) dichter bij het oorspronkelijke gegeven, al liet hij ook de verleider en zijn mannelijke medeplichtigen - allen behorend tot de geestelijkheid - na berouw terugkeren op hun verlaten posten. De Vega heeft bij de bewerking van de stof het model van Plautus' Amphitryon gevolgd. In Los felices amantes, een novelle in de zogenaamde apocriefe Don Quixote uit 1614 van Avellaneda, wordt de legende uitgebreid tot een vooral amoureuze vertelling.

In de Nederlanden duikt de geschiedenis weer op in 1644 in Het masker van de wereldt afgetrocken van de jezuïet Poirters: in zijn versie dient het verhaal over de verleide non als een exempel van de onstandvastigheid van ‘onsuyvere liefde’. Wonderlijk genoeg zijn de religieuze elementen van het verhaal veelal ingewisseld voor meer burgerlijke elementen; de godsdienstige moraal is een lekenmoraal geworden.

D'Artigny neemt de geschiedenis van ‘la portière Beatrix’ in 1750 op in zijn Nouveaux mémoires d'histoire en Wieland gunt in 1781 de kosteres een kort optreden in Miscellaneen, maar van grote populariteit van de legende in deze verlichte tijden kan moeilijk worden gesproken.

Vanaf 1804 verschijnt de legende weer wat prominenter in de literatuur: Brenellerie vertelt vol scepsis en met veel ironie de legende na in zijn Contes précédés de recherches sur l'ori-

[p. 23]

Getekend portret van Beatrijs door Rie Cramer bij Beatrijs (1908) van P.C. Boutens.

gine des contes, terwijl Kosegarten de geschiedenis romantiseert in zijn Legenden: bij hem is er geen verleider die de non uit het klooster voert, maar wordt zij gedreven door heimwee. Brentano veroorlooft zich meer vrijheden in Romanzen von Rosenkranz uit 1811, waar in het verhaal over de met de schilder Kosme gevluchte non Rosatristis echo's weerklinken van de levensgeschiedenis van de Florentijnse schilder Fra Filippo Lippi, die ooit een non ontvoerde. Brentano laat de non zwanger terugkeren naar het klooster. Nodier gaf het motief van de jeugdliefde een nieuwe vorm: in zijn novelle Légende de la soeur Béatrix uit 1837 herkent de non in een door haar verzorgde gewonde man haar vroegere geliefde. Nodier's verhaal werd door Halm in 1864 bewerkt tot het gedicht Die Pförtnerin en door Fiers en Caillavet in 1914 tot de opera Béatrice. Bepaald sentimenteel is de wending die Gottfried Keller in zijn Sieben Legenden uit 1872 aan de verder trouw nagevolgde geschiedenis geeft: na terugkeer in het klooster ziet de non haar man en acht kinderen in de kerk terug.

In 1847 nam Alberdingk Thijm een bewerking van het Beatrijs-verhaal op in zijn Legenden en Fantazien. Daarmee werd het verhaal een klein wapen in de strijd voor de emancipatie van het katholieke volksdeel in Nederland. Het is bijgevolg nauwelijks toevallig dat het katholieke weekblad voor de vrouw dat in 1939 begon te verschijnen, Beatrijs heette.

Nieuwe bloei kende de Beatrijs-legende in het begin van de 20e eeuw, in de periode van de neoromantiek, toen de middeleeuwen - en de voor dat tijdvak veronderstelde maatschappelijke samenhang - in de mode kwamen. De hiervoor genoemde opera Béatrice uit 1914 getuigde daar reeds van, maar nog veel duidelijker is hiervan sprake bij Maeterlinck en Boutens. Maeterlinck laat in 1901 in het toneelstuk Soeur Béatrice zijn heldin haar voorgangsters Beatrix en Beatrijs nog in zondigheid overtreffen: zijn Béatrice heeft haar eigen kind vermoord. Na 25 jaar keert ze

[p. 24]

terug, maar in het klooster is de vreugde over het wonder zo groot dat de biecht van Béatrice op ongeloof stuit: zo blijft het isolement van Béatrice bestaan. Boutens heeft in 1908 zijn Beatrijs een Hollandse couleur locale gegeven: door het ontbreken van het zondemotief komt het gedicht aan dramatische spanning te kort, wat wordt vergoed door lyrische spanning en symbolistische suggestie van hogere waarheid. In het beste geval curieus zijn de versies van Rutten 1918, die de geschiedenis vervormde tot een mysteriespel, en Kemp, die in 1920 zijn novelle Zuster Beatrijs publiceerde. Van de voorloper der Tachtigers, Winkler Prins, werd in 1919 het sonnet ‘'t Is Beatrijs’ (geschreven in 1888) gepubliceerd in De Nieuwe Gids. Teirlinck liet zich inspireren door de Middelnederlandse Beatrijs voor zijn toneelstuk Ik dien, een spel in drie bedrijven ter verheerlijking van zuster Beatrijs uit 1923: ‘realistische’ elementen moderniseren de geschiedenis tot een van christendom ontdaan verhaal. In 1924 werd het stuk van Teirlinck in Antwerpen geparodieerd als Zij dient. Voor Unger was de geschiedenis nog niet wonderlijk genoeg: in zijn Wunder um Beatrice uit 1926 wordt een gestorven kind van de teruggekeerde non door Maria weer tot leven gewekt.

Intussen wordt de Middelnederlandse Beatrijs tot de literaire canon gerekend: talrijke heruitgaven, adaptaties (voor scholieren en leken) en studies getuigen daarvan. Een recente bewerking verzorgde Smit in 1979. Al in 1968, jaren voor Dubbelspel uit 1973, publiceerde Frank Martinus Arion op Curaçao Ser Betris, een herdichting van Beatrijs in het Papiamento.

De geschiedenis van Beatrijs werd ook in andere vormen gegoten: in 1911 werd de stof door Vollmöller als pantomime (Das Mirakel) gebracht, de bijbehorende muziek was van Humperdinck. Van de voorstelling werd in 1912 een film gemaakt door regisseur Max Reinhardt. Baroncelli verfilmde in 1923 de novelle van Nodier. In 1930 ging de opera Beatrijs (later Het Mirakel genoemd) van de Vlaming Veremans in première, op een libretto van Gondry. In de opera, die uitvoeringen in Vlaanderen en Duitsland beleefde, komt de spanning tussen religieuze mystiek en aardse verlangens tot uitdrukking. In de jaren 1933 en 1934 schreef de Tsjechische componist Martinú zijn Hry o Marii (Marialiederen) en in deze tetralogie is een van de onderdelen gebaseerd op de Beatrijsstof. Bij Martinú heet de non zuster Pascalina. Met een ander onderdeel, ontleend aan Mariken van Nieumeghen, heeft de Pascalina-geschiedenis gemeen dat daarin de mens wordt bekoord door de duivel en op miraculeuze wijze gered door Maria.

Bij het toneelstuk van Maeterlinck werd muziek geschreven door Albert Wolff, maar onzeker is of deze ooit is uitgevoerd. Brahms wijdde in 1898 een van zijn Deutsche Volkslieder aan de Beatrijs-legende.

De iconografie van Beatrijs is zeer beperkt: moderne versies zijn wel voorzien van illustraties - zoals de tekening van Rie Cramer bij Boutens 1908 - maar die onderscheiden zich slechts op het punt van roomse blijheid.

Op aanmerkelijk minder vrome wijze lijkt de geschiedenis van de non een rol te spelen in de libertijnse literatuur: Diderot is met La religieuse uit 1769, een scherpe hekeling van de onnatuurlijkheid van het kloosterleven, de bekendste auteur die antipapisme en pornografie combineerde. Veel milder is de anoniem verschenen pseudo-biografie De verliefde non; of de zonderlinge Leevensgevallen van Charlotta van S... (ca. 1777), waarin de heldin door haar ouders wordt gestraft voor haar gevaarlijke liaison: zij wordt naar een klooster verwezen. In dat klooster verblijft zij twee jaar, maar dan ontsnapt ze om haar geliefde te zoeken. In De verzoeking uit 1980 van Hugo Claus vinden we een treffende confrontatie van de barse wereld buiten het klooster met de even onmenselijke daarbinnen. Van de traditionele mirakels is in Claus' indrukwekkende novelle geen sprake meer, alleen van een extatisch hallucineren. De verzoeking werd voor toneel bewerkt en verfilmd: de

[p. 25]

hoofdrol werd vertolkt door Jacques Commandeur.

Guiette 1927; Stracke 1930; Reijnders 1972; Zemel 1982-1983; Van Oostrom 1983; Van der Toorn-Piebenga 1984