Van Abélard tot Zoroaster. Literaire en historische figuren vanaf de renaissance in literatuur, muziek, beeldende kunst en theater

[p. 9]

Van Abélard tot Zoroaster

[p. 11]

Pierre Abélard

(1079-1142) was reeds op jonge leeftijd een veelgevraagd leraar dialectiek en scholastiek in Melun en Corbeil. Later werd hij te Parijs door kanunnik Fulbertus gevraagd de privé-leraar te worden van zijn nicht Héloïse, die zo'n twintig jaar jonger was dan haar leermeester. Ondanks het grote leeftijdsverschil en het feit dat Abélard als geestelijke tot een celibatair leven verplicht was, ontbrandde tussen hen een hartstochtelijke liefde, waaruit een zoon werd geboren, Astrolabus. Om èn zijn positie als theoloog èn de eer van Héloïse veilig te stellen besloot Abélard in overleg met Fulbertus zijn pupil in het geheim te huwen. Hun zoon werd in het verre Bretagne bij familie van Abélard grootgebracht. Toen Héloïse na haar bevalling en haar geheime huwelijk intrad in het klooster van Argenteuil, nam de Parijse kanunnik in machteloze woede wraak op Abélard en liet hij hem door familieleden en ingehuurde misdadigers overvallen en ontmannen.

Om zijn tegenstanders op persoonlijk en theologisch gebied te ontlopen, trok Abélard zich aanvankelijk terug in een klooster bij Parijs en later in het door hem gestichte klooster Le Paraclet bij Troyes. Zijn geschriften, waaronder zijn werk over de goddelijke Drieëenheid, waren toen al door het Concilie van Soissons (1121) veroordeeld, omdat zij te rationalistisch waren en tot scepticisme zouden aanzetten. Mede hierdoor werd hij gedwongen het klooster Saint-Gildas-de-Rhuis in Bretagne, waar hij inmiddels zijn toevlucht had gezocht, te verlaten. Hij besloot weer in Parijs emplooi te zoeken en werd leraar aan het college van Mont-Sainte-Geneviève.

Héloïse had het inmiddels tot abdis gebracht, maar werd uit haar klooster te Argenteuil weggejaagd door monniken die aanspraak maakten op het gebouw. Zij stichtte een nieuwe werkgemeenschap in Le Paraclet. Abélard werd abt van deze gemeenschap en schreef daar zijn Ethica, met als ondertitel Scito te ipsum (Ken uzelf), waarin hij zozeer het accent legde op de vrije wil van de mens dat Bernardus van Clairvaux, zijn grote tegenstander, weinig moeite had om het werk in 1141 door het Concilie van Sens te laten veroordelen. Abélard vond daarop onderdak in de abdij van Cluny, waar hij in 1142 overleed.

De dichterlijke uitingen van Abélard zijn verzameld in zijn Hymnarius, een hymnen-cyclus voor de feesten van het kerkelijk jaar. Voor zijn zoon schreef hij een aantal vermaningen in dichtvorm Monita ad Astrolabum. Héloïse overleefde hem twintig jaar. In 1817 werden hun lichamen bijgezet in een monumentaal graf op Père-Lachaise in Parijs.

Abélard heeft rond 1136 in een brief aan een (mogelijk fictieve) vriend, Historia calamitatum Abaelardi, zijn, zoals de titel uitdrukt, rampzalige lotgevallen beschreven. Het is niet alleen een bijtende uitval naar zijn vele belagers, maar ook een subtiele analyse van zijn emoties. Toen Héloïse deze tekst toevallig onder ogen kreeg, schreef zij haar geliefde, met wie zij al jaren geen contact meer had gehad, een brief die het begin betekende van een indrukwekkende briefwisseling. De brieven van Héloïse zijn vol passie en roepen hun eerste tijd samen in herinnering; zij bekent nog steeds zijn slavin te zijn en meer uit liefde voor hem dan voor Hem ingetreden te zijn. Abélard's brieven zijn vol tederheid, maar hij drukt haar op het hart zich niet van God af te keren, aangezien Hij de enige haven is waar haar ziel rust zal kunnen vinden. De authenticiteit van de brieven wordt overigens wel in twijfel getrokken: Abélard zou ook de brieven van Héloïse hebben geschreven. Ze vormen echter hoe dan ook een belangrijk literair document dat veel invloed heeft gehad op latere schrijvers.

Het verhaal van de twee geliefden wordt reeds vermeld in het derde boek van de Roman de la rose (ca. 1485) van Jean de Meun en

[p. 12]

Guillaume de Lorris. Ook Villon wijdt in zijn gedicht ‘Ballade des dames du temps jadis’ een strofe aan de dramatische liefdesgeschiedenis. De originele Latijnse tekst van de brieven werd pas in 1616 gepubliceerd. De dichter uit de Duitse laat-barok Hofmann von Hofmannswaldau heeft in 1673 de correspondentie gebruikt in zijn Heldenbriefe, die behoren tot het heropgeleefde genre van de ‘heroïde’, dat teruggaat op Ovidius' Epistolae of Heroides, gefingeerde brieven in verzen van beroemde helden en heldinnen uit de (literatuur)geschiedenis. Het eigenlijke begin van de legendevorming werd in Frankrijk gemarkeerd door de roman Les amours d'Abailard et d'Héloïse uit 1675 van Alluis en de roman Histoire des amours et infortunes d'Abélard et d'Eloïse uit 1695 van Du Bois, een naar de Nederlanden uitgeweken Fransman. Hierin is ook de briefwisseling weer opgenomen.

Het werk dat de stof pas goed in het middelpunt van de belangstelling bracht was de ‘heroïde’ uit 1717 van Pope, Eloisa to Abelard, waarin Héloïse spreekt met de gefnuikte passie van een liefhebbende vrouw die op hardvochtige wijze gescheiden is van haar geliefde. Deze strijd tussen deugd en hartstocht, waarin de dood de enige uitweg lijkt, lokte in de Engelse letteren vele reacties uit in de vorm van gefingeerde antwoorden van Abélard op de klacht van zijn aanbedene. Deze reacties werden met het gedicht van Pope en de Engelse vertaling van Heldenbriefe van Hofmannswaldau, waar Pope zich op had gebaseerd, in 1787 in één boekwerk samengebracht.

Ook in Frankrijk had Pope navolgers, onder wie Colardeau (Epître d'Héloïse, 1758), terwijl Dorat 1759 een antwoord van Abélard schreef. De geliefden komen ook aan het woord in de heldenbrieven van Beauchamps en Mercier in Frankrijk en Antonio Conti in Italië (Elisa e Abelardo, ca. 1750). Een tweetal toneelstukken van Guys 1752 en Marchand 1768 verplaatste de handeling naar het Frankrijk van de 18e eeuw. De beroemdste literaire verwijzing naar het thema is wellicht de briefroman Julie ou la nouvelle Héloïse van Rousseau, over de onmogelijke liefde tussen de adellijke Julie d'Etanges en haar privé-leraar Saint-Preux, die door zijn burgerlijke afkomst niet door Julies vader wordt geaccepteerd. Rousseaus roman is ingebed in een hele stroom van voornamelijk parodiërende en imiterende werken, zoals Le nouvel Abailard, ou Lettres d'un singe au docteur Abadolfs uit 1763 van Campigneulles of Le nouvel Abeilard, ou Lettres de deux amants qui ne se sont jamais vus uit 1778 van Restif de la Bretonne. Deze stroom van ‘nieuwe’ of buitenlandse Abélard's en Héloïses kwam voorlopig in 1906 tot stilstand met de publikatie van La troisième Héloïse van Daurelle.

In de 19e eeuw ruimt Chateaubriand in zijn apologie van het katholieke geloof, Le génie du christianisme uit 1802, plaats in voor Héloïse en beschrijft hij de innerlijke strijd die zij in het klooster voert met haar wereldse liefde voor Abélard; Chateaubriand maakt daarbij, al citerend, gebruik van passages uit het hierboven genoemde werk van Colardeau. Op 23 februari 1814 las Tollens zijn gedicht ‘Heloïze aan Abelard’ (later verschenen in Gedichten, derde deel, 1815), een bewerking van Pope, voor aan leden van de kunstenaarsvereniging Felix Meritis. Lenau toont in het gedicht ‘Heloise’ uit de in 1832 verschenen dichtbundel Gestalten de abdis die haar vroegere geliefde niet kan vergeten. Van Poschard is het ‘heroisches Gedicht’ Héloïse und Abailard uit 1850 en van Tanouarn verscheen in 1890 Les trois chants d'Héloïse. Lamartine schreef in 1853 een korte historische studie onder de titel Héloïse et Abélard. Van de Nederlander Jorissen zag in 1862 de ‘karakterstudie’ Abelard en Heloise het licht. In Frankrijk verschenen, naast een aantal nauwelijks noemenswaardige romantische prozadichtsels, in 1856 een roman van Robert en in 1873 de roman L'histoire d'Héloïse et d'Abélard van Marc de Montifaud (het mannelijk pseudoniem van een jonge schrijfster), die veel stof deed opwaaien vanwege de overvloed van scandaleuze details.

[p. 13]

Naast twee vaudeville-bewerkingen van de stof uit 1841 en 1850 waren er meer serieuze dramatische bewerkingen van Bourgeois en Connu 1836 en het daarop geïnspireerde toneelstuk Abélard uit 1877 van Rémusat. In 1894 verscheen het zeer omvangrijke toneelstuk Abeylar van M.J. Strada als onderdeel van zijn ambitieuze project L'épopée humaine. Een van de weinige muziekdramatische bewerkingen

Angelica Kauffmann, Het afscheid van Abelard en Héloïse, ca. 1780, doek. Hermitage, Sint-Petersburg. Het schilderij beeldt Abélard en Héloïse uit op het moment dat zij voor de poorten van het klooster van Argenteuil afscheid moeten nemen. Kauffmann verbleef in die tijd in Engeland en werd geïnspireerd door Pope's Eloisa to Abelard.

van de stof is van de hand van Litolff, die een ‘opéra comique’ (Héloïse et Abélard, 1872) schreef op een libretto van Clairville en Busnach.

De meeste moderne romans die het leven van Abélard en Héloïse als uitgangspunt hebben, eindigen daar waar Abélard's autobiografie ophoudt en de briefwisseling met Héloïse begint, alsof de auteurs bang zijn tegen de historische werkelijkheid te zondigen. Vermeldenswaard zijn een roman van George Moore 1921, de veel geprezen roman Peter Abelard uit 1933 van de gerenommeerde latiniste Waddell, en de roman Das Liebesopfer uit 1941 van Klein. Tussen 1900 en 1930 verschenen in Frankrijk zo'n acht romans en vier toneelstukken over de stof, waarvan het drama Le Paraclet uit 1901 van Henneguy zich onderscheidt doordat de handeling zich concentreert op de zoon Astrolabus en zijn verloofde Simone. De Amerikaanse letterkunde droeg met een tweetal drama's (W.O. Leslie 1882 en Gingold 1906) bij aan het Nachleben van de stof. Abälard und Bernhard uit 1937 van Joseph Weingartner behandelt het (theologische) steekspel dat Abélard en Bernardus van Clairvaux uitvochten. De Vlaamse dichter Van Nijlen schreef een gedicht ‘Héloïse en Abélard’, opgenomen in de bundel De vogel Phoenix uit 1928. Van de hand van Cohen verscheen in 1930 Abélard en Héloïse. Roman eener liefde.

De stof is ook diverse malen voor toneel

[p. 14]

bewerkt, o.a. door Vailland 1947, Forsyth 1958, Duncan (Abelard & Heloise. A correspondence for the stage, 1961), Millar 1970, Stefan Schütz 1979 en Little (Heloise and Abelard: a Verse Play. Ecstacies & Adversities, 1989). In 1965 publiceerde de Engelse schrijfster Trouncer de roman The Passion of Peter Abelard. Een jaar later verscheen de roman Très sage Héloïse van de Canadese schrijfster Bourin. In 1980 verscheen Héloïse van haar landgenote Hébert. Rinser laat in haar roman Abaelards Liebe uit 1991 de zoon Astrolabus aan het woord, die in een brief aan zijn moeder zijn frustratie van verstoten zoon aflegt en achter de beweegredenen van zijn ouders probeert te komen. In Une passion uit 1992 van Christiane Singer blikt Héloïse terug op haar leven, met de innerlijke rust van een vrouw die zegt een mystieke ervaring te hebben beleefd in haar liefde voor Abélard.

Muzikale bewerkingen van de stof zijn zeldzaam, hetgeen mag bevreemden, gezien de tragiek en passie die in deze liefdesgeschiedenis besloten liggen. De componist Michelot liet rond 1820 in Brussel zijn opera Héloïse opvoeren. De muzikale komedie Héloïse et Abeilard van Hubans ging in 1868 in Parijs in première en vier jaar later de eerder genoemde ‘opéra comique’ van Litolff. De componiste Maconchy schreef in 1978 Heloise and Abelard. A Dramatic Cantata; de gekozen vorm - een mengvorm tussen opera en cantate, tussen een wereldlijk en een geestelijk muziekgenre - is een bewuste poging zowel de menselijke als de religieuze aspecten van de stof recht te doen. Teksten van Abélard, die zelf als componist bekend stond, zijn meerdere malen door anderen op muziek gezet, onder meer door de Engelse componist Hutchings (O quanta qualia, or Heart's Desire voor dubbelkoor en orkest).

De iconografie van beide figuren is betrekkelijk uitgebreid. Er zijn uiteraard talloze illustraties in de diverse uitgaven van de briefwisseling (Eisen 1766, Marillier 1774, Moreau le Jeune 1796, Gigoux 1839). Er zijn ook illustraties bij werk over Abélard en Héloïse (Monnet voor de uitgave van Colardeau uit 1779). Verder zijn er middeleeuwse miniaturen bekend, bijvoorbeeld in Ms 2923 uit de Bibliothèque Nationale te Parijs, dat naar verluidt heeft toebehoord aan Petrarca. Daarnaast is er een glas-in-loodraam in de kathedraal van Chartres met een afbeelding van Abélard. Voorts zijn er penningen, wandtapijten en zelfs een porseleinen servies. Beeldhouwwerken in de vorm van bustes en standbeelden komen eveneens voor (Deseine 1800, Pingret 1839, Duseigneur (ca. 1850), Cavelier (ca. 1850) en Allouard 1885 en 1911), evenals grafmonumenten (zoals dat op Père-Lachaise, een ontwerp van Lenoir 1814). Schilderijen van beide figuren zijn er in overvloed: de 18e eeuw is vertegenwoordigd met schilders als Greuze, Füssli, Coypel en Taillasson; de 19e eeuw met Bourdon 1806, Truchot 1819, Benouville en Colin 1838, Gigoux 1839 en Billardet 1848. Ook is er een schilderij van Angelica Kauffmann, Afscheid van Abélard en Héloïse (ca. 1780) in de Hermitage te Sint-Petersburg, gebaseerd op Pope's Epistle. Vermoedelijk heeft dit schilderij deel uitgemaakt van een reeks. De Russische graveur Skorodumov maakte gravures naar deze schilderijen.

Charrier 1933