Boekèt Mestreechs. Bloemlezing uit de Maastrichtse dialectliteratuur

[p. 65]

Coenraad Breuls (1838-1923)
Frans mèt haor aon

Ander tije, ander zjielees*, is 'n aajd Mastreechs spreekwoord, evel neet van de bèste soort, want iech snap neet, wat die zjielees zoe bezunder väöl mèt de verandering van tije te make höbbe. Me zou eve good kónne zègke: ander bendsjes, en zelfs mèt mie rech: ander rökskes, want in de damesrökskes is wel de meist opvallende verandering gekómme. 't Hoof neet väöl, of me zuut hielemaol gein mie. En dat zou bepaold jaomer zien, want 't dameskleid heet vandaog 't toppunt van élégance bereik. En daobij is 't, mèt de brei kleier en de sleipe vergeleke, 'n zier goojekoupe drach. Bespaoring van stof en van ónderrökskes maak, dat 't invoudegste börgermeidske, in 't bezit van e paar moljaerkes*, azjoere* kouse en 'nen enormen hood, van 't deftigste meidske neet te ónderscheie is. Want de maneer um 't toilèt te drage, dat hoof me hun neet te liere; dat kinne eus Mastreechter meidskes bliksems good.

Mer iech zal eus leef kinder mer gracieus laote trippele, want iech had gei plan um euver mode te praote. Die ander tije mèt hun zjielees hadde eigelek betrèkking op de veranderinge, die in de families te constatere zien, veur wat de spreektaol betröf.

Veer awwe* herinnere us d'n tied gans good, dat de gooj börger en de deftege families 't gedistingeerd vónte ónderein Frans te spreke.

't Waos hiel dèks Frans mèt haor aon, mer 't hètde dan toch: bij us thoes spreke v'r Frans. Deen tied is veurbij. Dao zien nog wel families, die hun kinder aon Franse bonnes* - beter gezag: aon Frans sprekende bonnes, want 't zien hiel dèks Waolinnekes - touwvertrouwe en ouch geregeld mèt hun Frans spreke, mer die doen 't dan umdat ze Franse relaties höbbe, woebij de kinder dan teminste neet mèt hunne mónd vol tan mote stoon. Die families doen dat dus um gegrónde reie en zölle dat ouch blieve doen. Vergeleke bij vreuger is hun aontal evewel zier gering.

D'n touwstand is noe gans anders gewoorde. Tengevolge van houweleke en dagelekse umgang mèt Hollandse offecere en ambtenare, dróng ziech de Nederlandse taol wie langer wie mie aon de families op, die lankzamerhand, in hun hoeshawwe, de Franse taol door de Hollandse remplaceerde. Zoe zien 'rs vandaog väöl. En had 't Ministerie van Oorlog, in plaots van aon Mastreech ze garnizoen te óntnumme, hei flinke kazernes gebouwd en mèt 'n imposant garnizoen bezat, al waos 't mer allein um te tuine, dat Nederland z'n deur aon de zuidkant krachtig

[p. 66]

wèlt verdedege, dan waos Mastreech op 't ougeblik 'n oprech Nederlandse stad, mèt werm Hollands blood, van alle smetten vrij.

Dat is ze noe neet. Óntevreienheid euver dee ministriële maotregel, dee zelfs door competente militaire autoriteite - iech mein de generaol de Petit*- es 'n fout woort besjouwd, zat de kentering nao 'n Nederlandse evolutie opins stop. De opwellende sympathies veur Nederland woorde in hun geboorte gesmoord door de hardnekkege meining van de Mastreechse bevolking, dat häör stad door de Nederlandse regering stiefmoederlek weurt behandeld. En ten bewieze van die bewering woorte dan feite geciteerd, die alle sjien van ónbetwisbare bewiesstökke droge. De garnizoensberouving* völde die lies weer euvertuigend aon.

[p. 67]

Aantekeningen

Uit: C. Breuls, Mastreechse preùtsches met bijveugsel van weùrd, gezekdes en gedichte veur et Vademecum (Maastricht 1916) 47-49 (fragment van Preùtsche XVI).

Met het ‘Vademecum’, waarvan in de titel sprake is, wordt bedoeld: C. Breuls, Vademecum handelend over Maastrichtsch dialect, waarvan in 1914 een eerste en een uitgebreide tweede druk verschenen.

zjielee (Frans: gilet): herenvest

moljaerkes (Frans: molières): platte schoenen (genoemd naar Molière)

awwe: Tot nu toe was de schrijfwijze ‘auwwe’ gebruikelijk. In de vorige tekst werd erop gewezen dat de uitspraak van ‘auwd’ en ‘kauwd’ zich wijzigde in aajd en kaajd; uit deze tekst blijkt dat ‘auw’ in die jaren evolueerde tot aw.

azjoere (Frans: à jour): opengewerkt

bonnes: kindermeisjes

de Petit: Breuls vergist zich hier waarschijnlijk. Met ‘de Petit’ zal bedoeld zijn: Louis Jacques Petit (Maastricht 1790 - Arnhem 1853), een echte ijzervreter, die in Russische dienst streed tegen Napoleon en vanaf 1816 in Nederlandse dienst opklom tot generaal-majoor en commandant van de infanterie in de provincies Gelderland, Utrecht en Overijssel.

de garnizoensberouving: Maastricht is tot voor kort ononderbroken garnizoensstad geweest. Wel was het Maastrichtse garnizoen na de definitieve scheiding van België in 1839 en de slechting van de vestingwerken rond 1870 steeds verder ingekrompen, hetgeen voor het economisch leven van de stad zeer nadelig was. De Opregte Maastrichter Almanak voor 1895 schreef met de nodige zelfspot: ‘In Mastreech geit goddaank alles nao wins. Die weerliechse Hollenders hadde zich verbeeld us kapot te make door 't garnizoen te vermindere. Mer jawel, Pópnel! Allewijl is nog mie weelde en welvaart es vreuger. In gein ander land lök alles zoe good es hei.’

Meer van Coenraad Breuls in Mestreechter spraok, 54-57:

proza: Frans in Mestreech in 1916, De Mestreechteneer en vreemde taole;

poëzie: Oet Rooske Kleeve: romance, aria, stances.