Boekèt Mestreechs. Bloemlezing uit de Maastrichtse dialectliteratuur

[p. 4-5]

[p. 13]

Inleiding

Een nieuwe bloemlezing

Boekèt Mestreechs is een vervolg op Mestreechter spraok, doe zeute taol, de bekende bloemlezing uit de Maastrichtse dialectliteratuur van dr. H.J.E. Endepols. De eerste druk daarvan verscheen ruim zeventig jaar geleden, in 1933; de tweede, vermeerderde druk in het oorlogsjaar 1943. In 1978 volgde een reprint; daarin waren de levensdata van de auteurs bijgewerkt.

Intussen zijn we een kwart eeuw verder, en de vraag naar een soortgelijke bloemlezing blijft aanhouden. Een tweede reprint van Mestreechter spraok is evenwel niet opportuun. Na de Tweede Wereldoorlog zijn er immers heel wat nieuwe dialectschrijvers opgestaan. Bovendien is onze smaak in de laatste halve eeuw, mede onder invloed van de secularisering, aanmerkelijk veranderd.

Boekèt Mestreechs is een vervolg op Mestreechter spraok in die zin, dat onze bloemlezing de diversiteit van bloemen en kruiden bevat die voor een boeket typerend zijn. De teksten zijn, met andere woorden, niet allemaal ‘zuiver literair’. De lezer vindt er ook Carnavals- en volksliederen, kinderliedjes, kinderversjes en teksten over historische gebeurtenissen. Liederen moeten gezongen kunnen worden; daarom hebben we er steeds de melodie bij afgedrukt, met aanwijzingen voor de begeleiding.

Boekèt Mestreechs is een nieuwe bloemlezing uit de Maastrichtse dialectliteratuur en geen supplement op Mestreechter spraok. Het boek bevat immers niet slechts teksten van na de Tweede Wereldoorlog, maar bestrijkt de hele Maastrichtse dialectliteratuur, die nu zo'n 250 jaar oud is. We hebben gepoogd alle boeken, bundels en brochures met Maastrichtse teksten op te sporen en daaruit een verantwoorde selectie te maken. En natuurlijk kozen we ook teksten uit de 80 jaargangen van het tijdschrift Veldeke. In een enkel geval doken we in een familiearchief of in een krant of weekblad, bewust op zoek naar nog verborgen teksten van bepaalde auteurs. Teksten die bestemd zijn om gespeeld te worden (toneel, operette, cabaret, musical) hebben we niet opgenomen. Als criterium voor selectie van een tekst (verhaal, gedicht of lied) hanteerden we ‘kwaliteit’, hoe vaag dit begrip ook is en hoezeer de keuze ook door onze persoonlijke smaak bepaald is. Slechts bij uitzondering deden we wat water bij onze wijn en lieten we het cultuurhistorisch of volkscultureel belang van een tekst de doorslag geven.

[p. 14]

Boekèt Mestreechs bevat geen teksten die al eerder in een bloemlezing gepubliceerd werden, dus geen teksten uit Mestreechter spraok (1933, 1943, 1978), Mosalect (1976; verkleinde reprint 1977), Sjiek klassiek (2000), Mosaïek (2001) en Mestreechs aajd (2004). Als er in deze bloemlezingen teksten staan van auteurs die in Boekèt Mestreechs figureren, verwijzen we daarnaar, in de veronderstelling dat een geïnteresseerde lezer die ‘meer’ wil, deze bloemlezingen in een Limburgse openbare bibliotheek gemakkelijk kan raadplegen. De verwijzingen naar Mestreechter spraok hebben steeds betrekking op de tweede druk daarvan. Op de regel dat Boekèt Mestreechs enkel ‘nieuwe’ teksten bevat, maakten we slechts één uitzondering, en wel voor het Mestreechs volksleed van Fons Olterdissen.

Onder iedere tekst hebben wij ‘Aantekeningen’ geplaatst met opgave van de vindplaats van de tekst en, voorzover we dat nodig achtten, verhelderende toelichtingen en woordverklaringen, waarnaar verwezen wordt door een asterisk (*) in de tekst. Tevens geven we daar aan, in welke bloemlezingen nog meer teksten van de betreffende schrijver te vinden zijn.

De teksten in Boekèt Mestreechs zijn chronologisch geordend volgens de geboortejaren van de schrijvers. Die volgorde geldt in principe ook voor de liederen, al hebben we het (anonieme) ‘steinaajd good’ vrij willekeurig over het boek verspreid. De jongste auteur van wie wij werk hebben opgenomen, bereikte in 2005 de leeftijd van 58 jaar.

Is dit een teken aan de wand? Terugblikkend konden wij nog putten uit een rijke voorraad, maar het toekomstperspectief lijkt voor de Maastrichtse dialectliteratuur niet gunstig.

Spelling en klank

Nog afgezien van het bedenkelijk gebruik van uiteenlopende spellingen in één boek, spreekt het eigenlijk voor zich, dat in deze bloemlezing de spelling gehanteerd wordt die in 1992 in het boek Speulentere spelle degelijk werd onderbouwd en in 1999 officieel door het stadsbestuur van Maastricht werd vastgesteld, de spelling dus van De Nuie Mestreechsen Dictionair (2004).

Voor het merendeel van de geselecteerde teksten betekende dat: het uniformeren van de spelling door het simpel toepassen van de officiële regels. Waar in de originele tekst bijvoorbeeld staat:

[p. 15]

Dat waos in de schoen gouwe ieuw, wie aal in vrundschap leefde en eeder vrouw in eige hoes heùr eige kleier weefde (Oprechte Maastrichter Almanak 1898); Et is al tamelik lang geleije (Edmond Franquinet); 't Woord e fieske... mét knien netuurlik (Jean H.P. Jacobs),

luiden die zinnen in de moderne spelling:

Dat waos in de sjoen gouwe iew, wie aal in vrundsjap leefde en eder vrouw in eige hoes häör eige kleier weefde; 't Is al tamelek lang geleie; 't Woort e fieske... mèt knien netuurlek.

Bij oudere teksten was het evenwel niet steeds eenvoudig om de klankwaarden van de gehanteerde lettertekens te bepalen. Voordat binnen de Sociëteit Momus, opgericht in 1839, een spellingtraditie ontstond, spelde iedere auteur op eigen wijze, en nooit werd dan gebruik gemaakt van het accent grave (ˋ), het accent aigu (ˊ) en het umlautteken (¨).

In dat ‘wilde’ karakter van de spelling ligt overigens ook een sleutel tot oplossing van het probleem. Want als twee auteurs, die in eenzelfde periode een Maastrichtse tekst schrijven, voor dezelfde klank (bijv. de ae) verschillende tekens (bijv. ai en ê) gebruiken, kunnen we de klankwaarde bij benadering vaststellen. Verder moeten we er rekening mee houden dat de schrijver zich bij het weergeven van klanken niet alleen liet leiden door de spelling van het Nederlands, maar ook door die van het Frans en soms ook het Duits. Van consequente toepassing van een gekozen spelwijze is in die oude dialectteksten overigens zelden sprake. En tenslotte: het meest voor de hand liggende hulpmiddel om de door de schrijver bedoelde klanken te bepalen is natuurlijk de huidige uitspraak in de dialecten van de stad en de omliggende dorpen.

Ter illustratie volgen hier twee fragmenten in de oorspronkelijke spelling, waarbij tussen haakjes de uitspraak vermeld wordt waar wij voor gekozen hebben.

Uit het ‘Sermoen’: God bewaur (bewaor) uch (uch) es gair (gaer) geijn (gei) Mastreegs (Mastreechs) en kond (kónt), soe sag meijn (mien) auw (auw) moor. (...) Heb (hèb) gair (gaer) nou (noe) de moul (moul) vol tan? Dat geleuf (geluif) ich (ich);

en uit de ‘Percessie’ van Theodoor Weustenraad: Dat zal heur (häör) mer neet leukken (lökke), daau (dao) repondeer ig (ich) ug (uch) ins veur! Et vreumeske (vruimeske) zal draaun (d'raon) geleuven (geluive) al moes (moes) ig (ich) breeken door de deur! - Een (in) die godvreuchtige (godvröchtege) gedachten pak ig (ich) te knoep (knóp) van 't deurke vast.

[p. 16]

Taalgeschiedenis

Zoals gezegd dragen alle teksten in Boekèt Mestreechs een modern spellingkleed, maar met behoud van het oorspronkelijke klankkarakter. In het handschrift van het ‘Sermoen’ staat bijvoorbeeld:

Wat is dat neet ein plaiseer as me huurd wie hun deij babbeij geijt, en dau bij de schoenste weurd van de werreld, par exempel: dou swerenootse lompen hond, dou hoore kind, dou schinmair, dou loessak, dou raikkel, du canaillje, dou hoorejaiger & &...

Deze tekst luidt in Boekèt Mestreechs volgens de officiële spellingregels aldus:

Wat is dat neet ei plèzeer as me huurt wie hun dej babbej geit; en daobij de sjoenste wäörd van de werreld, par exempel: doe sjwerenootse lómpen hónd, doe horekind, doe sjinmaer, doe loeszak, doe raekel, doe canaille, doe horejaeger etc. etc.

Onze lezers hebben ongetwijfeld gemerkt hoe ‘boers’ de Maastrichtse taal klonk in de oudste periode, voordat Momus er was. Maar al in de eerste decennia van de negentiende eeuw vonden er een aantal opvallende veranderingen plaats. Als gevolg daarvan werden gaer, vaer, paerd en gaeve in de taal van de Momusse al niet meer gebruikt. Maar ich, mich en uch zijn pas goed honderd jaar geleden uit het Maastrichts verdwenen en vervangen door iech, miech en uuch.

De ontwikkeling gaat door. Zo is er in de laatste halve eeuw een versterkte tendens tot rekking van klinkers waarneembaar, vooral van de klinkers a en ó, die voor nasale consonanten (neusmedeklinkers) als aa en oo (soms: ou) worden uitgesproken: van > vaan, dan > daan, blank > blaank, óntvange > oontvaange, zónder > zoonder, ónnudeg > oonnudeg, bóntjas > boontjas, hónger> hoonger, kómme > koume. In de gekozen teksten van na 1950 hebben we deze rekkingen systematisch doorgevoerd, maar in die van vóór 1950 hebben we de korte of lange klankweergave van de auteur gevolgd.

In teksten van na 1950 worden door de auteurs soms woorden en woordvormen gebruikt, die niet in De Nuie Mestreechsen Dictionair, maar wel in Endepols' Diksjenaer geregistreerd zijn, bijv. deeg (Nuie: doog; Diksjenaer: deeg en doog), kreeg (Nuie: kraog; Diksjenaer: kreeg), geveules (gevoelens; niet in de Nuie, wel bij Endepols), verzoende (verzoende; Nuie: verzeunde; Endepols: verzoende), massepein (marsepein; niet in de Nuie, wel bij Endepols). In deze gevallen volgden wij de auteurs.

[p. 17]

De Nuie Mestreechsen Dictionair presenteert het Maastrichts, zoals dat nu, anno 2005, gesproken wordt. We zagen zojuist, dat dit nogal eens afwijkt van de ‘Mestreechter taol’, zoals die in Endepols' Diksjenaer is vastgelegd. Op hun beurt tonen de teksten uit de achttiende en negentiende eeuw nog oudere ontwikkelingsstadia van het Maastrichts.

Door toepassing van dezelfde spelling op de complete hier geboden staalkaart van historische en moderne teksten worden een aantal ontwikkelingen van het Maastrichtse stadsdialect duidelijk waarneembaar. In deze bloemlezing ‘leest’ u dus niet slechts proza en poëzie, maar ook een stukje taalgeschiedenis.

Leedsjes en veerskes

Een enkel woord nog over de literaire parels uit de wereld van het spelende kind. Dr. Endepols vestigde er de aandacht op door een aantal van die versjes en liedjes op te nemen in Mestreechter spraok. Later hebben dr. Charles Thewissen (Eus eige leedsjes 1968), maar vooral br. J.H. (Ananias) Devries (Mestreechse Sinterklaos- en Keersleedsjes 1968, Kinderleedsjes - kinderveerskes 1969) gezorgd voor een uitstekende documentatie van deze liederen en teksten. ‘De zingende pótsvrouwe’ onder leiding van Zjèf Penders hebben er in de jaren 1970-1976 een kroon op gezet: zij produceerden zes aanstekelijke langspeelplaten (Mestreechter Geis 1-2, De lèste kalenderdaog, Dao komme ze..., Mestreech is neet breid... meh laank, In den Ouden Vogelstruys) die blijvend getuigen van een stuk bijna verdwenen volkscultuur. De ‘leuwige Studente’ hebben er voor hun Mestreechter leedsjes-cahier (drie deeltjes, 1989-1990) rijkelijk uit kunnen putten en ook in onze bloemlezing hebben we enkele van die kostelijke liedjes en versjes afgedrukt.

Dankwoord

Bij de productie van Boekèt Mestreechs ontvingen we de onontbeerlijke hulp van Rita Bartels, Pol Brounts †, Joop Kurris en Harry Paulissen bij de uniformering van de spelling, en van Ben Perry die zorg droeg voor de muziekannotaties. Peter Schrijen luisterde het boek op met zijn foto's. Didier Telders en Pascal Walters tekenden voor vormgeving en druk. Zij allen verdienen onze dank, want zij leverden een onmisbare bijdrage aan de totstandkoming van deze uitgave.

[p. 18]

Een schilderij van Jos Postmes (1896-1934), in bezit van mevrouw M.R. Minis-Vlaskamp, siert de omslag van ons Boekèt. Een foto van Jacques Voets verlucht een gedicht over de ‘Stokstraot vaan toen’. Wij zijn hen erkentelijk voor de toestemming tot reproductie.

Verder danken wij de auteurs of hun erfgenamen voor de toestemming die zij ons verleenden om de gekozen teksten af te drukken. Rechthebbenden die wij tot onze spijt niet konden bereiken, kunnen desgewenst contact opnemen met het bestuur van de Veldeke-Krink Mestreech.

Een laatste woord van dank geldt de bestuursleden van de Krink die ruim drie jaar geleden het initiatief namen en ons verzochten om de uitdaging te aanvaarden. We hebben er gestadig en met genoegen aan gewerkt en we hopen dat ons Boekèt bij velen aftrek en waardering zal vinden.

Na de Mestreechter liergaank, bestaande uit Speulentere spelle en Rijstartele of veters? (1992), het spreekwoordenboek Good en geisteg gezag (1996), de grammatica Mestreechs, eus moojertaol (2001) en De Nuie Mestreechsen dictionair (2004) is Boekèt Mestreechs een vijfde monument dat het Maastrichtse stadsdialect gepaste eer bewijst.

Lou Spronck

Flor Aarts

[p. 19]