Maastricht, met en zonder rouge

[p. 59]

Tongerseweg/Kerkhof

Lieve Max,
Maastricht, 31 oktober 1993

De bomen op de Tongerseweg zijn nu helemaal kaal. Het is tijd om de doden weer te herdenken. Op het kerkhof zijn de grafstenen met borstel en zeep van de groene aanslag ontdaan. Nieuwe bloemen worden geplant, vooral winterviolen, en de verlepte verwijderd. Vrachtwagens vol dorre bladeren zijn door mensen van de plantsoenendienst van de graven en paden geveegd en afgevoerd. Al dagen van te voren staan bij de ingang aan de Javastraat bloemenstalletjes met chrysanten in alle maten, speciaal gekweekt voor het katholieke zuiden, waar ze grif worden gekocht. De kleine bloemen voor de smalle beurs en de grote gele of donkerrode voor wie meer te verteren heeft. Ook de dood is onderhevig aan de wetten van de welvaart. Tot vorig jaar was ook bij de ingang aan de Tongerseweg zo'n verkooppunt maar om reden van verkeersveiligheid is dat nu vervallen. Vooral op Allerheiligen-zondag was het een complete chaos van auto's, bussen en bezoekers. Dit jaar was ik voor het eerst op het kerkhof in Maastricht, om het graf van mijn broer, die in februari overleed, te bezoeken. De hoofdlaan is nu prachtig. De kruinen van de grote beuken vormen een goudgeel vorstelijk gewelf. De dennen en tuja's bepalen mee de sfeer van rust die er heerst, hoewel je het verkeer voorbij hoort rijden. De oude monumenten, sommige wat scheef, maar bijna allemaal gepatineerd door de tijd, la-

[p. 60]

ten ook iets zien van de deftigheid die Maastricht als een hoed met veren altijd heeft gedragen. Eigenlijk zou na dit leven dat verschil in arm en rijk niet meer moeten bestaan maar eenvormigheid zou ook een verarming van de dodenritus betekenen. Ik bezocht ooit een kerkhof in Ecuador waar de rijken echte kapelletjes op hun graven lieten bouwen. Het was in de tijd dat mijn socialistische gevoelens begonnen te ontwaken en ik had daar dus grote moeite mee. Maar nu denk ik dat de rijken inderdaad hun geld maar in fraaie beelden moeten steken. Iedereen kan er van meegenieten. Dit kerkhof verzoent mij een beetje met de dood, zo mooi is het hier. Ik heb er nog het graf ontdekt van een ver familielid dat enkele maanden na mijn geboorte op veertigjarige leeftijd overleed. Hij ligt onder een verweerde zware steen. Daarnaast een graf zonder enige aanduiding. Ligt hier een zwerver? De laatste loot aan een stam? Een verschoppeling?

Het kindergedeelte ziet er wat treurig uit. Sommige grafjes zijn goed verzorgd en met bloemen beplant, andere zijn versierd met huisvlijtproduken in vergane staat. Naambordjes schots en scheef. Zo ook op het ommuurde joodse gedeelte. Veel verzakte stenen en perken vol onkruid. Ik lees de namen en sterfdata en bedenk dat zij ontkomen zijn aan de holocaust en nu werkelijk in vrede rusten. Mijn broer heeft op dit gedeelte als steenhouwer nog een aantal monumenten gerestaureerd.

Jammer dat het graf van Pierre Kemp hier niet is want dat had ik graag bezocht. Zo onder die hoge bomen, dat leek me wel wat voor hem. Mathias Kemp en zijn vrouw liggen hier wel begraven.

[p. 61]

Bij het grijswitte graf van Marie Koenen staat een bankje waar je kunt neerknielen voor een gebed. Schuin er tegenover een zuil. Heel ongewoon in deze omgeving. Aan de vele bekende namen die ik er zie merk ik dat ik al lang in Maastricht woon. Maar de echte Woldernaren laten zich niet aan de Tongerseweg begraven, geloof ik. Die blijven toch liever dicht bij de kerk in het dorp.

Ik sta er versteld van hoeveel mensen nog naar het kerkhof gaan. Duizenden, denk ik, die er bloemen brengen of anderszins het graf van een familielid versieren, en dat alles ondanks de ontkerkelijking. Rond Allerheiligen is ieder kerkhof in deze streken een bloemenpark. Kom je een week later, dan zijn de meeste potten met chrysanten en bloemstukken al door nachtvorst beschadigd of door een najaarsstorm een eindje verderop geschoven. De weelderige kleur heeft hier een kort leven.

Het graf van mijn broer trekt nogal wat belangstelling. Mensen blijven er staan, lezen zijn naam en kijken naar het manshoge monument. In het jaar voor zijn dood heeft hij het eigenhandig gekapt. Hij is daardoor voor mij nog zo aanwezig. Die inslag van de beitel ken ik als zijn handschrift. Ik weet niet hoelang hij er aan gewerkt heeft. Iedere klop van de hamer moet hem dichter bij de dood hebben gebracht en dat wist hij. Ik realiseer mij dat iedere keer als ik zijn graf bezoek.

Ofschoon ik al vijfentwintig jaar bijna dagelijks voorbij het kerkhof rijd of fiets, was ik er voor de dood van mijn broer maar hooguit drie keer geweest. Nu kom ik er wekelijks en altijd zijn er wel mensen met bloemen of gewoon wandelaars, meestal ouderen. 'n Man alleen of een vrouw met tasje die zo'n beetje slentert, je kunt van bijna

[p. 62]

iedereen die er loopt het verhaal van dood en verlies aflezen. Als je al die geboorte- en sterfdata ziet van bijna twee eeuwen onder die misschien wel net zo oude bomen dan ga je het gestresste leven van alledag met andere ogen bekijken. Of heb jij die ervaring daar nooit gehad? Liggen jouw ouders in Oostermaas begraven? Weet je dat ik daar nog nooit ben geweest.

Eens te meer heb ik gezien hoe de doden hier gekoesterd worden. Van de dichter Frans Budé hoorde ik dat hij en zijn vrouw de zorg hebben over zes grafstenen die ze jaarlijks onderhouden. Maar misschien is dat iets van de katholieke zuiderling en is de Hollander daar te nuchter voor.

Ik hoop niet dat deze brief je op nare gedachten brengt maar onze toekomst ligt uiteindelijk toch, hetzij in een urn, of in een graf. Maar voor het zover is hoop ik nog een aantal boeken te schrijven.

Rosalie

Lieve Rosalie,
Sint-Michielsgestel, 24 november 1993

Je hebt mooi en ontroerend geschreven over het kerkhof aan de Tongerseweg. Daar staat inderdaad de tijd stil en beseft men dat men vroeg of laat tot stof zal wederkeren. Er liggen ook nogal wat van mijn kennissen en vrienden begraven, maar geen familieleden. Mijn vader en moeder liggen op Oostermaas dat qua aankleding niet kan tippen aan de Tongerseweg. Ik vind het op Oostermaas kil en kaal en ik zou mijn ouders ook liever in de majestei-

[p. 63]

telijkheid van de Tongerseweg ter aarde hebben besteld, maar zo gaat dat nu eenmaal: de boeren aan de overkant van de Maas in Wyck behoren aldaar begraven te worden: onderscheid moet er zijn.

Ine en ik hebben iets met kerkhoven. Op twee van onze vier woonadressen waren we er dichtbij: in Wolder bij dat van de Tongerseweg en nu in Sint-Michielsgestel vlakbij de openbare begraafplaats waar het op Allerheiligen en Allerzielen ook weer een gesleep was met chrysanten. Aan die bloemen heb ik een grondige hekel omdat ik ze zo ‘overfokt’ vind en ze me altijd aan de dood doen denken en wie denkt er nu graag aan de dood al zal hij eens onherroepelijk toeslaan? Weet je dat ik stiekem altijd bid voor een zachte dood? Sinte Barbara, die ook van de mijnwerkers is, is daarvoor de intermediair naar de hemel.

Ik veroorloof me even een uitstapje naar het Brabantse plaatsje Gemonde - want ook hier is het leven goed - dicht in de buurt van Sint-Michielsgestel. Daar is een allerlieflijkst en intiem door populieren omgeven kerkhofje waar we graag mogen toeven. Daar ontmoetten we laatst een wenende vrouw die met een stoffer het graf van haar man aan het schoonmaken was. We raakten aan de praat en we gingen zo op in het gesprek dat Ine plotseling met haar voet verdween in een gat vlak naast het graf.

Ine en ik hebben op Allerheiligen altijd voor de Vincentius gecollecteerd aan de ingangen van het kerkhof voor de armen. Een vaste bezoeker van de begraafplaats tijdens Allerheiligen was de toenmalige burgemeester van Maastricht, mr. W. baron Michiels van Kessenich. Als hij

[p. 64]

ons zag staan deed hij net of hij zijn portemonnee uit zijn achterzak haalde maar daar was hij dan zo lang mee bezig dat hij ons al voorbij was voordat hem het kunststukje was gelukt en dat moesten we - tot ons niet gering vermaak - herhaaldelijk vaststellen. (Voor het lidmaatschap van Vincentius heb ik me overigens nooit geschaamd hoewel die activiteiten in de ogen van het volk iets weg hadden van bedeling en betutteling. Maar ik kan tot mijn eer zeggen dat ik nooit met voedselbonnen heb gewerkt, maar de mensen hielp bij het opknappen van hun woning of hun verhuizing als ze wegens huurachterstand weer eens op straat waren gesmeten).

Onlangs nog begroeven we op de Tongerseweg een goede, oudere vriendin en een van haar zonen speelde aan de open groeve op zijn trekharmonica het lied ‘Vaarwel, vaarwel Limburg Landj’ van Jo Erens, terwijl hij er bij zong: ‘Heur ze same leidjes zinge bie de meister in de klas, in de sjpeeltied bökske springe, vieftien stjein in eine pas’. Daar sprongen ons de tranen van in de ogen. Olterdissen ligt er toch ook begraven? In zijn opera De kaptein vaan Köpenick komt, als ik me niet vergis, het liedje voor van de stedelijke klerken die ‘zweite vaan het werke’ en die in de registers neerschreven wat men per kop betaalde aan belasting maar ook ‘wee de Tongersepoort oetgeit’ dat wil zeggen op de Tongerseweg werd begraven.

In een Luxemburgs dorpje zijn we eens op zoek geweest naar het graf van een vrouw. Het was een van de twee vrouwen die zich mysterieus ophielden in het plaatselijke hotel en van wie er een altijd stiekem medicijnen stond te slikken in een duistere gelagkamer. Dat hotel maar vooral de eigenaar werkte stevig op onze fantasie.

[p. 65]

De hotelbaas deed ons een beetje aan Blauwbaard denken dus dachten we, toen we er bij een volgend bezoek de medicijnenslikkende vrouw misten, dat hij ze misschien wel had vergiftigd. Vandaar ons - overigens tevergeefs - bezoek aan dat kerkhof.

De afgelopen weken is ook aan mij de dood niet voorbijgegaan. Twee goede collega's stierven in twee weken tijd. Ze werden beiden gecremeerd. Wat een gruwelijk afscheid met één kopje koffie en een plakje cake achteraf. Geef mij dan maar de zuidelijke begrafenissen met een koffietafel en een stevige borrel na afloop. Zo geef je de bezoekers in ieder geval wel de kans om te rouwen. Al ben ik dan niet kerks, ik wil een plechtige uitvaartdienst in de kerk. Dat moet te regelen zijn voor een paar rooie ruggen. Een verrader hoef ik me er niet door te voelen met al die pastoors van tegenwoordig die van twee walletjes eten: een vrouw bekennen en toch zo gaarne op zondag het h. misoffer opdragen.

Dat de joodse graven op het kerkhof aan de Tongerseweg zo onderkomen zijn zal wel een kwestie zijn van geldgebrek of zo want eigenlijk vatten joden het onderhoud ervan op als een verplichting aan de overledenen. Versiering met bloemen en kransen kennen ze niet. Wel leggen ze vaak bij een bezoek aan het graf een of meer steentjes neer. De joodse begrafenisrite kenmerkt zich door eenvoud. Iedereen wordt begraven in een kist van zes ongeschaafde planken. Omdat hun graven niet geruimd mogen worden kun je op die kerkhoven soms stenen van wel twee honderd jaar zien.

Wees gegroet van Max.