Nagelate schriften

Achtste Brief.
H. Oldenburg. aan B.d.S.

Myn Heer,

IK zou veel dingen konnen bybrengen, die mijn langdurig zwijgen by u zouden konnen veröntschuldigen: maar ik zal d' oorzaken daar af tot twee voornamen brengen, te weten d' ongezontheit van de Heer Boyle, en de menigte mijner bezigheden. D' eerste heeft verhindert dat de Heer Boyle spoediglijker op uw Aanmerkingen op de Salpeter heeft willen antwoorden, en de leste heeft my zeer veel maanden lang zo gebonden gehouden, dat ik naauwelijks mijn eige meester was: en dieshalven heb ik deze plicht niet konnen volvoeren; om 't welk ik my aan u verbonden belijd. Mijn geest is verblijd dat deze beide hinderpalen ten minsten voor enige tijt verdwenen zijn, op dat ik mijn gemeenschap en samenhandeling met zo groot een vrient zou konnen vernieuwen; 't welk ik nu met het grootste vermaak doe; en ik ben gezint om, onder Gods toelating, zo veel, als mogelijk is, voortäan te verzorgen dat onze gemeensaamheit door brieven onderhouden, en niet voor zo lange tijt afgebroken word.

Voorts, eer ik met u van die dingen handel, de welken u en my bezonderlijk aangaan, zo zal ik het geen afvaerdigen, 't welk ik uit de naam van de Heer Boyle aan u zal voordragen.

[p. 474]

Hy heeft ^ad' Aanteekeningen, die gy op zijn ^bStofscheidige naturelijke Handeling toegestelt hebt, volgens zijn gewone beleeftheit ontfangen, en bedankt u ten hoogsten voor uw ^conderzoek. Hy begeert ondertusschen dat gy bericht zijt, dat zijn ooggemerk niet zo zeer geweeft heeft, te tonen dat dit warelijk de Philosofische en volmaakte ^dontbinding van de Salpeter is, als wel te verklaren, dat de gemene ^eLeer van de ^fzelfstandige vormen, en van de ^ghoedanigheden, in de Scholen aangenomen, op een zwakke grontvest steunt, en dat men de ^hgedaantmakende verscheidenheden der dingen, gelijk men hen noemt, tot de ⁱgrootheit der delen ^kbeweging, ^lrust en ^mstant mag brengen.

De Schrijver, dit te voren aangemerkt hebbende, zegt wijders dat zijn ⁿondervinding van de salpeter genoech, en meer dan genoech aanwijst dat het ^oalgemeen lighaam van de Salpeter door de ^pstofscheidige ontbinding in delen, van malkander, en ook van 't geheel verschillende, vertrokken, en daar na weêr in dier voegen uit de zelfde delen te zamen gegroeit, en herstelt zijn, dat 'er weinig van 't voorgaande gewicht ontbrak. Hy voegt 'er by, dat hy getoont heeft dat het dus met de zaak gestelt is; doch dat hy van de ^qwijze van de zaak, daar naar gy schijnt te raden, niet gehandelt, noch iets daar af, als buiten zijn ooggemerk zijnde, bepaalt heeft. Wat ondertusschen het geen aangaat, 't welk gy van de wijze ^ronderstelt, en dat gy het ^svast zout van de ^tsalpeter gelijk zijn ^udroezems aanmerkt, en andere diergelijke dingen; hy acht dat gy dit te vergeefs zegt, zonder dat gy 't bewezen hebt: en dat gy bybrengt dat deze droezems, of dit ^wvast zout ^xopeningen heeft, naar maat van de ^ysalpeterdelen ^zuitgeholt; onze ^aSchrijver tekent hier op aan, dat het zout van de ^bpotäsch met de ^csalpetergeest zo wel de salpeter uitmaken, als de salpetergeest met zijn eige vast zout: daar uit hy acht te blijken dat 'er gelijke ^dpijpjes in dusdanige lighamen gevonden worden, uit de welken men de ^esalpeterige geesten niet kan uitparssen. De Schrijver ziet ook niet dat die nootzakelijkheit van de ^ffijnste stoffe, die gy toestelt, uit enige ^gverschijnselen is bewezen, maar dat zy uit d' enige ^honderstelling van dit ⁱydels onmogelijkheit genomen is.

De dingen, die gy van ^kd' oorzaken van ^l't onderscheit des ^msmaaks tusschen de ⁿsalpetergeest, en de salpeter zelf by brengt; de Schrijver zegt dat dit hem niet raakt. Maar 't geen, dat gy van de ^obranding van de salpeter, en van ^pd' onbrandelijkheit des salpetergeests verhaalt; hy zegt dat Deskartes ^qLeer van 't vuur

a Notae.

b Tractatus Chimico-Physicus.

c Examen.

d Analysis.

e Doctrina.

f Formae substantiales.

g Qualitates.

h Differentiae specificae.

i Magnitudo partum.

k Motus.

l Quies.

m Positus.

n Experimentum.

o Corpus universum.

p Analysis chymica.

q Modus.

r Supponere.

s Sal fixum.

t Nitrum.

u Faeces.

w Sal fixum.

x Meatus.

y Particulae nitri.

z Excavatae.

a Author.

b Cineras clovellatorum.

c Spiritus nitri.

d Pori.

e Spiritus nitrosi.

f Materia subtilissima.

g Phanomena.

h Suppositio.

i Vacuum.

k Causae.

l Differentia.

m Sapor.

n Spiritus nitri.

o Inflammobilitas.

p Aphlogia.

q Doctrino.

[p. 475]

dit ^ronderstelt, die, gelijk hy getuigt, hem noch niet voldaan heeft.

Wat ^sd'ondervindingen betreft, met de welken gy uw verklaring van de ^tverschijning meent te bewijzen, de Schrijver antwoord hier op: Voorëerst dat de ^usalpetergeest wel ^wstoffelijk de salpeter is, maar geensins ^xvormelijk; dewijl zy in ^yhoedanigheden en ^zkrachten zeer veel verschillen, te weten in smaak, reuk, ^avluchtigheit, en in ^b't vermogen van de metalen ^ct'ontbinden, en de verwen der ^dgroejende dingen te veränderen, enz. Ten tweeden, dat gy zegt dat enige ^edeeltjes, om hoog gevoert, tot ^fsalpeterkristal te zamenkomen, hy stelt dat dit hier uit voortkoomt, dat de ^gsalpeterdeeltjes, gezamentlijk met de ^hsalpetergeest, deur 't vuur heen gestuwt en gedreven worden, gelijk in ⁱ't roet gebeurt. Ten darden, op 't geen, dat gy van ^k't gewrocht van ^l't ontdroezemen en zuiveren bijbrengt; de Schrijver antwoord hier op, dat de salpeter deurgaans door dit ontdroezemen van zeker ^mzout, het gemeen zout vertonende, ontlast word: maar dat het ⁿd'opklimming tot ^okegeltjes met d' andere ^pzouten gemeen heeft, en dat het door de parssing van de lucht, en van enige andere oorzaken, die elders te verhalen zijn, en niet tot het tegenwoordig ^qgeschil behoren, afhangt. Ten vierden, wat dit aangaat, 't welk gy van uw darde ^rondervinding verhaalt, de Schrijver zegt, dat dit ook met enige andere ^szouten gebeurt, en doet 'er by dat de ^tstijve en vaste deeltjes, die 't zout uitmaken, het papier, dadelijk aangesteken, schudden en bewegen, en daar aan door deze middel flikkering veröorzaken.

Voorts, dat gy, in de vijfde ^uAfdeeling, acht dat deze Schrijver de voortreffelijke Deskartes berispt; hy meent dat gy zelf hier in te berispen zijt, en zegt dat hy geensins Deskartes aangewezen heeft; maar Gassendus, en anderen, die aan de ^wsalpeterdeeltjes een ^xgestalte, de welke rontpijlarig is, toeschrijven, hoewel deze gestalte warelijk naar die van een ^ykantige pylaar gelijkt; en wijders, dat hy van geen andere gestalten spreekt, dan van de genen, die zichtbaar zijn.

Op de dingen, die gy van de dartiende tot aan d' achtiende ^zAfdeeling aanmerkt, antwoord hy dit alleenlijk, dat hy dit voornamelijk geschreven heeft, op dat hy het gebruik van de ^astofscheiding tot bevestiging der ^bwerkdadige beginselen van de ^cWijsbegeerte zou tonen, en dat hy verzekert dat hy deze dingen niet by anderen zo klarelijk aangewezen en verhandelt heeft gevonden. Onze

r Supponere.

s Experimenta.

t Phaenomenon.

u Spiritus nitri.

w Materialiter.

x Formaliter.

y Qualitates.

z Virtutes.

a Volatilitas.

b Potentia.

c Dissolvere.

d Vegetabilia.

e Particulae.

f Chrystallum nitri.

g Particulae nitri.

h Spiritus nitri.

i Fuligo.

k Effectus.

l Defaecatio.

m Sal.

n Ascensus.

o Striolae.

p Salia.

q Quaestio.

r Experimentum.

s Salia.

t Particulae rigida & solida.

u Sectio.

w Particulae nitri.

x Figura cylindrica.

y Prisma.

z Sectio.

a Chymia.

b Principia mechanica.

c Philosophia.

[p. 476]

Boyle is van 't getal der gener, die niet zo zeer op hun reden vertrouwen, dat zy niet willen dat de ^dverschijnselen met de ^ereden overeenkomen. Hy zegt wijders, dat 'er groot ^fverschil is tusschen de ^gvoorkomende ondervindingen, omtrent de welken wy niet weten wat de natuur daar toebrengt, en wat daar tusschenkoomt, en tusschen de genen, van de welken zekerlijk blijkt wat daar toe bijgebracht word. Het hout is een lighaam, veel meer te ^hzamengezet, dan ⁱ't onderwerp, van 't welk onze Schrijver handelt: en in de ^kopkoking van 't water word het uitterlijk vuur daar bijgevoegt; 't welk in de voortbrenging van onze ^lklank niet gebruikt word. Voorts, dat de ^mgroene kruiden in zo veel, en verscheide verwen veränderen; naar des zelfs oorzaak word gevraagt: doch dat zulks uit de verändering der delen voortkoomt, word door deze ⁿondervinding aangewezen, uit het welk blijkt dat de verwe uit de ^obijstorting van de ^psalpetergeest verändert is. Eindelijk, hy zegt dat de ^qsalpeter noch lelijke, noch zoete reuk heeft; maar dat hy uit ^rd'ontbinding alleen een zware reuk krijgt, die hy in zijn ^sweêrsamenknoping verliest.

Wat het geen aangaat, dat gy op de vijfëntwintigste ^tAfdeeling aanteekent; (want hy zegt dat d' anderen hem niet raken) hy antwoord daar op, dat hy ^ud' Epikurische Beginselen heeft gebruikt, de welken willen dat 'er een aangebore ^xbeweging in de deeltjes is: dewijl hy enige ^yonderstelling tot de verklaring van ^z't verschijnsel moest gebruiken. Hy maakt echter daaröm deze onderstelling niet de zijne; maar hy brengt haar by, om zijn ^amening en gevoelen tegen de ^bStofscheiders en Scholen te verdedigen, en toont alleenlijk dat de zaak uit de gedachte onderstelling wel verklaart kan worden. Dat gy'er, ter zelfde plaats, bijvoegt, van d'onbequaamheit van 't zuiver water, om de ^dvaste delen ^et'ontbinden; onze Boyle antwoord daar op, dat de Stofscheiders deurgaans waarneemen en verzekeren, dat het zuiver water eerder de ^fglaszouten, dan anderen, ontbind.

Wat het geen betreft, 't welk gy omtrent de ^gvloedigheit en ^hvastigheit aangetekent hebt; de Schrijver heeft noch geen tijt gehad om dat t'overwegen. Ik zend aan u het geen, dat ik aangetekent heb, op dat ik niet langer van de ⁱletterlijke gemeenschap en samenspraak versteken zou wezen.

Ik verzoek zeer ernstiglijk van u, dat gy die dingen, de welken ik zo ter loop en verminktelijk aan u antwoord, ten goede neemt, en dat gy hen eerder aan mijn verhaasting, dan aan 't vernuft van de

d Phaenomena.

e Ratio.

f Discrimen.

g Experimenta obvia.

h Compositum.

i Subjectum.

k Ebullitio.

l Sonus.

m Virentia.

n Experimentum.

o Affusio.

p Spiritus nitri.

q Nitrum.

r Dissolutio.

s Reconjunctio.

t Sectio.

u Principia.

x Motus.

y Hypothesis.

z Phaenomenon.

a Sententia.

b Chymisi.

d Partes fixae.

e Solvere.

f Sala alcalizata.

g Fluiditas.

h Firmitas.

i Commercium literale.

[p. 477]

vermaarde Boyle toeschrijft: want ik heb hen eerder uit de gemeensame samenspraak met hem, dit ^konderwerp aangaande, dan uit enige ^lvoorgeschreve en leermiddelige antwoort van hem te zamengebracht; 't welk, zonder twijffel, veröorzaakt heeft dat ik veel van zijn woorden, die misschien bondiger en çierelijker zijn, dan de genen, die ik hier gedacht heb, achtergelaten en vergeten zal hebben. Ik neem dieshalven alle de schult op my, en ontsla de Schrijver gantschelijk daar af.

Ik ga nu tot die dingen over, die tusschen u en my zijn. Dat het my hier van 't begin af geöorloft zy te vragen, of gy dit uw werkje van zo groot gewicht, in 't welk gy van ^md'oorsprong der dingen, en hun ⁿafhanging van d'eerste oorzaak, gelijk ook van de ^oVerbetering van onz verstant handelt, niet opgemaakt hebt. Zeker, waardste vrient, ik geloof dat 'er niets te voorschijn zal konnen komen, 't welk aan de genen, die warelijk geleert en schrander zijn, aangenamer en behagelijker zal wezen, dan dusdanige ^pverhandeling. Aan een man van uw aart en vernuft zal dit eerder passen, dan die dingen, de welken aan de ^qGodgeleerden van onze eeuw, en van onze zeden behagen: zy zien niet zo zeer op de waarheit, als op hun nuttigheden. Ik vermaan u dieshalven by 't verbont van onze vrientschap, en by alle rechten van de waarheit te vermeerderen, en gemeen te maken, dat gy dusdanige schriften ons niet benijd, noch aan ons weigert. Indien 'er echter iets van groter gewicht is, dan ik voorzie, 't welk u weêrhoud in dit werk uit te geven, zo bid ik ten hoogsten dat het niet lastig aan u zy een kort begrip daar af schriftelijk over te zenden. Gy zult voor deze dienst een vrient aan my hebben, en my dankbaar bevinden. Binnen korte tijt zullen andere dingen te voorschijn komen, die van de geleerde Boyle uitgegeven zullen worden, en die ik tot erkentenis aan u zal overzenden, daar ik ook die dingen zal bijvoegen, die 't geheel ^rooggemerk van onze ^skoninklijke Vergadering, van 't welk ik, neffens twintig anderen, ^tRaat, en, neffens noch een ander, ^uGeheimschrijver ben, zullen vertonen. Ik word, door de schaarsheit van tijt, voor deze maal verhindert my tot andere dingen uit te breiden. Ik beloof aan u alle getrouheit, die uit een eerlijk gemoed kan voortkomen, en alle vaerdigheit tot alle gedienstigheden, die mijn geringheit kan betonen. Ik blijf dan, enz.

Henr. Oldenburg.

Londen, 3 April. 1663.

k Subjectum.

l Responsio praescripta & mechodica.

m Primordium rerwa.

n Dependentia.

o Emendatio intellectus.

p Tractatur.

q Theologi.

r Institutum.

s Sorietas regia.

t Consilio.

u Secresio.