Nagelate schriften

[p. 459]

Zeste Brief.
Antwoort op de voorgaande. B.d.S. aan H. Oldenburg.

Aanteekeningen op het boek van Robert Boyle, inzonderheit daar van de Salpeter, van de Vloedigheit, en van de Vastigheit gehandelt word.

Myn Heer,

IK heb het boek van de zeer schrandere Boyle ontfangen, en het zelfde zo veel, als de tijt kon lijden, deurgeblaad. Ik bedank u ten hoogsten voor deze gift: want ik zie dat ik te voren, toen gy dit boek aan my belooft had, geen quade gissing heb gemaakt: te weten dat gy u met geen andere dingen, dan die van groot belang zijn, zoud bemoejen. Gy begeert ondertusschen, geleertste Heer, dat ik mijn gering oordeel van die dingen, de welken hy schrijft, aan u zal zenden; 't welk ik, volgens de kleinheit mijner gave, zal doen; te weten met enige dingen aan te tekenen, die my duister, of niet wel ^abetoogt schijnen. Ik heb, uit oorzaak mijner bezigheden, noch niet alles konnen deurlopen, en veel minder onderzoeken. Ontfang dan in deze volgende bladen die dingen, de welken ik omtrent het Salpeter aantekenenswaerdig gevonden heb.

Voorëerst besluit hy, uit zijn ^bondervinding van de ^cherstelling des Salpeters, dat de Salpeter iets ^danderslachtig is, uit ^evaste en vluchtige delen bestaande, welks natuur echter, (immers zo veel de ^fverschijnselen aangaat) veel van de natuur der delen, uit de welken hy te zamen gezet word, verschilt, hoewel hy uit de zuivere ^gvermenging dezer delen alleen te voorschijn koomt. Ik zeg dan dat dit ^hbesluit, om goet gezegt te worden, naar mijn oordeel noch enige ⁱondervinding schijnt te verëisschen, door de welke men zal tonen dat de ^kgeest van de Salpeter warelijk geen Salpeter is, noch zonder behulp van het ^lloogächtig zout weêr tot ^mbestandigheit gebracht, noch kristallig gemaakt worden: of ten minsten word verëischt dat men onderzoekt, of de ⁿhoeveelheit van ^o't vast zout, dat in de smeltkroes blijft, altijt de zelfde uit de zelfde hoeveelheit, en uit meerder hoeveelheit van de Salpeter, volgens ^pd'evenredigheit, gevonden word. En wat dit aangaat, dat de

a Demonstratae.

b Experimentum.

c Redintegratio.

d Heterogenum.

e Partes fixae & volatiles.

f Phaenomena.

g Mixtura.

h Conclusio.

i Experimentum.

k Spiritum.

l Sal lixiviosum.

m Consistentia.

n Quantitas.

o Sal fixum.

p Proportio.

[p. 460]

Schrijver (Sect. 9.) zegt, dat hy, met behulp van een schaaltje, dit bevonden heeft, en ook dat de ^qverschijnselen van de ^rgeest van 't zout zo verscheiden, ja ook enigen strijdig met die van 't zout zijn; my dunkt dat zy niet dienstig konnen wezen om zijn besluit te bevestigen. En op dat dit zou blijken, zo zal ik met weinig woorden het ^seenvoudigste, dat voorkoomt, om dit ^tverschijnsel van de ^uherstelling van de Salpeter te verklaren, vertonen, en met enen twee of drie ^wondervindingen, die zeer gemakkelijk zijn, daar bijvoegen, door de welken deze verklaring enigsins bevestigt en versterkt zal worden. Om dan dit ^xverschijnsel ^yop 't eenvoudigste te verklaren, zo zal ik geen ander ^zonderscheit tusschen de ^ageest van de Salpeter, en de Salpeter stelf stellen, dan de geen, die klarelijk genoech bekent is; te weten dit, dat de ^bdeeltjes van de leste ^crusten, en die van d'eerste, niet weinig bewogen zijnde, onder malkander gedreven worden. Wat het ^dvast zout aangaat, ik zal ^eonderstellen dat dit niets doet, om de ^fwezentheit van de Salpeter te ^gstellen; maar ik zal het zelfde als de ^hmoer en droezem van de Salpeter aanmerken, van 't welk ook de ⁱgeest van de Salpeter, gelijk ik ^kbevind, niet ontslagen noch bevrijd word; maar daar op, hoewel klein genoech gewreven, in overvloet drijft. Dit ^lzout, of deze ^mdroezem heeft ⁿpijpjes, of ^oopeningen, die naar de maat der ^pdeeltjes van de Salpeter uitgeholt zijn. Maar enigen zijn door de kracht van t vuur, terwijl de salpeterige deeltjes uit hen gedreven wierden, enger geworden; en by gevolg waren anderen genootzaakt zich wijder uit te zetten. En de ^qzelfstandigheit zelve, of de ^rzijden dezer ^sopeningen wierden ^tstijf, en te gelijk zeer broosch: in voegen dat, toen de ^ugeest van de Salpeter daar ^windroop, enigen van des zelfs ^xdeeltjes zich met kracht in deze enge openingen begonnen in te schikken; en dewijl de dikte dezer deeltjes (gelijk zulks niet qualijk van Deskartes betoogt word) ongelijk is, zo bogen zy deze ^ystijve zijden, gelijk een boog, eer zy hen braken. Maar toen zy hen braken, dwongen zy deze ^zstukken en brokken weêr te rug te springen, en bleven met de ^abeweging, die zy hadden, te behouden, even onbequaam, als te voren, om tot ^bbestandigheit gebracht, en kristallig gemaakt te worden. Maar de ^cdeeltjes van de Salpeter, zich deur de ruimer ^dopeningen inschikkende, om dat zy hun ^ezijden niet raakten, wierden nootzakelijk van enige zeer fijne ^fstoffe omringt; en daar af, op de zelfde wijze, als de delen van 't hout door de vlam, of door de hitte omhoog gedreven; en zy vlogen tot rook wech: maar indien zy ^gover-

q Phaenomena.

r Spiritus salis.

s Simplicissimum.

t Phaenomenon.

u Redintegratio.

w Experimenta.

x Phaenomenon.

y Quam simplicissimè.

z Differentia.

a Spiritus.

b Particulae.

c Quiescere.

d Sal fixum.

e Supponere.

f Essentia.

g Constituere.

h Fax.

i Spiritus.

k Reperire.

l Sal.

m Fax.

n Pori.

o Meatus.

p Particulae.

q Substantia.

r Parietes.

s Meatus.

t Rigidae.

u Spiritus.

w Instillare.

x Particulae.

y Parietes rigidae.

z Fragmenta.

a Motus.

b Consistere.

c Particulae.

d Meatus.

e Parietes.

f Materia.

g Copiosae.

[p. 461]

vloedig genoech waren, of dat zy, toen zy, met de ^hstukken en brokken der zijden, en met de ⁱdeeltjes, deur d'enger ^kopeningen intredende, te zamen vergaderden, maakten zy dropjes uit, die om hoog vlogen. Maar indien dit ^lvast zout^* met behulp van 't water, of van de lucht ^mlos en ⁿslapper gemaakt word, zo word het bequaam genoech om de ^odrift der deeltjes van de Salpeter te beletten, en hen te dwingen die ^pbeweging, de welke zy hadden, te verlaten, en weêr ^qbestandig te worden; op de zelfde wijze gelijk de koegel uit een grof geschut, als hy in het zant, of in de slijk ingedreven word. De herstelling van de salpeter bestaat alleenlijk in de ^fbestandigheit der ^gdeeltjes van de ^hsalpetergeest: en om dit uit te werken, word het ⁱvast zout, gelijk uit deze verklaring blijkt, als een ^kwerktuig gebruikt.

Dus verre hebben wy van de ^rherstelling des Salpeters gesproken. Laat ons nu, zo 't u belieft, bezien 1. Waaröm de ^sgeest van de Salpeter, en de Salpeter zelf zo veel van malkander in smaak verschillen. 2. Waaröm de Salpeter in brant gesteken kan worden, en de geest van de Salpeter niet.

Om het eerste te verstaan, heeft men aan te merken, dat de ^tlighamen, die in ^ubeweging zijn, nooit andere lighamen met hun breedste ^wvlakten ontmoeten: maar de ^xrustende lighamen legeen met hun breedste vlakten op d' anderen. Indien men dan de ^ydeeltjes van de Salpeter, als zy ^zrusten, op de tong legt, zo leggen zy met hun breedste ^avlakten daar op; en door deze middel stoppen zy de ^bpijpjes, of openingen van de tong; 't welk d' oorzaak van de koude is. Voeg hier by, dat de Salpeter niet door het speeksel in zo kleine ^cdeeltjes ontbonden kan worden. Maar indien men hen, terwijl deze gedreve deeltjes bewogen worden, op de tong legt, zo zullen zy scherper ^dvlakten ontmoeten, en zich deur des zelf spijpjes ^einvlijen; en hoe zy gezwindelijker bewogen worden, hoe zy ook scherper op de tong bijten, op de zelfde wijze, als een naalt, die, zo hy de tong met het scherp raakt, of in de langte daar op legt, verscheide gevoelingen zal maken.

Maar d' oorzaak, om de welke men de ^fsalpeter in brant kan steken, en de ^ggeest niet, is, dat, als de ^hdeeltjes van de salpeter ⁱrusten, zy zwarelijker door 't vuur om hoog gedreven konnen

h Fragmenta.

i Particulae.

k Meatus.

l Sal fixum.

* Indien gy vraagt waaröm uit d' indruiping van de salpetergeest in 't ontbonde vast zout d' opkoking rijst, zo lees d' Aantekeningen op de vierentwintigste Afdeeling.

m Laxare.

n Languidius.

o Impetus.

p Motus.

q Consistere.

f Consistentia.

g Particula.

h Spiritus nitri.

i Sal fixum.

k Instrumentum.

r Redintegratio.

s Spiritus.

t Corpora.

u Motus.

w Superficies.

x Corpora quiescentia.

y Particulae.

z Quiescere.

a Superficies.

b Pori.

c Particulae.

d Superficies.

e Insinuare.

f Nitrum.

g Spiritus.

h Particulae.

i Quiescere.

[p. 462]

worden, dan als zy hun eige ^kbeweging naar alle delen hebben, en dieshalven, als zy rusten, het vuur zo lang tegenstaan, tot dat het vuur hen van malkander scheid, en hen van alle zijden omringt. Doch als het hen omringt, voert het hen met zich herwaarts en derwaarts, tot dat zy hun eige beweging verkrijgen, en tot rook om hoog vliegen, en wechgaan. Maar de deeltjes van de geest des salpeters, alreê in beweging, en van malkander gescheiden zijnde, worden van een kleine hitte des vuurs aan alle zijden in een groter kring intgebreid: en op deze wijze verdwijnen enigen in rook, en anderen vlijen zich in door de stoffe, die 't vuur verschaft, eer zy gantschelijk van de vlam omringt zijn, en blusschen dieshalven eerder de brant, dan zy hem voeden.

Ik zal nu tot ^ld' ondervindingen voortgaan, die deze verklaring schijnen te ^mbewijzen, en te bevestigen. 1. Om dat ik bevind dat de ⁿdeeltjes van de salpeter, die, terwijl zy gedruis maken, tot rook wechgaan en verdwijnen, zuivere salpeter zijn. Want terwijl ik de salpeter eens en andermaal ^osmolt, tot dat de smeltkroes gloejend genoech was geworden, en met een gloejende kool aanstak, ontfing ik de rook daar af in een koude glaze kelk, tot dat de zelfde daar af bevochtigt wierd. Daar na heb ik de kelk met d'adem van mijn mont wijder nat gemaakt, en hem eindelijk voor de koude lucht^* bloot gestelt, op dat hy droog zou worden. Toen dit gedaan was, quamen weêr enige ^pkegeltjes van de salpeter in de kelk te voorschijn. En op dat ik niet zou vermoeden dat dit niet uit de ^qvluchtige deeltjes alleen geschiedde, maar dat misschien de vlam de gehele delen van de salpeter (om volgens het gevoelen van de vermaarde



Heer te spreken) met zich voerde, en gezamentlijk de vaste met de vluchtige delen uitdreef, eer zy ontbonden wierden: op dat ik, zeg ik, dit niet zou vermoeden, zo deê ik de rook deur een ^rbuis van meer dan een voet lang, gelijk dit bijgesteld ^safbeeltsel aanwijst, als deur een schoorsteen opklimmen, op dat de zwaarder delen aan de buis zouden blijven hangen, en op dat ik de vluchtigste delen alleen, deur d' enge hals uitgaande, zou ontfangen; en de zaak volgde, gelijk ik gezegt heb.

Ik heb 't hier niet by willen laten, maar nam, om de zaak wijder t' onderzoeken, een groter menigte

k Motus.

l Experimenta.

m Comprobare.

n Particulae.

o Liquefacere.

* Toen ik de proef hier af nam, was de lucht zeer helder.

p Striolae.

q Particulae volatiles.

r Tubus.

s Figura.

[p. 463]

van salpeter, 't welk ik smolt, en met een gloejende kool in brant stak, en, gelijk te voren, de ^ubuis A op het kroesje zette. Ik hield ook, zo lang de brant duurde aan het gat B, een stuk van een spiegel, daar enige ^wstoffe aan bleef hangen, die, in de lucht bloot gestelt, smolt; en hoewel ik enige dagen daar op merkte, zo heb ik echter geen ^xgewrocht van de salpeter konnen vernemen: maar na dat ik de ^ygeest van de salpeter daar by goot, veränderde hy in salpeter. Daar uit ik, gelijk my dunkt, kan besluiten, 1. Dat de ^zvaste delen in 't smelten zich van de ^avluchtige delen afscheiden, en dat de vlam hen, van malkander gescheiden, om hoog drijft. 2. Dat, na dat de vaste delen met gedruis van de vluchtigen gescheiden zijn, zy niet weêr te zamen verëenigt konnen worden: daar uit besloten word, 3. Dat de delen, die aan de kelk bleven hangen, en tot ^bkegeltjes te zamen gegroeit zijn, niet vast, maar alleenlijk vluchtig geweest hebben.

De tweede ^condervinding, en 't welk schijnt te tonen dat de ^dvaste delen niet dan de ^edroezem van de salpeter zijn, is, dat ik bevind



dat de salpeter, hoe hy meer van zijn droezem gezuivert is, hoe hy ^fvluchtiger, en bequamer tot te kristallen is. Want toen ik de kristallen van de ^ggezuiverde, of ^hdeurgezijgde salpeter in de glaze kroes, gelijk A is, deê, en een weinig kout water daar in stortte, bleven, zo haast dit koud water ten deel uitgewaassemt was, deze ⁱvluchtige deeltjes boven aan de lippen van 't glas, en groeiden daar tot ^kkegeltjes.

De darde ^londervinding, de welke schijnt aan te wijzen dat de ^mdeeltjes van de ⁿgeest des salpeters, als zy hun ^obeweging verliezen, in brant gesteken konnen worden, is, dat ik de druppelen van de geest des salpeters in een vochtig papiere omslag heb ^pingedropen, en daar na zant daar in geworpen, in welks ^qopeningen de geest van de salpeter geduriglijk ^rindrong: en na dat het zant alle, of byna alle de geest van de salpeter ingedronken had, heb ik het zelfde in de zelfde omslag op het vuur behorelijk doen drogen. Toen ik dit gedaan had, heb ik 't zant uit het papier gedaan, en 't papier aan de gloejende kolen gelegt. Dit papier, zo haast het de vlam gevat had, gaf op de zelfde wijze vonken, gelijk het gemenelijk vonkt, als het salpeter ingedronken heeft. Ik zou, zo ik gelegentheit van wijder voort te gaan had gehad, noch andere dingen hier bygevoegt hebben, die misschien de zaak gantschelijk zouden aanwijzen. Maar

u Tubus.

w Materia.

x Effectus.

y Spiritus.

z Partes fixae.

a Partes volatiles.

b Striolae.

c Experimentum.

d Partes fixae.

e Fax.

f Volatilius.

g Defaecatum.

h Filtratum nitrum.

i Particulae volatiles.

k Striolae.

l Experimentum.

m Particulae.

n Spiritus.

o Motus.

p Destillare.

q Meatus.

r Insinuare.

[p. 464]

dewijl ik door andere zaken grotelijks weêrhouden ben, zo zal ik, met uw verlof, dit tot aan een andere gelegentheit uitstellen, en voortgaan tot andere dingen aan te tekenen.

Vyfde Afdeeling.

In deze ^sAfdeeling, daar deze vermaarde Heer in 't voorbygaan van de ^tgestalte der ^udeeltjes van de salpeter handelt, berispt hy de nieuwe Schrijvers, en zegt dat zy de zelfde qualijk vertoont hebben; zonder dat ik weet of hy Deskartes ook hier onder meent. Indien hy hem meent, zo berispt hy hem misschien volgens 't geen, dat hy van anderen gehoort heeft: want Deskartes spreekt niet van zodanige ^wdeeltjes, die men met d' ogen kan aanschouwen. Ik acht ook niet dat deze vermaarde Heer te verstaan wil geven, dat, zo de ^xkegeltjes van de salpeter zo verre ^yafgeschraapt wierden, tot dat zy in een ^zevenwijtgrondige, of in een andere gestalte veränderden, zy ophouden zouden salpeter te wezen. Maar misschien dat hy enige andere ^aStofscheiders meent, die niets anders toelaten, dan dat zy met d' ogen konnen zien, en met de handen tasten.

s Sectio.

t Figura.

u Particulae.

w Particulae.

x Striolae.

y Radiare.

z Figura parallelipipedum.

a Chymici.

Negende ^bAfdeeling.

Indien men deze ^condervinding ^dnaaukeuriglijk had konnen voltrekken, zy zou gantschelijk het geen bevestigen, 't welk ik uit de voorgedachte eerste ondervinding wilde besluiten.

Voorts, de vermaarde Heer poogt, van de dartiende tot d' achtiende ^yAfdeeling, te tonen, dat alle ^zraakbare hoedanigheden alleenlijk van de ^abeweging der ^bgestalte, en van d' andere ^cwerkdadige aandoeningen afhangen. Doch men behoeft niet t' onderzoeken, of deze ^dbetogingen gantschelijk overtuigen, dewijl zy van de vermaarde Heer niet als ^ewiskunstig bygebracht worden. Maar ondertusschen weet ik niet waaröm deze vermaarde Heer dit zo zorgvuldiglijk uit deze zijn ^fondervinding poogt te besluiten, dewijl dit alreê van Verulamius, en daar na van Deskartes genoech, en meer dan genoech ^gbetoogt is.

Ik zie ook niet dat deze ^fondervinding klaarder ^gblijken aan ons geeft, dan andere ondervindingen, die genoech voorkomen. Want wat het eerste van de hitte aangaat, blijkt de zelfde niet even klarelijk hier uit, dat men, zo men twee houten, hoewel kout, tegen malkander wrijft, vlam daar uit, te weten door de ^hbeweging alleen, zal maken? en dat de kalk, daar men water instort, heet word? Wat de ⁱklank aangaat, ik zie niet dat in deze ^kondervinding iets

b Sectio.

c Experimentum.

d Accuratè.

y Sectio.

z Qualitates tactiles.

a Motus.

b Figura.

c Affectiones mechanicae.

d Demonstrationes.

e Mathematicae.

f Experimentum.

g Demonstratum.

f Experimentum.

g Indicia.

h Motus.

i Sonus.

k Experimentum.

[p. 465]

aanmerkelijker gevonden word, dan men in de ^lopkoking van 't gemeen water, en in veel andere dingen vind. Maar wat de verwe aangaat, (om alleenlijk ^mbewijsbare dingen by te brengen) ik zal de zelfde niets anders noemen, dan dat wy alle groene kruiden in zo veel, en zo verscheide verwe zien veränderen. Wijders, de lighamen, die een vuile reuk afgeeven, zullen, zo zy bewogen worden, noch vuilder lucht van zich geven, en voornamelijk zo zy een weinig warm gemaakt worden. Eindelijk, de zoete wijn verändert in edik; en dus veel andere dingen. Ik zou dieshalven dit alles (zo 't geoorloft is⁺ de Wijsbegerige vryheit te gebruiken) overtollig oordeelen. Ik zeg dit om dat ik vrees dat anderen, die de vermaarde Heer minder beminnen, dan behorelijk is, qualijk van hem zullen oordeelen.

l Ebullitis.

m Probabilia.

+ In de brief, die ik gezonden heb, heb ik dit, in andere letter uitgedrukt, met voordacht achter gelaten.

Vierentwintigste ⁿAfdeeling.

Ik heb van ^od' oorzaak van dit ^pverschijnsel alreê gesproken, en zal 'er alleenlijk dit byvoegen, dat ik ook door ^qervarentheit bevonden heb, dat de ^rdeeltjes van ^s't vast zout op deze zoutdruppelen drijven: want toen zy om hoog vlogen, ontmoetten zy een plat glas, dat ik daar toe vaerdig gemaakt had, 't welk ik enigsins warm maakte, op dat het ^tvluchtige, dat aan 't glas hing, wech zou vliegen. Toen dit gedaan was, aanschoude ik de witächtige ^udikke stofre, die hier en daar aan 't glas hing.

n Sectio.

o Causa.

p Phaenomenon.

q Experientia.

r Particulae.

s Sal Fixum.

t Volatile.

u Matericrassa.

Vyfentwintigste Afdeeling.

In deze ^wAfdeeling schijnt de vermaarde Heer te willen tonen dat de ^xdelen van 't glaszout door de ^ydrift der ^zzoutdeeltjes hier en daar gevoert worden, doch dat de zoutdeeltjes door hun eige drift zich zelven in de lucht opheffen: en ik heb, in de verklaring van ^a't verschijnsel, gezegt dat de ^bdeeltjes van de ^cgeest des salpeters hier uit heftiger beweging verkrijgen, dat zy, als zy in ruimer ^dopeningen intreeden, nootzakelijk van enige zeer fijne ^estoffe omringt moeten worden, en dat zy daar af, gelijk de deeltjes van 't hout, door 't vuur om hoog worden gedreven. Maar de ^fdeeltjes van 't glas hadden hun ^gbeweging van de ^hdrift der deeltjes van de geest des salpeters, die zich deur d' enger openingen invlijdden, ontfangen. Ik voeg hier by, dat het ^mzuiver water niet zo lichtelijk de ⁿvaste delen kan ^oontbinden en los maken. 't Is dieshalven geen wonder dat uit de ^pbystorting van de ^qgeest des salpeters tot ^rd' ontbinding van dit ^svast zout, in water ontbonden, zodanige ^topkoking rijst, als deze vermaarde Heer, in zijn vierëntwintigste ^uAfdeeling, ver-

w Sectio.

x Partes alcalisatae.

y Impetus.

z Particulae salina.

a Phaenomenon.

b Particulae.

c Spiritus.

d Meatus.

e Materia.

f Particulae alcalisatae.

g Motus.

h Impetus.

m Aqua mera.

n Partes fixae.

o Dissolvere.

p Affusio.

q Spiritus.

r Solutio.

s Sol fixum.

t Ebullitio.

u Sectio.

[p. 466]

haalt. Ja ik acht dat deze opkoking noch groter zal worden, dan of de geest van de salpeter in het vast zout, dat noch niet aangeroert is, ^wingedropen weird: want in 't water word hy in zeer kleine ^xstofjes ^yontbonden, die lichtelijker ^zgedeelt en gescheidèn, en onbekommertlijker bewogen konnen worden, dan als alle de delen op malkander leggen, en vast aan elkänder zijn.

w Distillare.

x Moleculae.

y Dissolvere.

z Derimere.

Zesentwintigste ^aAfdeeling.

Ik heb alreê van de ^bsmaak van de ^czure geest gesproken; en dieshalven is 'er niets overig, dan van ^d't glaszout alleen te spreken. Toen ik dit op de tong lag, gevoelde ik zeker hitte, die van ^estekende dingen gevolgt wierd: 't welk aan my aanwijst dat het zeker slach van kalk is. Want op de zelfde wijze, als de kalk door behulp van 't water, word dit ^fzout door behulp van speeksel, van zweet, van salpetergeest, en misschien ook van de koude lucht heet gemaakt.

a Sectio.

b Sapor.

c Spiritus acius.

d Alcali.

e Pangentia.

f Sal.

Zevenentwintigste ^gAfdeeling.

Het volgt niet terstont dat enig ^hdeeltje van de ⁱstoffe hieröm, dat het aan een ander gevoegt word, een nieuwe ^kgestalte verkrijgt. Maar dit volgt alleenlijk, dat het groter word; en dit is genoech, om het geen uit te ^lwerken, 't welk in deze Afdeeling door deze vermaarde Heer gevraagt word.

g Sectio.

h Particula.

i Materia.

k Figura.

l Efficere.

Drieendartigste Afdeeling.

Wat ik van de ^mmiddel van te Filosoferen van deze vermaarde Heer gevoel, zal ik zeggen, als ik die ⁿRedenering gezien zal hebben, van de welke hier, en in de ^oVoorreedelijke Handeling gewach gemaakt word.

m Ratio Philosophandi.

n Dissertatio.

o Commentatio proamialis.

Van de ^avloedigheit.
Eerste ^bAfdeeling.

Blijkt genoech dat zy by ^cd' aandoeningen, die ^dalgemeenst zijn, getelt moeten worden, enz. Ik zou geensins achten dat de ^eKundigheden, die uit het ^fgebruik, en naar de gewoonte van 't gemeen gemaakt zijn, of die de natuur verklaren, niet gelijk zy in zich is, maar naar dat zy op de menschelijke ^gzin en mening ^hbetrokken en toegepast word, onder ⁱd' opperste geslachten getelt, noch met de ^kzuivere en oprechte Kundigheden, die de natuur verklaren gelijk

a Fluiditas.

b Sectio.

c Affectiones.

d Maximè generales.

e Notiones.

f Usus.

g Sensus.

h Referee.

i Summa genera.

k Notiones castae.

[p. 467]

zy in zich is, gemengt (ik zwijg verwart) moeten worden. Van dit leste ^lgeslacht zijn de ^mbeweging, ⁿrust, en der zelfder wetten: maar die van 't eerste geslacht het ^ozienelijke, ^p't onzienelijke, het ^qheet, het ^rkout, en, gelijk ik terstont zal zeggen, ook het ^svloedige, en het ^tbestandige, enz.

l Genus.

m Motus.

n Quies.

o Visibile.

p Invisibile.

q Calidum.

r Frigidum.

s Fluidum.

t Consistens.

Vyfde ^uAfdeeling.

D' eerste is de ^wkleinheit der ^xsamenzettende lighamen tot groter, enz. Hoewel de lighamen klein zijn, zo hebben zy echter (of konnen hebben) ^yongelijke vlakten, en ^zscherpigheden, of ruwigheden. Dieshalven, indien de grote lighamen met zodanig ^aevenredigheit bewogen worden, dat hun beweging tot hun ^bgrootheit is, gelijk de beweging der kleine lighamen tot hun grootheit, zo zouden zy ook ^cvloedig gezegt mogen worden, als de naam van vloedig niet ^diets uitterlijk betekende, en, volgens het ^egebruik, en de gewoonte van 't gemeen, alleenlijk gebruikt wierd om die ^fbewoge lighamen aan te wijzen, die zo klein, en zo dicht aan malkander zijn, dat de menschelijke gevoeling niets daar af kan bemerken. Het zal dieshalven even veel zijn de lighamen in ^gvloedigen en ^hbestandigen, als in ⁱzienelijken en ^konzienelijken te delen.

u Sectio.

w Parvitas.

x Corpora componentia.

y Superficies inaequales.

z Asperitates.

a Proportio.

b Moles.

c Fluida.

d Quid extrin. secum.

e U sus.

f Corpora mota.

g Fluida.

h Consistentia.

i Visibilia.

k Invisibilia.

De zelfde Afdeeling.

't En zy wy dit met ^astofscheidige ondervindingen konnen bewijzen. Niemant zal dit ooit met stofscheidige, noch met andere ondervindingen konnen bewijzen, dan door ^bbetoging, en ^cuitreekening. Want wy delen de lighamen tot in 't onëindig door rekening, en by gevolg ook de krachten, die verëischt worden, om de zelfden te bewegen. Maar wy zullen dit nooit door ondervindingen konnen uitwerken.

a Experimenta.

b Demonstratio.

c Computus.

Zeste ^lAfdeeling.

De grote lighamen al t' onbequaam zijn om ^mvloedigen te maken, enz. 't Zy men by vloedig het geen verstaat, 't welk ik terstont gezegt heb, of niet; de zaak is echter door zich klaar en openbaar. Maar ik zie niet hoe deze vermaarde Heer door ⁿd'ondervindingen, in deze ^oAfdeeling bijgebracht, dit zal bewijzen. Want (dewijl wy van een zekere zaak willen twijffelen) hoewel het gebeente, om ^pgijl, en diergelijke ^qvloedige dingen te maken, onbequaam is, zo zal het misschien bequaam genoech zijn om zeker nieu ^rslach van vloedig te maken.

l Sectio.

m Fluida.

n Experimenta.

o Sectio.

p Chylus.

q Fluida.

r Genus.

[p. 468]

Tiende ^sAfdeeling.

En dit terwijl hy hen minder ^ubuigsaam, dan te voren, maakt, enz. Zonder enige ^uverändering der ^wdelen, maar alleenlijk hier uit, dat de delen, in een ^xontfangvat gedreven, van d'anderen afgescheiden wierden, konden zy tot een ander lighaam, ^yvaster en bestandiger dan olie, te zamen ^zstremmen. Want de lighamen zijn of lichter, of zwaarder, naar de ^amaat der ^bvloedige dingen, in de welken zy gedompelt worden. In dezer voegen maken de ^cbutterdeeltjes, als zy in de melk drijven, een deel van de ^dvocht. Maar na dat de melk, uit oorzaak van de ^eroering, nieuwe ^fbeweging verkrijgt, naar de welke alle de delen, in de welken de melk bestaat, zich niet even wel konnen schikken, zo veröorzaakt dit enige, dat sommigen zwaarder worden, die de lichter delen om hoog drijven. Doch dewijl deze lichter delen zwaarder zijn dan de lucht, om met de zelfde de vocht te konnen ^guitmaken, zo worden zy van hen nederwaarts gedreven. En dewijl zy onbequaam tot beweging zijn, zo konnen zy alleen ook de vocht niet uitmaken; maar zy leggen op, en hangen aan malkander. ^hD'uitdampingen, als zy zich van de lucht scheiden, veranderen ook in water, 't welk, ten opzicht van de lucht, bestandig gezegt mag worden.

s Sectio.

u Flexibiles.

u Mutatio.

w Partes.

x Resipiens.

y Solidius.

z Coagulare.

a Ratio.

b Fluida.

c Particulae butyri.

d Liquor.

e Agitatio.

f Motus.

g Componere.

h Vapores.

Dartiende ⁱAfdeeling.

En ik neem liever het voorbeelt van een blaas, door water uitgespannen, dan van een blaas, die vol lucht is, enz. Dewijl de ^kwaterdeeltjes altijt geduriglijk naar alle zijden bewogen worden, zo is klaarblijkelijk dat de blaas, indien hy niet van de lighamen, die hem omringen, belet word, zich ook naar alle zijden zal uitspannen.



Voorts, ik beken dat ik noch niet kan begrijpen waar toe de blaas vol water dienstig is om de ^lmening van de ^mkleine tusschenwijtten te bevestigen. Want de reden, om de welke de ⁿwaterdeeltjes ter zijden van de blaas, met de vinger geparst, niet wijken, gelijk zy andersins, zo zy niet bedwongen waren, zouden doen, is om dat 'er geen ^ogelijkwichtigheit, of ^pomloping is, gelijk 'er dan is, als enig lighaam, tot een voorbeelt onze vinger, van ^qiets vloedig, of van 't water omringt word. Maar hoe groot een menigte van water ook in de blaas geparst word, zo zullen echter des zelfs deeltjes voor een steen, in de blaas besloten, wijken, op de zelfde wijze, als zy gemenelijk buiten de blaas doen.

i Sectio.

k Particulae aquae.

l Sententia.

m Spatiola.

n Particulae aquae.

o AEquilibrium.

p Circulatio.

q Fluidum quid.

[p. 469]

De zelfde ^rAfdeeling.

Of'er niet enig ^sgedeelte van de ^tstoffe is. Men moet het ^ubevestigende vaststellen 't en zy wy liever een ^wvoortgang tot in 't oneindig willen zoeken, of ('t welk ongerijmst van allen is) toestaan dat 'er ^xydel is.

r Sectio.

s Portio.

t Materia.

u Affirmative.

w Progressus.

x Vacuum.

Negentiende ^yAfdeeling.

Dat de ^zdeeltjes van de vocht ingang in die ^apijpjes vinden, en daar weêrhouden worden. Dit moet niet ^bvolstrektelijk van alle de



vochten, die ingang in de pijpjes der anderen vinden, gezegt worden. Want de ^cdeeltjes van de ^dgeest des salpeters, indien zy in de pijpjes van wit papier intreeden, maken het zelfde ^ehard en ^fbrosch, gelijk men kan beproeven, als men enige druppelen in een gloejend yzer vat, gelijk A, stort, en maakt dat de rook deur een papiere huisje by B opklimt. Wijders, de geest zelf van de Salpeter zal het leer zelf week, maar niet vochtig maken; en in tegendeel het leer te zamen trekken, gelijk ook het vuur doet.

y Sectio.

z Particulae liquoris.

a Pori.

b Absolutè.

c Particulae.

d Spiritus.

e Rigida.

f Friabilis.

De zelfde ^gAfdeeling.

Die, dewijl de natuur hen tot vliegen, en tot zwemmen geschikt heeft, enz. Hy haalt d' oorzaak uit het einde.

g Sectio.

Drieentwintigste Afdeeling.

Hoewel hun ^hbeweging zelden van ons gezien word. Neem dieshalven, enz. De zaak blijkt genoech zonder deze ⁱondervinding, en zonder enige kosten te doen, namelijk hier uit, dat men d'adem van de mont, daar af men in de winter de beweging genoech ziet, in de zomertijt, of in de stoven niet kan zien. Wijders, zo in de zomertijt de lucht schichtelijk kout word, vergaderen de ^kdampen, uit het water opklimmende, in zo grote overvloet beneden op de ^lvlakte van 't water, dat wy hen bequamelijk genoech konnen zien, vermits zy, uit oorzaak van de nieuwe dikte des luchts, niet door de zelfde verstrooit konnen worden, gelijk te voren, eer het kout wierd. Voorts, de beweging is dikwijls te traag, om van ons gezien te worden, gelijk wy uit de ^mwijzer, en uit de schaduw der zon konnen besluiten; en zeer dikwijls is zy al te gezwind, om van ons gezien te worden: gelijk men in een ⁿaangeste-

h Motus.

i Experimentum.

k Vapores.

l Superficies.

m Gnomon.

n Fomentum ignitum.

[p. 470]

ke lont ziet, terwijl het met enige gezwintheit ^okringswijze word bewogen. Want wy beelden ons daar in, dat het vurige deel in alle plaatsen van ^pd'omtrek, die het met zijn beweging beschrijft, rust; van welke dingen ik hier d'oorzaken zou verhalen, zo ik niet oordeelde dat dit overtollig zou wezen. Eindelijk, (op dat ik dit in 't voorbijgaan zeg) om de natuur van ^q't vloedige in 't algemeen te verstaan, is genoech dat men weet, dat wy onze hant met een ^rgeëvenredigde vloedige beweging, zonder enige tegenstant, naar alle zijden konnen bewegen; gelijk dat kenbaar genoech is voor de genen, die wel op die ^sKundigheden merken, de welken de natuur, gelijk zy in zich is, en niet tot het menschelijk ^tgevoel ^ubetrokken, verklaren. Ik verächt dieshalven niet deze historien als onnut: maar, in tegendeel, indien dit van yder ^wvocht zeer naaukeuriglijk, en met de grootste getrouheit gedaan wierd, ik zou de zelfde zeer nut oordeelen, om der zelfder bezondere ^xonderscheiden te verstaan, en zich daar naar te regelen, welke zaak, als ten hoogsten nootzakelijk, van alle ^yWijsbegerigen op 't hoogste te wenschen is.

o Circulariter.

p Peripheria.

q Fluidum.

r Motus fluidus proportionatus.

s Notiones.

t Sensus.

u Relatae.

w Liquor.

x Differentiae.

y Philosophi.

Van de ^avastigheit.
Zevende ^bAfdeeling.

Met d'algemene wetten der natuur overëen te komen. Dit is Deskartes ^cbetoging. Ik zie ook niet dat deze vermaarde Heer enige ware betoging, van ^dd'ondervindingen, of ^ewaarneemingen genomen, te voorschijn brengt.

Ik had hier, en in 't volgende veel dingen aangetekent: maar ik heb sedert gezien dat de vermaarde Heer zelf hen verbetert.

a Firmitas.

b Sectio.

c Demonstratio.

d Experimenta.

e Observationes.

Zestiende ^fAfdeeling.

En eens vierhondert tweeëndartig onçen. Indien men 't met het gewicht van 't quikzilver, in een ^gbuis besloten, vergelijkt, zo zal het ten naaste by op een gewicht uitkomen. Maar ik acht het de moeite waerdig deze dingen, zo veel als mogelijk is, t' onderzoeken, om gezamentlijk die ^hreden tusschen de ⁱdrijving des luchts van ter zijden, of volgens de lijn, die ^kgelijkwijdig met de ^lgezichtëinder is, en die, de welke volgens de lijn, die ^mlootlijnig met de zichtëinder is, te hebben: en ik acht dat dit op deze wijze kan geschieden.

f Sectio.

g Tubus.

h Ratio.

i Impulsio.

k Parallela.

l Horizon.

m Perpendicularis.

[p. 471]

Dat in d' eerste ⁿafbeelding C D een ^oplatte spiegel zy, die zeer glad geslepen is, daar de marmers A B plat opleggen. Dat het marmer A aan de haak E zy gebonden; en het marmer B aan het tou N. T is het rad, en G 't gewicht, 't welk de kracht toont, die verëischt word om 't marmer B van 't marmer A, volgens de lijn, die met de ^pzichtëinder ^qgelijkwijdig is, af te trekken.

Dat, in de tweede ^rafbeelding, F de zijde draat zy, die sterk genoech is, daar meê het marmer B aan de vloer is gebonden; D het rad, G het gewicht, 't welk de kracht zal tonen, die verëischt word om 't marmer A van 't marmer B, volgens de lijn, die met ^szichtëinder ^tlootlijnig is, af te trekken.

't Overige ontbreekt.

n Figura.

o Speculum planum.

p Horizon.

q Parallela.

r Figura.

s Horizon.

t Perpendicularis.