Logo DBNL
Nagelate schriften (1677)

Nagelate schriften

(1677)–Benedictus de Spinoza–rechtenstatus Auteursrechtvrij

Vorige Volgende

Vijfde Deel Der zedekunst.
Van 't vermogen des Verstants, of Van de menschelijke vryheyt.

Voorreeden.

IK ga eindelijk tot het ander deel van de aZedekunstover, 't welk is van de middel, of weg, die tot de Vryheit leid. Ik zal dan hier in van 't vermogen der reden handelen, en tonen wat de reden zelve over de bhartstochten vermag; en daar na wat de vryheit der ziel, of de zaligheit is: daar uit wy zien zullen hoe veel beter de wijze is, dan d' onkundige. Doch op welke wijze, en door welke middel het verstant volmaakt moet worden, en door welk beleit men daar na het lighaam moet bezorgen, op dat het zijn ampt recht en wel zou konnen uitvoeren; dit behoort niet hier toe: want het leste heeft zijn op zicht op de cGeneeskunde, en 't eerste op de dRedenkunst. Ik zal hier dan, gelijk ik gezegt heb, alleenlijk van 't vermogen der ziel, of der reden handelen, en vooräf tonen hoe grote en hoedanige heerschappy zy over de

ehartstochten heeft, om de zelfden in te tomen, en te bestieren: want wy hebben hier voor alreê getoont, dat wy geen volkome heerschappy over hen hebben. De Stoïschen hebben echter geacht, dat zy fvolstrektelijk van onze wil afhingen en dat wy volstrektelijk daar over konden gebieden. En echter zijn zy door d' ervarentheit, daar tegen zijnde, maar niet door hun beginselen, gedwongen te belijden dat'er geen kleine oeffening en vlijt, om hen in te tomen, en te regelen, verëischt word: 't welk iemant door het voorbeelt vantwee honden, (zo ik wel onthouden heb) namelijk van een huishont, en van een jachthont, heeft gepoogt te tonen, om dat hy eindelijk heeft konnen uitwerken dat hy de huishont tot de jacht, en de jachthont tot zich van 't najagen der hazen t' onthouden gewende. Deskartes is niet weinig tot dit gevoelen genegen. Want hy stelt dat de gziel, of de hgeest voornamelijk met zeker deel van de harssenen, de ipijnäppelklier genoemt, verëenigt, is door welks behulp de kgeest alle de bewegingen, die in het lighaam verwekt worden, en ook d' uitterlijke lvoorwerpen gevoelt, en die van de geest, alleenlijk hier om, dat hy wil, verscheidelijk kan worden bewogen. Hy stelt dat deze mklier in dier voegen in 't midden der harssenen geplaatst is, dat hy door de minste beweging der ndierelijke geesten bewogen kan worden. Wijders stelt hy dat deze oklier op zo veel verscheide wijzen in 't midden der pharssenen is geplaatst, als de dierelijke geesten op verscheide wijzen daar tegen stoten, en dat vorders zo veel verscheide qmerkteekenen daar in ingedrukt worden, als

verscheide uitterlijke rvoorwerpen de dierelijke geesten naar de zelfde drijven. En hier uit spruit het dat, indien de sklier namaals van de wil der ziel, deze klier verscheidelijk bewegende op deze of die wijze geschikt word, daar in zy eenmaal van de ugeesten, op deze of die wijze bewogen, wgeschikt is; dat, zeg ik, de xklier zelf de dierelijke geesten zelven op de zelfde wijze voort zal drijven, en bepalen, als zy te voren van gelijke ygesteltheit des kliers weêröm gestoten waren. Hy stelt wijders, dat yder wil van de zziel van natuur met zekere beweging van de klier verëenigt is. Tot een voorbeelt, indien iemant de wil heeft om een afgelege avoorwerp t' aanschouwen, zo zal deze wil maken dat d' oogäppel zich uitbreid: maar indien hy alleenlijk denkt op d' oogäppel uit te breiden, zo zal 't hem niet baten de wil daar toe te hebben; om dat de natuur de beweging van de bklier, die dienstig is om de geesten naar de cgezichtzeenuw te drijven, namelijk op een bequame maat van d' oogäppel uit te breiden, of in te trekken, niet met de wil van de zelfde uit te breiden, of in te trekken, maar met de wil van d' afgelege, of nabygelege dvoorwerpen t' aanschouwen te zamen gevoegt heeft. Eindelijk stelt hy, dat, schoon yder beweging van deze eklier door de natuur, van 't begin onzes levens af, aan yder van onze gedachten verknocht schijnt te wezen, hy echter door gewoonte en gebruik aan anderen gevoegt kan worden; 't welk hy in 't vijftigste fLid van 't eerste deel der gLijdingen van de ziel poogt te

bewijzen. Hy besluit dan hier uit, dat 'er geen ziel zo zwak is, die, wel bestiert zijnde, niet een volkome macht over haar lijdingen zou konnen verkrijgen: want zy, gelijk zy van hem bepaalt worden, zijn hbemerkingen, of igevoelingen, of kontroeringen van de ziel, die bezonderlijk op haar worden toegepast, en die, (merk) door enige beweging der lgeesten voortgebracht, onderhouden en versterkt worden. Bezie het zevenentwintigste mLid van 't eerste deel der nLijdingen. Maar dewijl wy aan yder wil yder beweging des okliers, en by gevolg der pgeesten konnen voegen, en dewijl de qBepaling des wils van onze macht alleen af hangt, zo zullen wy een volkome heerschappy op onze rlijdingen verkrijgen, indien wy, onze wil op zekere en bestandige oordeelen, naar de welken wy de sdoeningen onzes leven willen stieren, bepalen, en de bewegingen der lijdingen, die wy willen hebben, by deze oordeelen voegen. Dit is het gevoelen van deze vermaartste Man, (voor zo veel ik uit zijn woorden kan begrijpen) 't welk ik naauwelijks zou konnen geloven van zo groot een Man voortgebracht te wezen, zo het niet zo scherpzinig had geweest. Zeker, ik kan my niet genoech verwonderen van dat zulk een groot tWijsbegerige, die vast gestelt heeft dat men niets moet afleiden, dan van ubeginselen, die uit zich zelven bekent zijn, en niets bevestigen, dan dat men klarelijk en onderscheidelijk bevat, en die de wSchoolsgezinden zo dikwijls berispt van dat zy duistere dingen door verborge xhoedanigheden wilden verklaren; dat, zeg ik, deze een yonderstelling neemt, die duisterder,

dan alle hoedanigheden is. Want, ik bid u, wat verstaat hy by zverëeniging van ageest en lighaam? Wat klare en onderscheide bbevatting, zeg ik, heeft hy van een cdenking, eer engelijk aan zeker deeltje der dhoegrootheit verëenigt? zeker, ik wilde wel dat hy deze everëeniging door haar naaste oorzaak verklaart had. Maar hy had de fgeest in dier voegen van 't lighaam onderscheiden bevat, dat hy geen bezondere oorzaak van deze verëeniging, noch van zijn geest heeft konnen aanwijzen: in voegen dat hy gedwongen heeft geweest zijn toevlucht tot d'oorzaak van g't Heeläl, dat is tot God, te nemen. Wijders, ik zou wel willen weten hoe veel trappen van beweging de hgeest aan deze ipijnäppelklier kan toevoegen, en met hoe grote kracht hy de zelfde kgeschorst kan houden: want ik weet niet of deze klier langsamelijker, of gezwindelijker van de lziel omgedreven word, dan van de mdierelijke geesten, en of de bewegingen der nlijdingen, die wy door kunst aan de bestandige oordeelen gevoegt hebben, niet door de zelfden weder van de lighamelijke oorzaken gescheiden konnen worden. Hier uit volgt dat, schoon de ziel vastelijk voorgenomen had de gevarelijkheden tegen te gaan, en de beweging der stoutheit by dit besluit gevoegt had, de oklier, als men echter het gevaar zag, zo gestuit zou konnen worden, dat de ziel nergens anders op, dan op de vlucht, zou konnen denken. Enzeker, dewijl'er geen preden van de wil tot de beweging gestelt word, zo word'er ook geen vergelijking tusschen het vermogen, of de krachten der ziel en des lighaams ge-

stelt; en by gevolg konnen de krachten van deze leste geensins door de krachten van d'eerste bepaalt worden. Voeg hier by, dat deze qklier niet in dier voegen in 't midden der harssenen geplaatst word gevonden, dat hy zo lichtelijk, en op zo veel wijzen omgevoert kan worden, en ook dat niet alle de rzenuwen zich tot aan de sholligheden der harssenen uitstrekken. Eindelijk, ik ga al 't geen voorby, 't welk hy van de wil, en van des zelfs vryheit zegt; vermits ik genoech, en meer dan genoech getoont heb, dat deze dingen valsch zijn. Dieshalven, dewijl het vermogen van de ziel, gelijk ik hier voor heb aangewezen, door 't verstant alleen bepaalt word, zo zullen wy de thulpmiddelen der uhartstochten, die (gelijk ik geloof) van alle menschen wel beproeft, maar niet naaukeuriglijk waargenomen, noch onderscheidelijk gezien worden, alleenlijk door de kennis der ziel bepalen, en van daar alle die dingen, de welken tot haar zaligheit behoren, afleiden.

wKundigheden.

I. Indien in een zelfde xonderwerp twee strijdige ydoeningen verwekt worden, zo zal nootzakelijk, of in beide, of in een van beide, verändering geschieden, tot dat zy ophouden strijdig te wezen.

II. 't Vermogen van z't gewrocht word door 't vermogen van d'oorzaak zelve bepaalt, voor zo veel des zelfs awezentheit door de wezentheit van d'oorzaak zelve verklaart, of bepaalt word.

 

Deze bKundigheit blijk uit de zevende cVoorstelling van 't darde deel.

Eerste aVoorstelling.

Gelijk de bdenkingen, en de cdenkbeelden der dingen in de ziel geschikt, en te zamen geschakelt worden; zo worden dd'aandoeningen des lighaams, of de beelden der dingen enaaukeuriglijk in 't lighaam geschikt, en te zamen geschakelt.

fBetoging.

gD' ordening en hsamenknoping der idenkbeelden is de zelfde, (volgens de zevende kVoorstelling van het tweede deel) als d'ordening en samenknoping der dingen: en wederom, d'ordening en samenknoping der dingen is de zelfde, (volgens de lToegift van de zeste en zevende Voorstellingen in het tweede deel) als d'ordening en samenknoping der denkbeelden. Dieshalven, gelijk d'ordening en samenknoping der denkbeelden in de ziel geschied, naar d'ordening en samenschakeling der maandoeningen des lighaams, (volgens d'achtiende Voorstelling van het tweede deel) zo geschied, van d'andere zijde, (volgens de tweede Voorstelling van 't darde deel) d'ordening en samenknoping der aandoeningen des lighaams, naar dat de ndenkingen, en odenkbeelden der dingen in de ziel geschikt en te zamengeschakelt worden; gelijk te betogen stond.

Tweede pVoorstelling.

Indien wy de qbewegingen des gemoeds, of de rhartstochten van de sdenking van d'uitterlijke oorzaak afweeren, en by andere denkingen voegen, zo zal de liefde, of haat tot d'uitterlijke oorzaak, gelijk ook de tvlotheden des gemoeds, die uit deze hartstochten spruiten, vernietigt worden.

uBetoging.

Want dit, 't welk de wvorm van liefde, of van haat stelt, is blijschap, of droefheit, van x't denkbeelt van d'uitterlijke oorzaak verzelt; volgens de zeste en zevende yBepalingen der zhartstochten. Indien men dan dit wechneemt, zo word ook de vorm van liefde, of haat gelijkelijk wechgenomen: en dieshalven worden deze hartstochten, en de genen, die hier uit spruiten, vernietigt; gelijk te betogen stond.

Darde aVoorstelling.

De bhartstocht, die een clijding is, houd op lijding te wezen, zo haast als wy der zelfder klaar en onderscheide ddenkbeelt evormen.

fBetoging.

De ghartstocht, die een hlijding is, is een verward idenkbeelt; volgens d'algemene kBepaling der hartstochten. Indien wy dan een klaar en onderscheide denkbeelt van de hartstocht zelf vormen, zo zal dit denkbeelt niet, dan door de reden, van de hartstocht zelf, voor zo veel het tot de ziel alleen toegepast word, onderscheiden worden; volgens de tweeëntwintigste lVoorstelling van het tweede deel: en dieshalven (volgens de darde Voorstelling van 't darde deel) houd de hartstocht op een lijding te wezen; gelijk te betogen stond.

nToegift.

De ohartstocht dan is zo veel te meer in onze macht, en de ziel lijd zo veel te minder daar af, als hy meer aan ons bekent is.

Vierde pVoorstelling.

Daar is geen qaandoening des lighaams, van de welke wy niet enige klare en onderscheide rbevatting konnen svormen.

tBetoging.

Het geen, dat aan alle dingen gemeen is, kan niet, dan uevenmatiglijk, bevat worden; volgens d'achtëndartigste wVoorstelling van het tweede deel: en dieshalven, (volgens de twaalfde Voorstelling, en het tweede xVoorbewijs, 't welk achter het yByvoegsel van de dartiende Voorstelling in het tweede deel staat) daar is geen zaandoening des lighaams, van de welke wy niet enige klare en onderscheide abevatting konnen bvormen, gelijk wy voorstelden.

cToegift.

Hier uit volgt dat'er geen dhartstocht is, van de welk wy niet enige klare en onderscheide ebevatting konnen vormen: want een hartstocht is het fdenkbeelt der gaandoening van 't lighaam, (volgens de hBepaling der algemene hartstochten) 't welk dieshalven (volgens de voorgaande iVoorstelling) enige klare en onderscheide bevatting moet insluiten.

kByvoegsel.

Dewijl 'er niets is, uit het welk niet enig lgewrocht volgt, (volgens de zesendartigste mVoorstelling van 't eerste deel) en dewijl wy al 't geen, 't welk uit het ndenkbeelt volgt, dat in ons oevenmatig is, klarelijk en onderscheidelijk verstaan; volgens de veertigste Voorstelling van het tweede deel: zo volgt hier uit, dat yder macht heeft om zich zelf en zijn phartstochten, is 't niet volkomentlijk, ten minsten ten deel, klarelijk en onderscheidelijk te verstaan, en by gevolg te maken dat hy minder van hen lijd. Wy moeten dan voornamelijk vlijt en naerstigheit hier toe aanwenden, dat wy yder hartstocht, zo veel als 't mogelijk is, klarelijk en onderscheidelijk kennen; op dat de ziel dus uit qhartstocht bepaalt zou worden tot die dingen te denken, de welken zy klarelijk en onderscheidelijk bevat, en op de welken zy warelijk gerust is, en op dat dieshalven de hartstocht zelf van de rdenking'der uitwendige oorzaak afgescheiden, en aan de ware denkingen gevoegt zou worden: en hier uit zal voortkomen dat niet alleenlijk de liefde, haat, enz. vernietigt zullen worden; volgens de tweede sVoorstelling van dit deel: maar dat ook de tlusten of begeerten, die gemenelijk uit zodanige hartstochten spruiten, geen uovermaat zullen konnen hebben; volgens de tweeënzestigste Voorstelling van 't vierde deel. Want men heeft voornamelijk aan te merken dat het een en de zelfde wlust is, door de welk de mensch, gelijk men zegt, zo wel doet, als lijd. Tot een voorbeelt; wy hebben getoont dat het met de menschelijke natuur zodanig gestelt is, dat yder wenscht en begeert dat d' anderen naar zijn verstant en zin leven; bezie het xByvoegsel van d' eenëndartigste yVoorstelling in 't darde deel: en deze zlust in de mensch, die niet door reden geleid word, is een alijding, de welke broemzucht word genoemt, en niet veel van de cverwaantheit verschilt. In tegendeel in de mensch, die naar het dvoorschrift der reden leeft, is hy een edoening of fdeucht, die ggodvruchtigheit word geheten; bezie het eerste hByvoegsel van de zevenëndartigste iVoorstelling in 't vierde deel, en de tweede kBetoging van die zelfde Voorstelling. En op deze wijze zijn alle llusten, of begeerten alleenlijk voor zo veel mlijdingen, als zy uit nonëevenmatige denkbeelden voortkomen. De zelfden worden aan de deucht toegerekent, als zy van evenmatige denkbeelden verwekt worden, of voortkomen. Want alle obegeerten, door de welken wy bepaalt worden tot iets te werken, konnen zo wel uit pevenmatige, als uit qonëevenmatige denkbeelden spruiten; bezie de negenenvijftigste rVoorstelling van 't vierde

deel: en daar kan (om weêr tot het geen te keren, daar af ik begonnen heb) geen andere voortreffelijker shulpmiddel, die in onze macht is, bedacht worden, als deze hulpmiddel tegen de thartstochten, namelijk die in der zelfder ware kennis bestaat; dewijl 'er geen ander vermogen van de ziel is, dan die van te denken, en uevenmatige denkbeelden te vormen; gelijk wy hier voor (in de darde Voorstelling van 't darde deel) getoont hebben.

Vyfde wVoorstelling.

De xHartstocht tot een zaak, die wy ons yenkelijk, en niet als znootzakelijk, noch als amogelijk, noch als bgebeurelijk inbeelden, is, als d' andere dingen gelijk zijn, de grootste van allen.

cBetoging.

De dhartstocht tot een ding, dat wy ons inbeelden vry te zijn, is groter, dan tot een ander, dat nootzakelijk is: (volgens de negenenveertigste eVoorstelling van 't darde deel) en by gevolg noch groter dan tot dat, 't welk wy ons als fmogelijk, of ggebeurelijk inbeelden; volgens d' elfde Voorstelling van 't vierde deel Maar enig ding als vry in te beelden kan niets anders zijn, dan dat wy ons het zelfde henkelijk inbeelden, terwijl wy van d' oorzaken, door de welken het tot werken bepaalt heeft geweest, onkundig zijn; volgens het geen, dat wy in i't Byvoegsel van de vijfëndartigste Voorstelling in het tweede deel getoont hebben: Dieshalven, de khartstocht tot een ding, 't welk wy onslenkelijk inbeelden, is, als d' andere dingen gelijk zijn, groter dan tot het mnootzakelijk, nmogelijk, of ogebeurelijk, en by gevolg de grootste; 't welk te betogen stond.

Zeste pVoorstelling.

Voor zo veel als de ziel alle dingen als nootzakelijk verstaat, voor zo veel heeft zy groter vermogen op de qhartstochten, of lijd minder van hen.

rBetoging.

De sziel verstaat alle dingen nootzakelijk te wezen, (volgens de negenëntwintigste tVoorstelling van 't eerste de deel) en door een oneindige usamenknoping van oorzaken tot wwezentlijk te zijn, en tot werken bepaalt te worden; volgens d' achtëntwintigste Voorstelling van 't eerste deel: en maakt dieshalven (volgens de voorgaande

Voorstelling) dat zy van de xhartstochten, die daar uit spruiten, minder lijd, en (volgens d' achtënveertigste Voorstelling van 't darde deel) minder tegens de zelfden aangedaan word; gelijk te betogen stond.

yByvoegsel.

Hoe deze kennis, namentlijk dat de dingen nootzakelijk zijn, meer omtrent de bezondere dingen, die wy ons onderscheidelijker en levendiger inbeelden, verkeert, hoe dit vermogen van de ziel over de zhartstochten groter is; 't welk ook d' ervarentheit zelve betuigt. Want wy zien dat deze droefheit over enig goet, 't welk verloren is, verzacht word, zo haast de mensch, die dit verloren heeft, aanmerkt dat dit goet door geen middelen bewaart kon worden. Dus zien wy ook dat niemant deernis met een jong kint heeft, om dat het niet kan spreken, wandelen, redeneren, en eindelijk om dat het zo veel jaren als onkundig van zich zelf leeft. Maar indien zy ten meestendeel avolwassen, en alleenlijk een of twee bkinderen wierden geboren, zo zou yder erbarmenis met deze kinderen hebben: dewijl men dan de kintsheit zelve niet als een naturelijk en nootzakelijk ding, maar als een gebrek der natuur, of zonde zou aanmerken: en op deze wijze zouden wy meer andere dingen konnen tonen.

Zevende cVoorstelling.

De dhartstochten, die uit de reden spruiten, of verwekt worden, zijn, zo men achting op de tijt heeft, machtiger dan de genen, die tot bezondere dingen toegepast worden, de welken wy als eafweezig beschouwen.

fBetoging.

Wy beschouwen enig ding als afweezig, niet uit die ghartstocht, daar meê wy ons het zelfde inbeelden; maar hier uit, dat het lighaam door een andere hartstocht aangedaan word, die de hwezentlijkheit van het zelfde ding uitsluit; volgens de zeventiende iVoorstelling van het tweede deel. Dieshalven, de hartstocht, die tot de zaak toegepast word, de welke wy als afweezig beschouwen, is niet van die natuur, dat hy d' andere kdoeningen van de mensch, en zijn vermogen overtreft; bezie hier af de zeste Voorstelling van 't vierde deel: maar in tegendeel van zodanige natuur, dat hy van die laandoeningen, die de mwezentlijkheit van des zelfs uitterlijke oorzaak uitsluiten, enigsins bedwongen en ingetoomt kan worden; volgens de negende nVoorstelling van 't viede deel. Maar de ohartstocht, die uit de re-

den spruit, word nootzakelijk op de gemene peigenschappen der dingen toegepast, (bezie de qBepaling van de reden in het tweede rByvoegsel van de veertigste Voorstelling in het tweede deel) die wy altijt als tegenwoordig aanschouwen, (want daar kan niets wezen, 't welk der zelfder tegenwoordige swezentlijkheit uitsluit) en die wy ons altijt op de zelfde wijze inbeelden; volgens d' achtëndartigste Voorstelling van het tweede deel. Dieshalven, zodanige hartstocht blijft altijt de zelfde; en by gevolg (volgens d' eerste tKundigheit van dit deel) zullen de uhartstochten, die tegen de zelfde strijden, en die van hun uitterlijke oorzaken niet gevoed worden, zich meer en meer naar de zelfde moeten schikken en voegen, tot dat zy niet langer strijdig zijn; en dus verre is de hartstocht, die uit de reden spruit, machtiger; 't welk te betogen stond.

Achtste wVoorstelling.

Hoe enige xhartstocht van meer te zamenkomende oorzaken verwekt word, hoe hy groter is.

yBetoging.

Veel oorzaken te gelijk vermogen meer, dan of'er weiniger in getal waren; volgens de zevende Voorstelling van 't darde deel: en dieshalven, (volgens de vijfde Voorstelling van 't vierde deel) hoe enige zhartstocht van meer oorzaken te gelijk verwekt word, hoe hy sterker is; 't welk te betogen stond.

aByvoegsel.

Deze Voorstelling blijkt ook uit de tweede bKundigheit van dit deel.

Negende cVoorstelling.

De. dhartstocht, die tot meer en verscheide oorzaken toegepast word, de welken met de hartstocht zelf te gelijk van de ziel aangeschout worden, is minder schadelijk, (wy lijden ook daar door te minder, en worden minder tot yder oorzaak aangedaan) dan een ander even grote hartstocht, die tot een enige, of tot weiniger oorzaken toegepast word.

eBetoging.

De fhartstocht is alleenlijk voor zo veel quaat, of schadelijk, als de gziel daar door belet word in te konnen denken; volgens de zes-

en zevenëntwintigste hVoorstellingen van 't vierde deel: dieshalven die hartstocht, door de welk de ziel bepaalt word tot veel ivoorwerpen te gelijk t'aanschouwen, is minder schadelijk dan een andere even grote hartstocht, die de ziel in d'enige kaanschouwing van een enig, of weinig voorwerpen in dier voegen weêrhoud, dat hy niet op d'anderen kan denken; 't welk het eerste was. Wijders dewijl de lwezentheit van de ziel, dat is, (volgens de zevende Voorstelling van 't darde deel) haarm vermogen, in d'enige ndenking bestaat; volgens d'elfde Voorstelling van 't darde deel: zo lijd de ziel door de hartstocht, door de welk zy bepaalt word tot meer dingen te gelijk t' aanschouwen, minder, dan door een even grote hartstocht, die de ziel in d'enige oaanschouwing van een enig, of van weinig pvoorwerpen bezich houd; 't welk het tweede was. Eindelijk, deze qhartstocht (volgens d' achtënveertigste Voorstelling van 't darde deel) voor zo veel hy tot veel uitterlijke oorzaken toegepast word, is ook minder tot yder oorzaak; 't welk te betogen stond.

Tiende rVoorstelling.

Zo lang wy van de shartstochten, die tegen onze natuur strijden, niet bestreden worden, zo lang hebben wy macht om td' aandoeningen des lighaams te schikken, en te zamen te schakelen, volgens d' ordening van het verstant.

uBetoging.

De whartstochten, die tegen onze natuur strijden, dat is, (volgens de dartigste xVoorstelling van 't vierde deel) die quaat zijn, zijn voor zo veel quaat, als zy beletten dat de ziel verstaat; volgens de zevenëndartigste Voorstelling van 't vierde deel. Zo lang als wy dan van de hartstochten, die tegen onze natuur strijden, niet bestreden worden, zo lang word het vermogen van de ziel, daar door zy poogt de zaken te verstaan, (volgens de zesentwintigste voorstelling van 't vierde deel) niet belet: en dieshalven heeft zy lange tijt macht van klare en onderscheide ydenkbeelden te zvormen, en anderen van anderen af te leiden; bezie het tweede aByvoegsel van de veertigste Voorstelling, en het Byvoegsel, van de zevenënveertigste Voorstelling in het tweede deel: en by gevolg, (volgens d' eerste Voorstelling van dit deel) zo lang hebben wy macht van bd'aandoeningen des lighaams te schikken, en te zamen te schakelen, volgens d'ordening van het verstant; 't welk te betogen stond.

cByvoegsel.

Door deze macht, van dd'aandoeningen des lighaams wel en recht te schikken, en te zamen te schakelen, konnen wy euitwerken dat wy niet lichtelijk van de quade fhartstochten aangedaan zullen worden. Want (volgens de zevende gVoorstelling van dit deel) daar word groter kracht verëischt om de hartstochten, die volgens d'ordening van 't verstant geschikt, en te zamen geschakelt zijn, dan om de genen, die onzeeker zijn, en zich in 't wilde verspreiden, te bedwingen. Het beste dan, dat wy doen konnen, zo lang wy geen volmaakte kennis van onze hartstochten hebben, is een rechte hmiddel en wijze van te leven, of zekere ileerstukken des levens te kbevatten, en de zelfden in geheugenis te houden, en hen geduriglijk tot de bezondere dingen, die deurgaans in 't leven voorkomen, toe te passen; op dat zy over-vloediglijk plaats in onze linbeelding zouden krijgen, en wy hen altijt gereet hebben. Tot een voorbeelt, onder de mleerstukken des levens hebben wy gestelt, (bezie de zesenveertigste nVoorstelling van 't vierde deel, met der zelfder oBjvoegsel) dat men de haat door pliefde, of door qedelmoedigheit moet verwinnen, en niet met onderlinge haat vergelden. Doch op dat wy dit rvoorschrift van de reden altijt, daar het nodig is, in handen zouden hebben, zo moeten wy de gemene songelijken en onbillijkheden der menschen bedenken, en dikwijls overwegen, en hoe, en op welke wijze wy hen best door tedelmoedigheit zullen verdrijven. Want dus zullen wy het ubeelt van 't ongelijk met wd'inbeelding van dit xleerstuk te zamen voegen; en dus zullen wy 't (volgens d'achtiende yVoorstelling van het tweede deel) altijt vaerdig hebben, daar ons ongelijk aangedaan zal worden. Indien wy ook de reden van onz ware nut, en daar beneffens van 't goet, 't welk uit d'onderlinge vrientschap, en gemene gezelligheit volgt, vaerdig en by der hant hebben; gelijk ook dit, dat uit de rechte zwijze en middel van te lerven d'opperste gerustheit des gemoeds voortkoomt, (volgens de tweeënvijftigste Voorstelling van het tweede deel) en dat de menschen, gelijk d'andere dingen, uit nootzakelijkheit der natuur werken: zo zal het ongelijk, of de haat, die gemenelijk uit het ongelijk rijft, het minste deel van ad'inbeelding beslaan, en lichtelijk overwonnen worden: of indien de gramschap, die gemenelijk uit de grootste bongelijken spruit, niet zo lichtelijk verwonnen word, zo zal zy echter, hoewel niet zonder enige cvlotheit des gemoeds, in veel korter tijt verwonnen worden, dan als wy deze dingen niet

zo voorbedacht hadden; gelijk uit de zeste, zevende en achtste dVoorstellingen van dit deel blijkt. Om de vrees te verdrijven, moet men op gelijke wijze de gedachten op de ekloekmoedigheit vester: dat is, men moet de gevarelijkheden van 't gemeen leven optellen, en hen zich dikwijls inbeelden, en hoe zy door fkloekhartigheit en gvroomheit best gemijd en verwonnen konnen worden. Maar hier staat aan te merken, dat wy, in onze hdenkingen en ibeelden te schikken, altijt (volgens de kToegift van de drieënzestigste lVoorstelling in 't vierde deel, en de negenënvyftigste Voorstelling van 't darde deel) op die dingen moeten letten, die in yder ding goet zijn, om dus altijt door de mhartstocht van blijschap tot werken bepaalt te worden. Tot een voorbeelt, indien iemant ziet dat hy naar al te grote roem tracht, zo moet hy des zelfs recht gebruik bedenken, en tot welk einde de zelfde betracht, en door welke middelen verkregen kan worden, en niet op des zelfs misbruik en ydelheit denken, gelijk ook niet op de wispelturigheit der menschen, of op andere diergelijke middelen, daar op niemant denkt, dan uit zwakheit des gemoeds: want de genen, die meest roemzuchtig zijn, pijnigen zich meest met zodanige ndenkingen, als zy wanhopen in d'eer, daar zy naar trachten, te verkrijgen, en als zy, terwijl zy hun gramschap uitbraken, wijs willen schijnen. 't Is dan zeker dat de genen meest naar roem trachten, die meest tegen des zelfs misbruik, en tegen d'ydelheit des werrelts roepen. Dit is niet alleenlijk de oroemzuchtigen eigen, maar gemeen aan alle de genen, die in tegenspoet zijn, en zich zelven niet konnen bestieren. Want d'arme zelf, gierig zijnde, houd niet op van 't misbruik van 't gelt, en van de gebreken der rijken te spreken; daar meê hy niets anders uitricht, dan dat hy zich zelf pijnigt, en aan anderen toont, dat hy niet alleenlijk zijn eige armoede, maar ook de rijkdommen der anderen onverduldiglijk draagt. In dezer voegen denken ook de genen, die van hun vrijster qualijk onthaalt zijn, nergens anders op, dan op d'ongestadigheit en bedriegelijkheit der vrouwen, en op hun andere gebreken, die dus uitgekreten worden; doch zy vergeten hen alle terstont, zo haast zy van hun vrijster weêr aangenomen zijn. De geen dan, die zijn phartstochten en qbegeerlijkheden alleenlijk naar de liefde tot de vryheit tracht te matigen, en te stieren, zal, zo veel als hem mogelijk is, pogen de deuchden, en hun oorzaken te kennen, en zijn ziel met rvreucht, die uit hun ware kennis spruit, te vervullen, en geensins de gebreken der menschen t'aanschouwen, de menschen te lasteren, noch zich met de valsche schijn van vryheit

te verheugen. De geen dan, die deze dingen naerstiglijk zal waarneemen, (want zy zijn niet zwaar) en oeffenen, zal zekerlijk binnen korten tijt zijn doeningen deurgaans naar 't gebied van de reden konnen stieren.

Elfde sVoorstelling.

Hoe enig beelt op meer dingen toegepast word, hoe het geduriger is, of meermaals voorkoomt, en de ziel meer bezich houd.

tBetoging.

Want hoe het ubeelt, of de whartstocht tot meer dingen toegepast word, hoe 'er meer oorzaken zijn, van de welken hy verwekt en gevoed kan worden; alle de welken de ziel (volgens d'onderstelling) door de hartstocht gelijkelijk aanschout; en dieshalven is de hartstocht zo veel te xgeduriger, of koomt meermaals voor, en (volgens d'achtste Voorstelling van dit deel) houd de ziel meer bezich; 't welk te betogen stond.

Twaalfde yVoorstelling.

De zbeelden der dingen worden lichtelijker aan de beelden, die tot dingen toegepast worden, de welken wy klarelijk en onderscheidelijk verstaan, te zamen gevoegt, dan aan d'anderen.

aBetoging.

De dingen, die wy klarelijk en onderscheidelijk verstaan, zijn of gemene beigenschappen der dingen, of zodanigen, die daar van afgeleid worden; bezie de cBepaling van de reden in het tweede dByvoegsel van de veertigste eVoorstelling in het tweede deel: en worden by gevolg (volgens de voorgaande Voorstelling) meermaals in ons verwekt: en dieshalven kan lichtelijker gebeuren, dat wy andere dingen, gezamentlijk met dezen, dan met anderen, aanschouwen; en by gevolg (volgens d'achtiende Voorstelling in het tweede deel) dat zy lichtelijker met dezen, dan met d'anderen, te zamen gevoegt worden.

Dartiende fVoorstelling.

Hoe enig beelt aan meer anderen gevoegt is, hoe het meermaals voorkoomt.

gBetoging.

Want hoe enig beelt aan meer anderen gevoegt is, hoe 'er (volgens d'achtiende Voorstelling van het tweede deel) meer oorzaken zijn, van de welken het opgewekt kan worden.

Veertiende hVoorstelling.

De ziel kan maken dat alle id' aandoeningen des lighaams, of de kbeelden der dingen tot Gods ldenkbeelt toegepast worden.

mBetoging.

Daar is geen naandoening des lighaams, van de welk de ziel niet enige klare en onderscheide obevatting kan pvormen; volgens de vierde qVoorstelling van dit deel: en dieshalven kan zy maken (volgens de vijftiende Voorstelling van 't eerste deel) dat zy alle tot Gods rdenkbeelt toegepast worden; 't welk te betogen stond.

Vyftiende sVoorstelling.

De geen, die zich zelf, en zijn thartstochten klarelijk en onderscheidelijk verstaat, bemint God, en zo veel te meer, als hy zich zelf, en zijn hartstochten beter verstaat.

uBetoging.

De geen, die zich zelf, en zijn whartstochten klarelijk en onderscheidelijk verstaat, verblijd zich; (volgens de drieënvyftigste Voorstelling van het darde deel) en dit met Gods xdenkbeelt verzelt; volgens de voorgaande Voorstelling: en dieshalven (volgens de zelfde yBepaling der hartstochten) bemint hy God, en (volgens de zelfde reden) zo veel te meer, als hy zich zelf, en zijn hartstochten beter verstaat; 't welk te betogen stond.

Zestiende zVoorstelling.

Deze liefde tot God moet de ziel meest bezich houden.

aBetoging.

Want deze liefde is aan alle baandoeningen des lighaams gevoegt, (volgens de veertiende Voorstelling van dit deel) van alle de welken zy gevoed word; volgens de vijftiende Voorstelling in dit deel: en dieshalven (volgens d' elfde Voorstelling van dit deel) moet zy de ziel meest bezich houden: 't welk te betogen stond.

Zeventiende cVoorstelling.

God is zonder dlijdingen, en word van geen ehartstocht van blijschap, of van droefheit aangedaan.

fBetoging.

Alle gdenkbeelden, voor zo veel zy tot God betrokken en toegepast worden, zijn hwaar, (volgens de tweeëndartigste iVoorstelling van het tweede deel) dat is (volgens de vierde kBepaling van het tweede deel) levenmatig; en dieshalven, (volgens md' algemene Bepaling der nhartstochten) God is zonder olijdingen. Wijders, God kan tot noch meerder, noch tot minder volmaaktheit overgaan; volgens de tweede pToegift van de twintigste qVoorstelling in 't eerste deel: en word dieshalven (volgens de tweede en darde rBepaling der shartstochten) door geen hartstocht van blijschap, of van droefheit aangedaan: 't welk te betogen stond.

tToegift.

God, om eigentlijk te spreken, bemint en haat niemant. Want God (volgens de voorgaande Voorstelling) word van geen uhartstocht van blijschap, noch van droef heit aangedaan; en by gevolg (volgens de zeste en zevende wBepalingen der hartstochten) bemint en haat niemant.

Achtiende xVoorstelling,

Niemant kan God haten.

yBetoging.

Gods kdenkbeelt, twelk wy in ons hebben, is levenmatig, en volmaakt; volgens de zes- en zevenënveertigste mVoorstellingen van het tweede deel: dieshalven, voor zo veel wy God naanschouwen, voor zo veel owerken wy; volgens de darde Voorstelling van 't darde deel: en by gevolg (volgens de negenënvijftigste Voorstelling van het darde deel) kan 'er geen droef heit, in 't gezelschap van Gods pdenkbeelt wezen; dat is, (volgens de zevende qBepaling der rHartstochten) niemant kan God haten; 't welk te betogenstond.

sToegift.

De liefde tot God kan niet in haat veränderen.

tByvoegsel.

Men kan hier tegenwerpen, dat, dewijl wy God d'oorzaak aller dingen verstaan te wezen, wy daar door zelf God voor d'oorzaak

van de droefheit aanmerken. Maar ik antwoord hier op, dat, voor zo veel wy d' oorzaken der droefheit verstaan, de droefheit zo verre (volgens de darde uVoorstelling van dit deel) ophoud een wlijding te wezen; dat is, (volgens de negenënvijftigste Voorstelling van het darde deel) voor zo veel houd zy op droef heit te zijn: en dieshalven, voor zo veel wy God verstaan d' oorzaak van droefheit te wezen, voor zo veel verblijden wy ons.

Negentiende xVoorstelling.

De geen, die God bemint, kan niet pogen dat God hem ook zal beminnen.

yBetoging.

Indien de mensch hier naar trachtte, zo zou hy begeren (volgens de zToegift van de zeventiende Voorstelling in dit deel) dat God, die hy bemint, geen God was, en by gevolg (volgens de negentiende Voorstelling van 't darde deel) begeren dat hy droevig wierd; 't welk (volgens d' achtëntwintigste Voorstelling van 't darde deel) ongerijmt is.

Twintigste aVoorstelling.

De liefde tot God kan door geen bhartstocht van cnijt, noch dyverzucht besmet worden; maar word zo veel te meer aangevoed, als wy ons inbeelden dat 'er meer menschen met de zelfde bant van liefde met God te zamen gevoegt zijn.

eBetoging.

Deze liefde tot God is het opperste goet, 't welk wy, volgens het fVoorschrift van de reden, konnen begeren; volgens d' achtëntwintigste gVoorstelling van 't vierde deel: en dat aan alle menschen gemeen is; volgens de zesëndartigste Voorstelling van 't vierde deel: en 't welk wy begeren en wenschen dat alle menschen het zelfde mogen genieten; volgens de zevenëndartigste Voorstelling van 't vierde deel: en dat dieshalven (volgens de drieëntwintigste hBepaling der ihartstochten) niet door de hartstocht van knijt besmet kan worden, noch ook (volgens d' achtiende Voorstelling van dit deel, en de Bepaling der lyverzucht, die in m't Byvoegsel van de vijfëndartigste Voorstelling in 't darde deel te zien is) door de hartstocht van yverzucht: maar dat, in tegendeel, (volgens d' eenëndartigste Voorstelling van 't darde deel) zo veel te meer gevoed moet wor-

den, als wy ons inbeelden dat meer menschen het zelfde genieten; 't welk te betogen stond.

nByvoegsel.

Wy konnen dan op de zelfde wijze tonen, dat 'er geen ohartstocht is, die rechtstrijdig tegen deze liefde is, van de welk deze liefde zelf vernietigt kan worden: en dieshalven konnen wy besluiten dat deze liefde tot God de stantvastigste van alle is, en ook, voor zo veel zy tot het lighaam toegepast word, niet vernietigt kan worden, dan met het lighaam zelf. Maar van welke natuur zy is, voor zo veel zy tot de ziel alleen toegepast word; wy zullen dit hier na zien. En hier in heb ik alle phulpmiddelen der qhartstochten, of al 't geen, 't welk de ziel, in zich alleen aangemerkt, tegen de hartstochten vermag, begrepen; uit het welk blijkt, dat het vermogen van de ziel over de hartstochten bestaat; eerstelijk in de kennis zelve der hartstochten; bezie het rByvoegsel van de vierde sVoorstelling in dit deel: ten tweeden hier in, dat zy de hartstochten van de tdenking der uitterlijke oorzaak, die wy ons verwardelijk inbeelden, afscheid; bezie de tweede Voorstelling, met het zelfde uByvoegsel van de vierde Voorstelling in dit deel: ten darden in de tijt, daar in wd' aandoeningen, de welken tot het geen toegepast worden, dat wy verstaan, die dingen overtreffen, de welken tot het geen toegepast worden, dat wy verwardelijk, of op een verminkte wijze bevatten; (bezie de zevende Voorstelling van dit deel: ten vierden in de menigte der oorzaken, van de welken xd' aandoeningen, die men tot de gemene yeigenschappen der dingen, of tot God toepast, gevoed en gesterkt worden; bezie de negendeen elfde zVoorstellingen van dit deel: ten vijfden, en eindelijk in ad' ordening, daar door de ziel haar bhartstochten schikken, en onderling samenschakelen kan. Bezie het cBjvoegsel van de tiende Voorstelling, en daarënboven de twaalfde, dartiende en veertiende Voorstellingen van dit deel. Maar op dat men dit vermogen der ziel over de dhartstochten te beter zou verstaan, zo staat voornamelijk aan te merken, dat wy de hartstochten groot noemen, als wy de hartstocht van een enig mensch met die van een ander vergelijken, en zien dat d' een meer, dan d' ander, van een zelfde hartstocht word bestreden, of als wy de hartstochten van een en de zelfde mensch onderling vergelijken, en bevinden, dat de zelfde meer van d'een, dan van d' ander, aangedaan, of bewogen word. Want, (volgens de vijfde Voorstelling van 't vierde deel) de kracht van yder

hartstocht word door 't vermogen van d'uitterlijke oorzaak, met het onze vergeleken, bepaalt. Maar het evermogen der ziel word door de kennis alleen bepaalt; en f't onvermogen, of de glijding word alleenlijk van de hderving der kennis, dat is van 't geen, door 't welk de idenkbeelden konëvenmatig gezegt worden, geschat. Hier uit volgt, dat die ziel meezt lijd, welker grootste deel uit onevenmatige denkbeelden bestaat; in voegen dat zy meer door het geen, dat zy lijd, dan door 't geen, dat zy doet, onderkent word: en in tegendeel, dat deze ziel meest werkt, welks grootste deel uit levenmatige denkbeelden bestaat; in voegen dat deze, schoon zy zo veel monëvenmatige denkbeelden, als d'andere, in zich heeft, echter meer door de genen, die aan de menschelijke deucht toegeëigent worden, dan door dezen, die 't menschelijk onvermogen aanwijzen, onderkent of gekent word. Wijders staat aan te merken, dat de qualen des gemoeds, en d'ongelukken voornamelijk hun oorsprong uit d' al te grote liefde tot een zaak trekken, die veel veränderingen onderworpen is, en die wy nooit machtig konnen worden. Want niemant is ooit voor enige zaak bekommert, en beängst, dan voor de gene, die hy bemint. nD'ongelijken, oachterdenkingen, vijantichappen, enz. spruiten ook nooit, dan uit liefde tot zaken, die niemant warelijk bezit. Hier uit dan bevatten wy lichtelijk wat een klare en onderscheide kennis, en voornamelijk deze darde pslach van kennis, (bezie hier af het qByvoegsel van de zevenënveertigste rVoorstelling in het tweede deel) van 't welk de kennis zelve van God de grontvest is, over de shartstochten vermag: want indien zy hen, namelijk voor zo veel zy tlijdingen zijn, niet gantschelijk wechneemt, (bezie de darde Voorstelling, met het qByvoegsel van de vierde Voorstelling in dit deel) ten minsten maakt zy dat zy het minste deel van de ziel uitmaken. Bezie de veertiende Voorstelling van dit deel. Wijders, zy brengt een liefde tot een onveränderlijke en eeuwige zaak voort; bezie de vijftiende rVoorstelling van dit deel: en die wy warelijk genieten; bezie de vijfënveertigste Voorstelling van het tweede deel. Zy kan dieshalven door geen gebreken, die in de gemene liefde plaats hebben, besmet, maar altijt groter en groter worden; volgens de vijftiende Voorstelling van dit deel: en het grootste deel van de ziel beslaan, (volgens de zestiende Voorstelling in dit deel) en bredelijk aandoen. Hier meê heb ik alle de dingen, die tot dit tegenwoordig leven behoren, afgehandelt. Want wat het geen betreft, welk ik in 't begin van dit sByvoegsel gezegt heb, namelijk dat ik in dit weinige aile de thulpmid-

delen der uhartstochten heb begrepen, yder zal dit lichtelijk konnen zien, die op deze dingen merkt, de welken wy in dit wByvoegsel gezegt hebben, gelijk ook op de xBepalingen der ziel, en der zelfder hartstochten, en eindelijk op d'eerste en darde yVoorstellingen van 't darde deel. 't Is dieshalven nu tijt dat ik tot die dingen overga, de welken tot de during der ziel, zonder zbetrekking tot het lighaam, behoren.

Eenentwintigste aVoorstelling.

De ziel kan zich niets inbeelden, noch aan de verlede dingen gedenken, dan terwijl het lighaam duurt.

bBetoging.

De ziel drukt niet de cdadelijke wezentlijkheit van haar lighaam uit, en bevat ook niet dd'aandoeningen des lighaams als edadelijk, dan terwijl het lighaam duurt; volgens de fToegift van d'achtste gVoorstelling in het tweede deel: en bevat by gevolg (volgens de zesentwintigste Voorstelling van het tweede deel) geen lighaam, als hin der daat wezentlijk, dan terwijl haar lighaam duurt: en kan dieshalven niets inbeelden; bezie de iBepaling van kd'inbeelding in l't Byvoegsel van de zeventiende mVoorstelling in het tweede deel: noch aan de verlede dingen gedenken, dan terwijl het lighaam duurt; bezie de nBepaling van de ogeheugenis in p't Byvoegsel van d'achtiende Voorstelling in het tweede deel: 't welk te betogen stond.

Tweeentwintigste qVoorstelling.

In God is echter nootzakelijk het rdenkbeelt, 't welk de swezentheit van dit en dat menschelijk lighaam, onder de tgedaante van eeuwigheit, uitdrukt.

uBetoging.

God is niet alleenlijk d'oorzaak van de wwezentlijkheit van dit, of van dat menschelijk lighaam, maar ook van de xwezentheit; volgens de vijfëntwintigste yVoorstelling van 't eerste deel: de welke dieshalven door Gods zwezentheit zelve nootzakelijk bevat moet worden; volgens de vierde aKundigheit van 't eerste deel: en dit door zekere eeuwige nootzakelijkheit; volgens de zestiende Voorstelling van 't eerste deel: welke bbevatting nootzakelijk in God moet wezen; volgens de darde Voorstelling van het tweede deel: 't welk te betogen stond.

Drieentwintigste cVoorstelling.

De menschelijke ziel kan niet gantschelijk met het lighaam vernietigt worden: maar daar blijft iets van de zelfde, dat eeuwig is.

dBetoging.

In God is nootzakelijk zekere ebevatting, of fdenkbeelt, 't welk de gwezentheit van 't menschelijk lighaam uitdrukt, (volgens de voorgaande hVoorstelling) de welke daaröm nootzakelijk iets is, dat tot de iwezentheit van de menschelijke ziel behoort; volgens de dartiende Voorstelling van het tweede deel. Maar wy eigenen aan de menschelijke ziel geen kduring toe, die door de tijt bepaalt kan worden, dan voor zo veel zy de ldadelijke wezentlijkheit van 't lighaam, die door de during verklaart word, en door de tijt bepaalt kan worden, uitdrukt: dat is, (volgens de mToegift van d'achtste nVoorstelling in het tweede deel) wy eigenen daar aan geen oduring toe, dan terwijl het lighaam duurt. Dewijl 't echter iets is, 't welk wy door zekere eeuwige nootzakelijkheit door Gods pwezentheit zelve bevatten, (volgens de voorgaande Voorstelling) zo zal nootzakelijk dit iets, 't welk tot de wezentheit der ziel behoort, eeuwig zijn: 't welk te betogen stond.

qByvoegsel.

Dit rdenkbeelt, 't welk de swezentheit des lighaams, onder de tgedaante der eeuwigheit, uitdrukt, is, gelijk wy gezegt hebben, zekere uwijze van denken, die tot de wezentheit van de ziel behoort, en die nootzakelijk eeuwig is. En echter kan 't ons niet heugen dat wy, voor het lighaam, wwezentlijk geweest hebben; dewijl 'er noch in 't lighaam enige xvoetstappen of speuren van die zaak zijn, noch d'eeuwigheit door de tijt bepaalt kan worden, noch enige ybetrekking tot de tijt hebben. Wy gevoelen en bevinden nochtans dat wy eeuwig zijn: want de ziel gevoelt niet minder die dingen, de welken zy met te verstaan zbevat, als die zy in de geheugenis heeft; dewijl d'ogen der ziel, met de welken zy de dingen ziet en waarneemt, de abetogingen zelven zijn. Dieshalven, hoewel ons niet heugt dat wy voor het lighaam bwezentlijk geweest hebben, zo gevoelen wy echter dat onze ziel, voor zo veel zy de cwezentheit des lighaams onder de dgedaante van eeuwigheit insluit, eeuwig is, en dat deze haar ewezentlijkheit niet door de tijt bepaalt, noch door de fduring verklaart kan worden. Onze ziel dan kan alleenlijk voor

zo veel gezegt worden gte duren, en haar hwezentlijkheit door zekere tijt bepaalt te worden, als zy de idadelijke wezentlijkheit des lighaams insluit; en voor zo veel heeft zy alleenlijk kvermogen van de lwezentheit der dingen door de tijt te bepalen, en onder de mduring te bevatten.

Vierentwintigste nVoorstelling.

Hoe wy de bezondere dingen meer verstaan, hoe wy ook God meer verstaan, of meer verstant van God hebben.

Betoging.

Deze Voorstelling blijkt uit de oToegift van de vijfëntwintigste Voorstelling in 't eerste deel.

Vyfentwintigste pVoorstelling.

D' opperste qpoging der ziel, en d'opperste deucht is, de zaken door de darde rslach van kennis te verstaan.

sBetoging.

De darde tslach van kennis spruit uit een uevenmatig denkbeelt van enigen van Gods wtoeëigeningen, en gaat voort tot een xevenmatige kennis van de ywezentheit der dingen; bezie de zBepaling hier af in het tweede aByvoegsel van de veertigste bVoorstelling in het tweede deel: en hoe wy op deze wijze de zaken meer verstaan, hoe wy (volgens de voorgaande Voorstelling) God ook meer verstaan: dieshalven, (volgens d' achtëntwintigste Voorstelling van 't vierde deel) d'opperste deucht van de ziel, dat is, (volgens d'achtste cBepaling in 't vierde deel) het overmogen der ziel, of de natuur, of (volgens de zevende Voorstelling van 't darde deel) d'opperste ppoging is, de dingen door de darde qslach van kennis te verstaan; 't welk te betogenstond.

Zesentwintigste rVoorstelling.

Hoe de ziel bequamer is tot de dingen door de darde sslach van kennis te verstaan, hoe zy meer begeert de dingen door deze zelfde slach van kennis te verstaan.

tBetoging.

De Betoging blijkt. Want voor zo veel als wy bevatten dat de ziel bequaam is tot de dingen door deze darde uslach van kennis te verstaan, voor zo veel bevatten wy de zelfde bepaalt tot de dingen

door de zelfde van kennis te verstaan; en by gevolg (volgens d' eerste wBepaling der xhartstochten) hoe de ziel hier toe bequamer is, hoe zy dit ook meer begeert; 't welk te betogen stond.

Zevenentwintigste yVoorstelling.

Uit deze darde zslach van kennis spruit d' opperste agerustheit der ziel, die 'er wezen kan.

bBetoging.

D' opperste deucht van de ziel is, God te kennen; volgens d' achtentwintigste cVoorstelling van't vierde deel: of de dingen door de darde dslach van kennis te verstaan; volgens de vijfëntwintigste Voorstelling van dit deel: welke deucht zo veel te groter is, als de ziel door deze darde slach van kennis de dingen meer kent; volgens de vierëntwintigste Voorstelling van dit deel. Dieshalven, de geen, die de dingen door deze slach van kennis kent, gaat tot d' opperste menschelijke volmaaktheit over, en word by gevolg (volgens de tweede eBepaling der fhartstochten) van d' opperste blijschap aangedaan; en dit (volgens de drieënveertigste gVoorstelling van het tweede deel) in 't gezelschap van zijn hdenkbeelt, en van zijn eige deucht: en dieshalven, (volgens de vijfëntwintigste iBepaling der kHartstochten) uit deze lslach van kennis spruit d' opperste mgerustheit, die 'er wezen kan; 't welk te betogen stond.

Achtentwingste nVoorstelling.

De opoging, of de pbegeerte van de dingen door de darde qslach van kennis te kennen kan niet uit d' eerste, maar wel uit de tweede slach van kennis spruiten.

rBetoging.

Deze Voorstelling blijkt uit zich zelve. Want al 't geen, dat wy klarelijk en onderscheidelijk verstaan, verstaan wy door zich zelf, of door iets anders, 't welk door zich bevat word: dat is, de sdenkbeelden, die in ons klaar en onderscheiden zijn, of die tot de darde tslach van kennis betrokken en toegepast worden, (bezie het tweede uByvoegsel van de veertigste wVoorstelling in het tweede deel) konnen niet uit xverminkte en yverwarde zdenkbeelden volgen, de welken (volgens het zelfde aByvoegsel) tot d' eerste slack van kennis toegepast worden: maar uit bevenmatige denkbeelden, of (volgens het zelfde Byvoegsel) uit de tweede en darde slach van kennis;

en dieshalven, (volgens d' eerste cBepaling der dhartstochten) de ebegeerte van de dingen door de darde slach van kennis te kennen kan niet uit d' eerste, maar wel uit de tweede slach van kennis spruiten; gelijk voorgestelt is.

Negenentwintigste fVoorstelling.

Al 't geen, dat de ziel onder de ggedaante van eeuwigheit verstaat, verstaat zy niet hier uit, dat zy de htegenwoordige dadelijke wezentlijkheit des lighaams bevat, maar hier uit, dat zy de iwezentheit des lighaams onder de kgedaante van eeuwigheit bevat.

lBetoging.

Voor zo veel als de ziel de mtegenwoordige wezentlijkheit van haar lighaam bevat, voor zo veel bevat zy de nduring, die door de tijt bepaalt kan worden, en voor zo veel alleen heeft zy vermogen van de dingen, met obetrekking tot de tijt, te pbevatten; volgens d' eenëntwintigste qVoorstelling van dit, en de zesentwintigste Voorstelling van het tweede deel: maar rd' eeuwigheit kan niet door de sduring verklaart worden; volgens d'achtste tBepaling van't eerste deel, en der zelfder verklaring: dieshalven, de ziel heeft niet voor zo veel de macht van de dingen onder de ugedaante van d' eeuwigheit te bevatten. Maar dewijl het tot de natuur der reden behoort, de zaken onder de gedaante van eeuwigheit te bevatten, (volgens de tweede wToegift van de vierënveertigste xVoorstelling in het tweede deel) en tot de natuur van de ziel ook behoort de ywezentheit des lighaams onder de zgedaante van d' eeuwigheit te bevatten; volgens de drieëntwintigste Voorstelling van dit deel: en dewijl 'er, behalven deze twee dingen, niets anders is, dat tot de awezentheit der ziel behoort; (volgens de dartiende Voorstelling van het tweede deel) zo behoort dit bvermogen, van de dingen, onder de cgedaante van d' eeuwigheit te bevatten, niet tot de ziel, dan voor zo veel zy de wezentheit des lighaams onder de gedaante van d'eeuwigheit bevat: 't welk te betogen stond.

dByvoegsel.

Wy ebevatten de dingen op twee fwijzen als gdadelijk, of voor zo veel de zelfden, met gbetrekking tot zekere tijt en plaats, iwezentlijk zijn, of voor zo veel wy hen bevatten in God begrepen te wezen, en uit de nootzakelijkheit van de goddelijke natuur te volgen. Maar de dingen, die op deze tweede wijze als kwaar, of lzake-

lijk bevat worden, bevatten wy onder de mgedaante van d' eeuwigheit; en der zelfder ndenkbeelden sluiten Gods eeuwige en onëindige owezentheit in; gelijk wy, in de vijfënveertigste pVoorstelling van het tweede deel, getoont hebben, daar af men ook het qBy voegsel te bezien heeft.

Dartigste rVoorstelling.

Onze ziel, voor zo veel als zy zith zelve, en 't lighaam onder de sgedaante van d' eeuwigheit, kent, heeft ook voor zo veel nootzakelijk Gods kennis, en weet dat zy in God is, en door God bevat word.

tBetoging.

uD' eeuwigheit is Gods wwezentheit zelve; voor zo veel deze leste nootzakelijke xwezentlijkheit insluit; volgens d' achtste yBepaling van't eerste deel. Dieshalven, de zaken onder de zgedaante van eeuwigheit te bevatten, is de zaken te bevatten voor zo veel zy, door Gods awezentheit, als bzakelijke wezenden, bevat worden, of voor zo veel zy, door Gods cwezentheit, dwezentlijkheit insluiten: in voegen dat onze eziel, voor zo veel zy zich zelve, en het lighaam onder de fgedaante van eeuwigheit bevat, ook nootzakelijk voor zo veel Gods kennis heeft, en weet, enz. gelijk te betogen stond.

Eenendartigste gVoorstelling.

De darde hslach van kennis hangt af van de ziel, als van de ivormelijke oorzaak, voor zo veel de ziel zelve eeuwig is.

kBetoging.

De ziel bevat niets onder de lgedaante van eeuwigheit, dan voor zo veel zy de mwezentheit van haar lighaam onder gedaante van eeuwigheit bevat; (volgens de negenëntwintigste nVoorstelling van dit deel) dat is (volgens d' een- en drieëntwintigste Voorstelling van dit deel) dan voor zo veel zy eeuwig is: en dieshalven, (volgens de voorgaande Voorstelling) voor zo veel zy eeuwig is, heeft zy Gods kennis; welke kennis nootzakelijk oevenmatig is; volgens de zesënveertigste Voorstelling van het tweede deel: in voegen dat de ziel, voor zo veel zy eeuwig is, bequaam is tot alle die dingen te kennen, de welken uit deze pgestelde kennis van God konnen volgen; volgens de veertigste qVoorstelling van het tweede deel: dat is, tot de zaken door de darde rslach van kennis te kennen, (bezie de sBepaling hier af

in het tweede tByvoegsel van de veertigste Voorstelling in het tweede deel) van 't welk, om deze oorzaak, (volgens d' eerste Bepaling van het darde deel) de ziel, voor zo veel zy eeuwig is, ud' evenmatige, of vormelijke oorzaak is; 't welk te betogen stond.

wByvoegsel.

Hoe dan yder meer van deze darde xslach van kennis heeft, hoe hy beter van zich zelf, en van God bewust is: dat is, hy is zo veel te volmaakter en zaliger; 't welk noch klarelijker uit het volgende zal blijken. Maar hier staat aan te merken dat, hoewel wy alreê hier af zeker zijn, dat de ziel eeuwig is, voor zo veel zy de zaken onder de ygedaante van eeuwigheit bevat, wy echter (om het geen, dat wy tonen willen, gemakkelijker te verklaren, en beter te doen verstaan) haar zullen aanmerken, gelijk wy tot noch toe hebben gedaan, als of zy nu begon te zijn, en de zaken onder de zgedaante van eeuwigheit te bevatten; 't welk wy, zonder enig gevaar van doling, konnen doen, zo wy wel toezien dat wy niets, dan uit zeer klare avooräfgaanden, besluiten.

Tweeendartigste bVoorstelling.

Wy verheugën ons met het geen, dat wy door deze darde cslach van kennis verstaan; en dit in 't gezelschap van Gods ddenkbeelt, als d' oorzaak.

eBetoging.

Uit deze fslach van kennis spruit d' opperste gerustheit der ziel, die 'er wezen kan; dat is, (volgens de vijfentwintigste gBepaling der hhartstochten) blijschap, en die van zijns zelfs idenkbeelt verzelt, (volgens de zevenëntwintigste kVoorstelling van dit deel) en by gevolg (volgens de dartigste Voorstelling van dit deel) ook in 't gezelschap van Gods ldenkbeelt, als d' oorzaak; 't welk te betogen stond.

mToegift.

Uit de darde nslach van kennis spruit nootzakelijk Gods overstandelijke liefde: want uit deze slach van kennis rijst (volgens de voorgaande pVoorstelling) blijschap, verzelt van Gods qdenkbeelt, als van d' oorzaak: dat is, (volgens de zeste rBepaling der thartstochten) Gods liefde, niet voor zo veel als wy ons de zelfde als tegenwoordig inbeelden; volgens de negenentwintigste Voorstelling van dit deel: maar voor zo veel wy verstaan dat God eeuwig is; en dit is het geen, 't welk ik Gods uverstandelijke liefde noem.

Drieendartigste wVoorstelling.

Gods xverstandelijke liefde, die uit de darde yslach van kennis spruit, is eeuwig.

zBetoging.

Want de darde aslach van kennis is (volgens d' eenëndartigste bVoorstelling van dit deel, en volgens de darde cKundigheit van het eerste deel) eeuwig: en dieshalven (volgens de zelfde darde Kundigheit van 't eerste deel) is de liefde, die uit de zelfde spruit, ook nootzakelijk eeuwig; gelijk te betogen stond.

dByvoegsel.

Hoewel deze liefde tot God geen begin heeft gehad, (volgens de voorgaande eVoorstelling) zo heeft zy echter alle volmaaktheden der liefde, even als of zy gesproten en voortgekomen was; gelijk wy, in de fToegift van de voorgaande Voorstelling gestelt hebben. Hier is ook geen onderscheit, dan dat de ziel de zelfde volmaaktheden, die, gelijk wy gestelt hebben, nu daar by komen, eeuwig heeft gehad; en dit in 't gezelschap van Gods gdenkbeelt, als d'eeuwige oorzaak. Indien dan de hblijschap in id'overganing tot groter volmaaktheden bestaat, zo moet warelijk de zaligheir hier in bestaan, dat de ziel met de volmaaktheit zelve begaaft is.

Vierendartigste kVoorstelling.

De ziel is geen hartstochten, die lijdingen zijn, onderworpen, dan terwijl het lighaam duurt.

Betoging.

lInbeelding is een mdenkbeelt, door 't welk de ziel enig ding als tegenwoordig aanschout, (bezie der zelfder nBepaling in o't Byvoegsel van de zeventiende Voorstelling in het tweede deel) de welke echter meer de tegenwoordige pgesteltheit van het menschelijk lighaam, dan de natuur van d' uitterlijke zaak, aanwijst; volgens de tweede qToegift van de zestiende rVoorstelling in het tweede deel. sD'inbeelding dan is een thartstocht, (volgens d'algemene uBepaling der hartstochten) voor zo veel zy de tegenwoordige wgesteltheit van 't lighaam aanwijst; en dieshalven is (volgens d'eenëntwintigste xVoorstelling van dit deel) de ziel niet, dan terwijl het lighaam duurt, de yhartstochten, die tot de zlijdingen toegepast worden, onderworpen; 't welk te betogen stond.

aToegift.

Hier uit volgt dat geen andere, dan de bverstandelijke liefde, eeuwig is.

cByvoegsel.

Indien wy op 't gemeen gevoelen der menschen merken, zo zullen wy zien dat zy wel van d'eeuwigheit van hun ziel bewust zijn; maar dat zy de zelfde met de dduring vermengen, en aan ed'inbeelding, of fgeheugenis toevoegen, die gelijk zy geloven, na de doot blijft.

Vyfendartigste gVoorstelling.

God bemint zich zelf met een onëindige hverstandelijke liefde.

iBetoging.

God is kvolstrektelijk lonëindig; (volgens de zeste mBepaling van 't eerste deel) dat is, (volgens de zeste Bepaling van het tweede deel) Gods natuur geniet zich in een onëindige volmaaktheit, en dit (volgens de darde nVoorstelling van het tweede deel) in 't gezelschap van zijn odenkbeelt, dat is, (volgens d'elfde Voorstelling, en eerste pKundigheit van't eerste deels) van't denkbeelt van zijn oorzaak: en dit is het geen, 't welk wy, in de qToegift van de tweeendartigste Voorstelling in dit deel, rverstandelijke liefde hebben gezegt te wezen.

Zesendartigste sVoorstelling.

De tverstandelijke liefde tot God is Gods liefde zelve, daar meê God zich zelf lief heeft: niet voor zo veel hy uonëindig is; maar voor zo veel hy door de wwezentheit van de menschelijke ziel, onder de xgedaante van eeuwigheit aangemerkt, verklaart kan worden: dat is, de yverstandelijke liefde van de ziel tot God is een deel van zd'onëindige liefde, daar meê God zich zelf lief heeft.

aBetoging.

Deze bliefde der ziel moet tot de cdoeningen der ziel toegepast worden, (volgens de dToegift van de tweeëndartigste eVoorstelling in dit deel, en de darde Voorstelling van't darde deel) die dieshalven een fdoening is, door de welke de ziel zich zelve aanschout, in 't gezelschap van Gods gdenkbeelt, als d'oorzaak; (volgens de

tweeëndartigste Voorstelling van dit deel, en der zelfder hToegift) dat is, (volgens de Toegift van de vijfëntwintigste Voorstelling in het eerste deel, en de Toegift van d'elfde Voorstelling in het tweede deel) de idoening, daar door God, voor zo veel hy door de menschelijke ziel verklaart kan worden, zich zelf aanschout in 't gezelfchap van zijn kdenkbeelt: dieshalven, (volgens de voorgaande Voorstelling) deze liefde der ziel is een deel van d'onëindige liefde, daar door God zich zelf lieft; gelijk te betogen stond.

lToegift.

Hier uit volgt dat God, voor zo veel hy zich zelf lieft, ook de menschen lieft, en by gevolg dat Gods liefde tot de menschen, en de mverstandelijke liefde der ziel tot God een en de zelfde is.

nByvoegsel.

Hier uit verstaan wy klarelijk, waar in onze owelstant, of pzaligheit, of qvryheit bestaat; namelijk in een bestandige en eeuwige liefde tot God, of in Gods liefde tot de menschen. Deze rliefde, of szaligheit word in de heilige Schrift theerlijkheit genoemt; en niet t'onrecht. Want het zy deze liefde tot God, of tot de ziel betrokken en toegepast word, zy mag met recht ugerustheit des gemoeds genoemt worden, die warelijk (volgens de vijfëntwintigste en dartigste wBepaling der xhartstochten) niet van de yheerlijkheit onderscheiden word. Want voor zo veel zy tot God betrokken en toegepastword, is zy (volgens de vijfëndartigse zVoorstelling van dit deel) een ablijschap, (het zy my geöorloft deze bbenaming te gebruiken van zijn cdenkbeelt verzelt; gelijk ook voor zo veel zy tot de ziel toegepast word; volgens de zevenëntwintigste Voorstelling van dit deel. Wijders, dewijl de dwezentheit van onze ziel alleenlijk in de ekennis bestaat, van de welke God het fbeginsel, en de ggrontvest is; volgens de vyftiende hVoorstelling van't eerste deel, en het iByvoegsel van de zevenënveertigste Voorstelling in het tweede deel: zo blijkt hier uit klarelijk aan ons, op wat wijze, en door welke middel onze ziel, volgens de kwezentheit en lwezentlijkheit, uit de goddelijke natuur volgt, en geduriglijk van God afhangt. Ik heb dienstig geächt dit hier aan te tekenen, om door dit voorbeelt te tonen, hoe veel de kennis der bezondere dingen, die ik mzienig, of van de darde nslach genoemt heb, (bezie het tweede oByvoegsel van de veertigste Voorstelling in het tweede deel) vermag, en beter is dan pd'algemene kennis, die ik gezegt heb van de tweede qslach te wezen. Want hoewel ik in 't eerste deel in 't algemeen getoont heb,

dat alle dingen, en by gevolg ook de menschelijke ziel, volgens hun rwezentheit en swezentlijkheit, van God afhangen, zo treft echter die tBetoging, schoon wettig, en buiten twijffeling, onze ziel niet in dier voegen, dan als dit zelfde uit de wezentheit zelve van yder bezonder ding, 't welk wy gezegt hebben van God af te hangen, besloten word.

Zevenendartigste uVoorstelling.

In de natuur is niets, 't welk tegen deze wverstandelijke liefde strijd, of 't welk de zelfde kan wechneemen.

xBetoging.

Deze yverstandelijke liefde volgt nootzakelijk uit de natuur van de ziel, voor zo veel zy, als een eeuwige waarheit, door Gods natuur aangemerkt word; volgens de drieëndartigste en negenëntwintigste zVoorstellingen van dit deel. Indien 'er dan iets was, 't welk tegen deze liefde streed, zo zou dit tegen de waarheit strijden; en by gevolg zou dit, 't welk deze liefde zou konnen wechneemen, te weegbrengen dat het geen, 't welk waar is, valsch zou wezen; 't welk (gelijk uit zich zelf blijkt) ongerijmt is.

aByvoegsel.

De bKundigheit van 't vierde deel heeft haar opzicht op de bezondere dingen, voor zo veel zy met cbetrekking tot zekere tijt en plaats aangemerkt worden, daar aan, gelijk ik geloof, niemant twijffelt.

Achtendartigste dVoorstelling.

Hoe de ziel meer dingen door de tweede en darde eslach van kennis verstaat, hoe zy minder van de fhartstochten, die quaat zijn, lijd, en de doot minder vreest.

gBetoging.

De hwezentheit van de ziel bestaat in ikennis; volgens d'elfde kVoorstelling van het tweede deel. Hoe de ziel dan meer dingen door de tweede en darde lslach van kennis kent, hoe'er groter deel van haar blijft; volgens de negenëntwintigste en drieëntwintigste mVoorstellingen van dit deel: en by gevolg word (volgens de voorgaande Voorstelling) zo veel te groter deel van haar niet aangeroert van de nhartstochten, die tegen onze natuur, dat is, (volgens de dartigste Voorstelling van't vierde deel) die quaat zijn. Dieshalven, hoe de ziel, door de tweede en darde oslach van kennis, meer dingen ver-

staat, hoe haar ongequetst deel groter blijft, en by gevolg minder van de hartstochten lijd, enz. gelijk te betogen stond.

pByvoegsel.

Wy verstaan hier uit het geen, dat ik, in 't Byvoegsel van de negenëndartigste qVoorstelling in 't vierde deel, heb aangeraakt, en belooft in dit deel te verklaren; namelijk, dat de doot zo veel te minder hinderlijk is, hoe de klare en onderscheide kennis van de ziel groter is, en by gevolg hoe de ziel God meer bemint. Wijders, dewijl (volgens de zevenëntwintigste Voorstelling van dit deel) uit de darde rslach van kennis d' opperste gerustheit rijst, die 'er wezen kan, zo volgt hier uit, dat de menschelijke ziel van zodanige natuur kan wezen, dat dit, 't welk daar af, met het lighaam, vergaat, gelijk wy getoont hebben, (bezie d' eenëntwintigste Voorstelling in dit deel) ten opzicht van 't geen, dat van haar blijft, van geen belang is. Maar hier af terstont breder.

Negenendartigste sVoorstelling.

De geen, die een lighaam heeft, dat tot zeer veel dingen bequaam is, heeft ook een ziel, daar af het grootste deel eeuwig is.

tBetoging.

De geen, die een lighaam heeft, dat bequaam is om veel dingen te doen, word minst van de uhartstochten, die quaat zijn, bestreden; (volgens d' achtëndartigste wVoorstelling van 't vierde deel) dat is, (volgens de dartigste Voorstelling van 't vierde deel) van de hartstochten, die tegen onze natuur strijden; en heeft dieshalven (volgens de tiende Voosteelling van dit deel) macht om xd' aandoeningen des lighaams, naar yd' ordening van het verstant, te schikken) en te zamen te schakelen, en by gevolg te weeg te brengen, (volgens de veertiende Voorstelling van dit deel) dat alle d' aandoeningen des lighaams tot Gods zdenkbeelt betrokken en toegepast worden: daar uit (volgens de vijftiende Voorstelling van dit deel) gebeuren zal dat hy tot God met een liefde aangedaan zal worden, de welke (volgens de zestiende aVoorstelling van dit deel) het grootste deel van de ziel moet bbeslaan, of cuitmaken: en dieshalven heeft hy (volgens de drieëndartigste Voorstelling in dit deel) een ziel, daar af het grootste deel eeuwig is; 't welk te betogen stond.

dByvoegsel.

Dewijl de menschelijke lighamen tot zeer veel dingen bequaam

zijn, zo is 'er niet aan te twijffelen, of zy konnen van zodanige natuur wezen, dat zy tot zielen toegepast worden, die grote kennis van zich, en van God hebben, en welker grootste, of voornaamste deel eeuwig is, en dat zy dieshalven de doot naauwelijks vrezen. Maar op dat wy dit klarelijker zouden verstaan, zo staat ons hier aan te merken, dat wy in gedurige verändering leven, en, naar dat wy tot beter, of tot erger veränderen, gelukkig of ongelukkig genoemt worden. Want de geen, die van een kint, of jongen tot een lijk overgaat, word ongelukkig genoemt. In tegendeel, dit word aan 't geluk toegeëigent, dat wy de gehele tijt onzes levens met goed verstant in een gezont lighaam hebben konnen overbrengen. En zeker, de geen, die, gelijk een kint, of jongen, een lighaam heeft, dat tot zeer weinig dingen bequaam is, en ten hoogsten van d'uitterlijke oorzaken af hangt, heeft een ziel, die, in zich alleen aangemerkt, byna niet van zich zelve, van God, noch van de dingen bewust is. In tegendeel, de geen, die een lighaam heeft, dat tot zeer veel dingen bequaam is, heeft een ziel, die, in zich alleen aangemerkt, grotelijks van zich zelve, van God, en van de dingen meêwustig is. Wy pogen dan voornamelijk in dit leven, dat het lighaam der kintsheit in een ander, voor zo veel des zelfs natuur lijd, en voor zo veel het voor 't zelfde dienstig is, zal veränderen, 't welk tot zeer veel dingen bequaam zal wezen, en tot de ziel toegepast worden, de welke van zich zelve, van God, en van zeer veel dingen meêwustig zal zijn; namelijk in dier voegen, dat dit alles, 't welk tot haar geheugenis, of inbeelding betrokken en toegepast word, ten opzicht van het verstant, naauwelijks van enig belang zou wezen; gelijk ik in het eByvoegsel van de voorgaande Voorstelling alreê gezegt heb.

Veertigste fVoorstelling.

Hoe yder ding meer volmaaktheit heeft, hoe het ook meer gwerkt, en minder hlijd: in tegendeel, hoe het meer werkt, hoe het volmaakter is.

iBetoging.

Hoe yder ding volmaakter is, hoe het meer kzakelijkheit heeft, (volgens de zeste lKundigheit van het tweede deel) en by gevolg (volgens de darde mVoorstelling van't darde deel, met der zelfder nByvoegsel) hoe het meer owerkt, en minder plijd. Deze qBetoging gaat met een romgekeerde ordening, op de zelfde wijze voort, uit de welke volgt dat een ding daarëntegen zo veel te volmaakter is, als het meer werkt: gelijk te betogen stond.

sToegift.

Hier uit volgt dat het deel der ziel, 't welk blijft, hoedanig het ook is, volmaakter is dan 't ander. Want het eeuwig deel van de ziel (volgens de drie- en negenëntwintigste tVoorstelling van dit deel) is het verstant, door 't welk alleen wy gezegt worden te werken; volgens de darde Voorstelling van't darde deel. Maar dat deel, 't welk, gelijk wy getoont hebben, vergaat, is ud' inbeelding zelve, (volgens d' eenëntwintigste Voorstelling van dit deel) door de welke wy gezegt worden te lijden; volgens de darde Voorstelling van't darde deel, en d' algemene wBepaling der xhartstochten: en dieshalven (volgens de voorgaande yVoorstelling) is het eerste, hoedanig het ook is, volmaakter dan het leste; 't welk te betogen stond.

zByvoegsel.

Dit is het geen, 't welk ik voorgenomen had van de azier, voor zo veel zy zonder de bbetrekking tot de cwezentlijkheit van 't lighaam aangemerkt word, te tonen: daar uit, gelijk ook uit d' eenëntwintigste Voorstelling van 't eerste deel, en uit anderen, blijkt, dat onze ziel, voor zo veel zy verstaat, een deeuwige wijze van denken is, die van een andere eeuwige wijze van denken bepaalt word, en deze weêr van een andere, en dus tot aan 't onëindig: in voegen dat alle te gelijk Gods eeuwig en onëindig everstant fuitmaken.

Eenenveertigste gVoorstelling.

Schoon wy niet wisten dat onze ziel eeuwig is, zo zou men echter voornamelijk te letten hebben op de godvruchtigheit, en Godsdienst, en hvolstrektelijk op alle die dingen, de welken, (gelijk wy in 't vierde deel getoont hebben) tot de ikloekmoedigheit en kedelmoedigheit toegepast worden.

lBetoging.

De voornaamste en enige mgrontvest van de deucht, of van de rechte nmiddel van te leven, (volgens de oToegift van de tweeëntwintigste pVoorstelling, en volgens de vierëntwintigste Voorstelling van 't vierde deel) is, zijn eige nut te zoeken. Maar om die dingen te qbepalen, de welken de reden rvoorschrijft nut te zijn, hebben wy geen sopzicht op d' eeuwigheit der ziel gehad, die wy eindelijk in dit vijfde deel kennen. Hoewel wy dan in die tijt hier af onkundig

hebben geweest, dat de ziel eeuwig is, zo hebben wy echter die dingen, de welken wy getoont hebben, tot de tstoutmoedigheit en uedelmoedigheit toegepast te worden, de voornaamsten geacht; en dieshalven, schoon wy noch hier af onkundig waren, zo zouden wy echter de zelfde wvoorschriften der reden de voornaamsten achten; gelijk te betogen stond.

xByvoegsel.

y't Gevoelen van 't gemeen volk schijnt anders te wezen: want zy schijnen ten meestendeel te geloven, dat zy zo verre vry zijn, als zy hun lusten mogen volgen, en zo verre van hun recht afstaan, als zy gehouden zijn naar z't voorschrift van de goddelijke wet te leven. Zy geloven dan dat de godvruchtigheit, en de godsdienst, en nvolstrektelijk alle de dingen, die tot de ovroomheit des gemoeds toegepast worden, een last zijn, die zy verhopen na de doot af te leggen, na de welk zy ook hopen vergelding en loon van de dienstbaarheit, dat is van de pgodvruchtigheit en qgodsdienst, t' ontfangen. Zy worden mede, niet alleenlijk door de hoop, maar ook, en voornamelijk, door de vrees, te weten van dat zy, na de doot, met gruwelijke straffen gestraft zullen worden, bewogen om naar het voorschrift van de goddelijke wet, voor zo veel hun armhartigheit en zwakmoedigheit bereiken kan, te leven. En zeker, indien zy deze hoop en vrees niet hadden, en geloofden dat de zielen met de lighamen vergaan, en dat 'er voor deze elendigen, door de last der godvruchtigheit afgemat, geen langer leven overig was, zo zouden zy weêr tot hun eige zinnelijkheit keren, en alles naar hun lust bestieren, en liever onder 't geval, dan onder zich zelven willen staan. Deze dingen schijnen my niet minder ongerijmt, dan of iemant daaröm, dat hy niet gelooft dat hy zijn lighaam voor eeuwig met goede voedselen zal konnen voeden, zich liever met vergiften, en dodelijke spijzen wilde verzaden, of, om dat hy ziet dat de ziel niet eeuwig, of onsterffelijk is, daaröm liever zielloos wil zijn, en zonder reden leven; 't welk zo ongerijmt is, dat het naauwelijks waerdig is bygebracht te worden.

Tweeenveertigste rVoorstelling.

De zaligheit is niet de vergelding des deuchts, maar de deucht zelve, en wy genieten niet de zelfde, om dat wy de

lusten intomen: maar in tegendeel, wy konnen de lusten intomen, om dat wy de deucht genieten.

sBetoging.

De tzaligheit bestaat in de liefde tot God, (volgens de zesendartigste Voorstelling van dit deel, en der zelfder Byvoegsel) die uit de darde uslach van kennis spruit; volgens de wToegift van de tweeëndartigste xVoorstelling: in voegen dat deze liefde (volgens de negenënvijftigste en darde Voorstellingen van het darde deel) tot de ziel, voor zo veel zy werkt, toegepast moet worden; en is dieshalven (volgens d' achtste yBepaling van 't vierde deel) de deucht zelve; 't welk het eerste was. Wijders, hoe de ziel deze goddelijke liefde, of zaligheit meer geniet, hoe zy meer verstaat; volgens de tweeëndartigste Voorstelling van dit deel: dat is, (volgens de zToegift van de darde Voorstelling in dit deel) hoe zy groter vermogen over de ahartstochten heeft, en (volgens d' achtendartigste bVoorstelling van dit deel) hoe zy minder van de chartstochten, die quaat zijn, lijd: en dieshalven, om dat de ziel deze goddelijke liefde, of zaligheit geniet, zo heeft zy macht om de lusten te bedwingen: en dewijl het menschelijk vermogen om de hartstochten te bedwingen in 't verstant alleen bestaat, zo geniet niemant de zaligheit, om dat hy de hartstochten heeft bedwongen: maar in tegendeel, de macht van de lusten te bedwingen spruit uit de zaligheit zelve; 't welk te betogen stond.

dByvoegsel.

Hier meê heb ik al 't geen afgedaan, 't welk ik van 't vermogen der ziel over de ehartstochten, en van de vryheit des gemoeds heb willen tonen: uit het welk blijkt hoe veel de Wijze vermag, en hoe veel beter hy is dan d'onkundige, die door de flust alleen gedreven word. Want behalven dat d'onkundige door d'uitterlijke oorzaken op veelderhande wijzen bewogen word, en nooit de ware gerustheit des gemoeds geniet, zo leeft hy ook byna onkundig van zich zelf, van God, en van de dingen, en houd ook op van te wezen, zo haast als hy ophoud van te lijden. De Wijze in tegendeel, voor zo veel hy als zodanig aangemerkt word, word naauwelijks in zijn gemoed bewogen, maar, door

zekere eeuwige nootzakelijkheit, van zich zelf, van God, en van de dingen bewust, houd nooit op van te wezen, maar geniet altijt de ware gerustheit des gemoeds. Indien de weg, die, gelijk ik getoont heb, hier toe geleid, zeer zwaar schijnt, zo kan zy echter gevonden worden. En zeker, het geen, dat zo zelden gevonden word, moet zwaar wezen. Want hoe zou het konnen zijn dat de zaligheit, zo zy zo naby was, en zonder grote arbeit gevonden kon worden, byna van alle menschen verächt zou worden? Maar alle heerlijke dingen zijn zo zwaar, als ongemeen.

 

Einde van 't vijfde en Leste Deel.


Vorige Volgende