Logo DBNL
Nagelate schriften (1677)

Nagelate schriften

(1677)–Benedictus de Spinoza–rechtenstatus Auteursrechtvrij

Vorige Volgende

Darde Deel Der zedekunst. Van de Natuur en Oorsprong der hartstochten.

DE genen, die vande ade Hartstochten, en van der menschen regel van leven geschreven hebben, schijnen ten meestendeel niet van naturelijke zaken, die de gemene wetten der natuur volgen, maar van zaken, die buiten de natuur zijn, te handelen; ja zy schijnen de menschen in de natuur, gelijk een heerschappy in een heerschappy, te bevatten. Want zy geloven dat de mensch eerder bd' ordening der natuur ontroert en verwart, dan volgt, en dat hy volkome macht in zijn cwerkingen heeft, en dat zy van niemant anders, als van hem zelf, dbepaalt worden. Wyders, zy eigenen d' oorzaak van de menschelijke onmacht, en onbestandigheit niet aan de gemene macht der natuur toe, maar ik weet niet aan welk gebrek van de menschelijke natuur, de welke zy dieshalven bewenen, belachen, verächten, of, 't welk ten meestendeel gebeurt, vervloeken; en de geen, die d' onmacht van de menschelijke cziel welspreekentlijker, of scherpzinniglijker kan overhalen en uitmaken, word als goddelijk gehouden. Daar ontbreeken echter geen zeer voortreffelijke mannen, (aan

welker arbeit en naerstigheit wy belijden grotelijks verplicht te zijn) die eer veel voortreffelijke dingen van de rechte regel van te leven geschreven, en raden, die vol voorzichtigheit zijn, aan de menschen gegeven hebben: maar niemant, by mijn weten, heeft tot noch toe de ware natuur der dHartstochten, en hun krachten ebepaalt, noch wat, in tegendeel, de fziel vermag in de zelfden te bezadigen. Ik weet wel dat de zeer vermaarde Descartes schoon hy ook gelooft heeft dat de ziel in haar gdoeningen volkome macht heeft, echter heeft gepoogt de menschelijke hhartstochten door hun eerste oorzaken te verklaren, en gezamentlijk de middel te tonen, daar door de ziel volkome heerschappy over de hartstochten zou konnen hebben: maar hy doet (immers naar mijn oordeel) niets anders, dan dat hy de scherpzinnigheit van zijn groot vernuft ten toon stelt; gelijk ik op zijn plaats zal tonen. Want ik wil my weêr tot de genen keren, die liever de hartstochten en doeningen der menschen willen vervloeken, of belachen, dan verstaan. Aan dezen zal het, zonder twijffel, wonderlijk schijnen, dat ik my onderneem de zonden der menschen, en hun ongerijmtheden, volgens het gebruik der hMeetkundigen, te verhandelen, en naar zekere reden die dingen wil ibetogen, de welken tegen de reden strijden, en die, gelijk zy uitroepen, ydel, ongerijmt en afschuwelijk zijn. Maar dit is mijn reden en regel: In de natuur geschied niets, dat aan haar tot gebrek toegeëigent kan worden. Want de natuur is altijt de zelfde, en haar kracht en vermogen van te werken overäl een en de

zelfde; dat is, de wetten en regelen der natuur, volgens de welken alle dingen geschieden, en van d' een in d' ander kvorm veränderen, zijn overäl en altijt de zelfden; en dieshalven moet de reden en regel van de natuur der dingen, hoedanig zy ook zijn, te verstaan, een en de zelfde wezen, namelijk naar de wetten en regelen van d' algemene natuur. De lHartstochten dan van Haat, Gramschap, Nijt, enz. in zich zelven aangemerkt, volgen uit de zelfde nootzakelijkheit en kracht der natuur, als d' andere bezondere dingen, en erkennen dieshalven zekere oorzaken, door de welken zy verstaan worden, en hebben zekere feigenschappen, even waerdig tot onze kennis, als d'eigenschappen van alle andere dingen, door welker aanschouwing alleen wy vermaakt worden. Ik zal dan van de natuur en krachten der mHartstochten, en van 't vermogen der nziel over de zelfden op de zelfde wijze handelen, volgens de welken ik in 't voorgaande van God, en van de ziel heb gehandelt, en de menschelijke ldoeningen en mlusten evenëens aanmerken, als of men van nlijnen, oplatten, of van plighamen handelde.

aBepalingen.

I.Ik noem deze oorzaak bevenmatig, welker cgewrocht klarelijk en onderscheidelijk door de zelfde dbegrepen kan worden; en die eonëvenmatig, of bezonder, welker gewrocht door haar alleen niet verstaan kan worden.
II.Ik zeg dat wy dan fdoen, of werken, als 'er in ons, of buiten ons iets geschied, van 't welk wy gd' evenmatige oorzaak zijn: dat is (volgens de voorgaande hBepaling) als uit onze
natuur iets in ons, of buiten ons volgt, 't welk door de zelfde alleen iklarelijk en onderscheidelijk kverstaan kan worden. In tegendeel, ik zeg dat wy llijden, als in ons iets geschied, of dat uit onze natuur iets volgt, van 't welk wy niet, dan ten deel, oorzaak zijn.
III.By mHartstocht versta ik nd' aandoeningen des lighaams, door de welken des lighaams overmogen van te werken vermeerdert of vermindert, geholpen, of ingetoomt word, en gezamentlijk de pdenkbeelden dezer qaandoeningen.

Indien wy dan rd' evenmatige oorzaak van enige dezer saandoeningen konnen wezen, zo versta ik by thartstocht udoening; andersins wlijdingen.

xVereisschingen.

I.Hetmenschelijk lighaam kan op veel ywijzen zaangedaan worden, door de welken zijn avermogen van te werken vermeerdert, of vermindert word; en ook op andere wijzen, die des zelfs vermogen van te werken noch meerder, noch minder maken. Deze bVerëissching, of cKundigheit steunt op d'eerste Verëissching, en op de vijfde en zevende dVoorbewijzen, die achter de dartiende eVoorstelling van het tweede deel te zien zijn.
II.Het menschelijk lighaam kan veel veränderingen lijden, en echter fd'indrukkingen, of gspeuren der hvoorwerpen behouden, (bezie hier af de vijfde iVereïssching in het tweede deel) en by gevolg de zelfde kbeelden der dingen, welker lBepaling in 't mByvoegsel van de zeventiende Voorstelling in het tweede deel te zien is.

Eerste nVoorstelling.

Onze oziel doet sommige dingen, maar sommigen plijd zy: namelijk, voor zo veel zy qevenmatige denkbeelden heeft, voor zo veel doet zy nootzakelijk enige dingen; en

voor zo veel zy ronëvenmatige denkbeelden heeft, voor zo veel lijd zy ook nootzakelijk enige dingen.

sBetoging.

Enige denkbeelden van yder tmenschelijke ziel zijn uevenmatig, en enigen wverminkt en xverwart; volgens het yByvoegsel van de veertigste Voorstelling in het tweede deel. Doch de zdenkbeelden, die in iemants ziel aevenmatig zijn, zijn evenmatig in God, voor zo veel hy de bwezentheit van de zelfde cziel stelt; volgens de dToegift van d' elfde eVoorstelling in het tweede deel. Wijders, die fdenkbeelden, de welken in de ziel gonëvenmatig zijn, zijn ook (volgens de zelfde Toegift) hevenmatig in God, niet voor zo veel hy alleenlijk de iwezentheit van de zelfde ziel, maar ook voor zo veel hy gezamentlijk de ziel der andere dingen in zich begrijpt. Wijders, uit yder kgestelt denkbeelt moet nootzakelijk enig lgewrocht volgen; (volgens de zevenëndartigste Voorstelling in 't eerste deel) van welk gewrocht God md'evenmatige oorzaak is: (bezie d' eerste nBepaling van dit deel) niet voor zo veel hy oonëindig is; maar voor zo veel hy met dat gestelt denkbeelt paangedaan aangemerkt word; bezie de negende Voorstelling in het tweede deel. Maar van dat qgewrocht, van 't welk God d' oorzaak is, voor zo veel hy met een rdenkbeelt, dat in iemants ziel evenmatig is, aangedaan is; van dat gewrocht is de zelfde ziel d'evenmatige oorzaak; volgens de sToegift van d' elfde Voorstelling in het tweede deel. Dieshalven, onze tziel (volgens de tweede uBepaling van dit deel) voor zo veel zy wevenmatige denkbeelden heeft, doet nootzakelijk enige dingen; 't welk het eerste was. Wijders, al 't geen, 't welk nootzakelijk uit het denkbeelt volgt, dat in God evenmatig is, niet voor zo veel hy alleenlijk de ziel van een enig mensch, maar voor zo veel hy de zielen van andere dingen, gezamentlijk met de ziel van de zelfde mensch, in zich heeft; daar af (volgens de zelfde xToegift van d' elfde nVoorstelling in het tweede deel) is de ziel van die zelfde mensch niet yd'evenmatige oorzaak, maar ten deel: en dieshalven (volgens de tweede zBepaling van dit deel) lijd de ziel, voor zo veel zy aonëvenmatige denkbeelden heeft, nootzakelijk enige dingen; 't welk het tweede was.

bToegift.

Hier uit volgt dat de ziel zo veel te meer clijdingen onderworpen is, als zy meer donëvenmatige denkbeelden heeft; en in tegendeel, dat zy zo veel te meer dingen werkt, als zy meer evenmatige denkbeelden heeft.

Tweede eVoorstelling.

Het lighaam kan de fziel niet tot denken, noch de ziel het lighaam tot beweging, noch tot rust, noch tot iets anders (zo 'er iets anders is) gbepalen.

hBetoging.

Alle iwijzen van denken hebben God tot oorzaak, voor zo veel hy een kdenkende zaak is, en niet voor zo veel hy door een andere ltoeëigening verklaart word; volgens de zeste Voorstelling in het tweede deel. Dit dan, 't welk de mziel tot denken nbepaalt, is een owijze van denken, en niet van puitgestrektheit: dat is, (volgens d' eerste qBepaling in het tweede deel) geen lighaam; 't welk het eerste was. Wijders, de rbeweging en srust des lighaams moet uit enig ander lighaam spruiten, 't welk ook van een ander lighaam tot beweging, of tot rust bepaalt heeft geweest. En zeker, al 't geen, dat in een lighaam ontstaat, moet uit God ontstaan, voor zo veel hy, met enige twijze van uitgestrektheit, en niet voor zo veel hy met enige uwijze van denken waangedaan, aangemerkt word: (volgens de zelfde zeste Voorstelling van het tweede deel) dat is, het kan niet uit de yziel voortkomen, die (volgens d' elfde zVoorstelling van het tweede deel) een wijze van denken is; 't welk het tweede was.

aByvoegsel.

Deze dingen worden klarelijker uit het geen verstaan, 't welk in het Byvoegsel van de zevende bVoorstelling in het tweede deel gezegt is: namelijk, dat de cziel en d't lighaam een en 't zelfde ding is, 't welk nu onder de etoeëigening van fdenking, en dan onder die van guitgestrektheit bevat word. Hier uit spruit het dat hd' ordening, of de isamenschakeling der dingen een en de zelfde is, 't zy de natuur onder deze, of onder die toeëigening word bevat; en by gevolg dat d' ordening der kdoeningen en llijdingen van onz lighaam van natuur gelijk is met d' ordening der doeningen en lijdingen van de mziel; 't welk ook uit de nwijze blijkt, daar door wy de twaalfde oVoorstelling van het tweede deel betoogt hebben.

Maar hoewel deze dingen zodanig zijn, dat 'er geen reden van te twijffelen overig is, zo kan ik naauwelijks geloven dat, indien ik de zaak niet door d' ervarentheit bevestig, de menschen bewogen konnen worden tot deze dingen met een rechtmatig gemoed t' overwegen; zo krachtiglijk zijn zy overreed dat het lighaam alleenlijk op de pwenk van de qziel nu bewogen word, dan rust, en zeer veel dingen

doet, de welken alleenlijk van de wil der ziel, en van de kunst van te denken rafhangen. En zeker, niemant heeft tot noch toe sbepaalt wat het lighaam vermag: dat is, d' ervarentheit heeft tot noch toe aan niemant geleert, wat het lighaam, uit de wetten der natuur alleen, voor zo veel zy slechs lighamelijk aangemerkt word, kan doen, en wat het niet kan doen, 't en zy het van de ziel bepaalt word. Want niemant kent tot noch toe het tgebou des lighaams zo naaukeuriglijk, dat hy alle des zelfs uampten en bedieningen heeft konnen verklaren: ik zwijg noch dat in de stomme beesten veel dingen aangemerkt worden, die de menschelijke wschranderheit verre overtreffen, en dat de xwandelslapers in hun slaap veel dingen doen, die zy, wakker zijnde, niet zouden darren aanvangen; 't welk klarelijk genoech toont dat het lighaam zelf, uit de wetten van zijn natuur alleen, veel dingen vermag, over de welken zijn yziel zelf verwondert is. Wijders, niemant weet op welke zwijze, en door welke amiddelen de ziel het lighaam beweegt, noch hoe veel trappen van beweging zy aan 't lighaam kan mededelen, en met hoe grote gezwintheit het zelfde bewegen. Hier uit volgt dan dat de menschen, als zy zeggen dat deze, of die bdoening des lighaams uit de ziel spruit, die heerschappy over 't lighaam heeft, niet weten wat zy zeggen, en niets anders doen, dan met schone woorden belijden, dat zy, zonder verwondering, van de ware oorzaak van die doening onkundig zijn. Maar, zullen zy zeggen, 't zy men weet, of niet weet door welke middelen de cziel het lighaam beweegt, men ondervind echter dat het lighaam donmachtig en onbequaam zou zijn, zo de menschelijke ziel niet bequaam was om te denken, en uit te vinden: wijders, dat men ondervind dat zo wel te spreken, als te zwijgen in de macht van de ziel alleen bestaat, en veel andere dingen, van de welken men dieshalven gelooft dat zy van 't besluit der ziel afhangen. Wat het eerste aangaat, ik vraag hen, of d' ervarentheit ook niet leert, dat, indien in tegendeel het lighaam eonmachtig en onbequaam is, de ziel ook niet te gelijk onmachtig en onbequaam is. Want als het lighaam door de slaap rust, zo is de ziel ook daar meê in slaap, en heeft geen fmacht van te denken gelijk dan, als zy wakker is. Wijders, ik geloof dat alle menschen ondervonden hebben dat de ziel niet altijt even bequaam is om op een zelfde gvoorwerp te denken, maar dat, gelijk het lighaam bequamer is om het hbeelt van dit, of dat voorwerp daar in te verwekken, de ziel ook in dier voegen bequamer is om dit, of dat voorwerp t' aanschouwen. Maar, zullen zy zeggen, d' oorzaken der gebouwen, schilderijen,

en diergelijke dingen, die door menschelijke kunst alleen worden gemaakt, konnen niet van de wetten der natuur alleen, voor zo veel zy slechs lighamelijk aangemerkt word, afgeleid worden; en het menschelijk lighaam zou niet machtig wezen om enige kerk te bouwen, zo het niet van de iziel bepaalt en geleid word. Maar ik heb alreê getoont dat zy niet weten wat het lighaam vermag, of wat uit de kbeschouwing van des zelfs natuur alleen lafgeleid kan worden, en dat zy zelven bevinden dat zeer veel dingen uit de wetten der natuur alleen geschieden, van de welken zy gelooft zouden hebben dat zy nooit konden geschieden, dan uit de bestiering van de ziel; gelijk die dingen zijn, de welken van de mwandelslapers in hun slaap worden gedaan, en daar over zy, wakker geworden, zich verwonderen. Ik voeg hier by het gebou zelf van 't menschelijk lighaam, 't welk alle de gebouwen, die door menschelijke kunst gemaakt zijn, zeer verre in kunst overtreft; ik zwijg noch dat, gelijk ik hier voor getoont heb, uit de natuur, onder welke ntoeëigening ook aangemerkt, onëindige dingen volgen. Voorts, wat het tweede betreft, zeker, het zou veel beter met de menschelijke zaken gestelt zijn, zo het zo wel in de macht van de mensch stond te zwijgen, als te spreken. Maar d' ervarentheit leert meer dan genoech, dat de menschen niets minder in hun macht hebben, dan de tong, en niets minder vermogen, als hun olusten te matigen. Hier uit spruit het dat de menschen ten meestendeel geloven, dat wy alleenlijk die dingen vrywilliglijk doen, die wy pals ter loop begeren, om dat de begeerte der zelfder dingen lichtelijk door de geheugenis van enig ander ding, daar aan wy dikwijls gedenken, qingetrokken kan worden, maar geensins de genen, die wy met grote toegenegentheit begeren, en die niet door de geheugenis van een ander ding gestilt konnen worden. Maar indien wy niet hadden ondervonden dat wy veel dingen doen, van de welken wy namaals berou hebben, en dat wy dikwijls, te weten als wy door strijdige rhartstochten bestreden worden, beter dingen zien, en erger volgen, zo zou 'er niets wezen, 't welk ons zou beletten te geloven dat wy alles svrywijlliglijk doen. Dus gelooft een kint dat het de melk vrywilliglijk begeert, een vergramde jongen dat hy wraak wil, en een blode dat hy de vlucht begeert. Wijders, een dronke mensch gelooft dat hy met een vrywillig besluit van de ziel die dingen spreekt, de welken hy, sedert nuchter geworden, wel zou willen dat hy gezwegen had. In dezer voegen geloven de sporelozen, klappers, kinderen, en veel diergelijken, dat zy met een tvrywillig besluit spreken, hoewel zy echter de drift van te

spreken, die zy hebben, niet konnen intomen: in voegen dat d' ervarentheit zelve met geen minder klaarblijkelijkheit, als de reden, leert dat de menschen zich om deze oorzaken alleen vry achten, om dat zy van hun werken kundig zijn, en d' oorzaken, van de welken zy ubepaalt worden, niet weten, en wijders geloven dat de wbesluiten van de ziel niets anders zijn, dan de xlusten zelven, die daarom verscheiden zijn, naar de verscheide ygeschiktheden des lighaams. Want yder matigt alles naar zijn zhartstocht; en daarënboven de genen, die van strijdige hartstochten bestreden worden, weten niet wat zy willen: maar de genen, die van geen hartstocht worden bewogen, worden zeer lichtelijk herwaarts en derwaarts gedreven. Zeker, alle deze dingen tonen klarelijk, dat zo wel het abesluit van de ziel, als de blust, en de cbepaling des lighaams gelijk van natuur zijn, of liever een en de zelfde zaak, die wy, als zy onder de dtoeëigening van edenking aangemerkt, en daar door verklaart word, fbesluit noemen, en als men haar onder de gtoeëigening van huitgestrektheit aanmerkt, en van de wetten der beweging en rust afleid, met de benaming van ibepaling aanwijzen; 't welk noch klarelijker uit het geen zal blijken, dat wy nu zullen zeggen. Want iets anders is 't geen, dat ik hier voornamelijk aangemerkt wil hebben, namelijk dat wy niets uit het kbesluit der ziel konnen doen, 't en zy wy daar aan gedenken. Tot een voorbeelt, wy konnen niet een woort spreken, 't en zy wy daar aan gedenken. Wijders, aan enig ding te gedenken, of het zelfde te vergeten bestaat niet in de vrije lmacht van de mziel. Dieshalven gelooft men dat dit alleen in de macht van de ziel staat, dat wy de zaak, aan de welke wy gedenken, alleenlijk uit het nbesluit van de ziel konnen zwijgen, of daar af spreken. Maar als wy dromen dat wy spreken, zo geloven wy dat wy uit een ovry besluit der ziel spreken; en echter spreken wy niet, of zo wy spreken, dit geschied uit een pgewillige beweging des lighaams. Voorts, wy dromen dat wy voor de menschen enige dingen verbergen, en dit met het zelfde besluit van de ziel, daar door wy, wakker zijnde, die dingen, de welken wy weten, verzwijgen. Eindelijk, wy dromen dat wy, uit een besluit van de ziel, enige dingen doen, die wy, wakker zijnde, niet zouden darren bestaan: en dieshalven zou ik wel gaerne willen weten, of in de ziel tweederhande slach van besluiten plaats hebben, namelijk, 't een qingebeeld, en 't ander rvry. Indien wy niet zo verre buiten 't spoor willen hollen, zo moeten wy nootzakelijk toestaan dat dit sbesluit van de ziel, 't welk men gelooft vry te wezen, niet van td' inbeelding

zelve, of van de geheugenis onderscheiden word, en niets anders is, als deze ubevestiging, die van w't denkbeelt, voor zo veel het een denkbeelt is, nootzakelijk ingesloten word: (bezie de negenënveertigste xVoorstelling van het tweede deel) en dus verre spruiten deze besluiten van de ziel door de zelfde nootzakelijkheit in de ziel, als de denkbeelden der dingen, die ywarelijk wezentlijk zijn. De genen dan, die geloven dat zy uit een zvry besluit van de ziel spreken, of zwijgen, of iets doen, slapen en dromen met ope ogen.

Darde aVoorstelling.

De bdoeningen van de cziel spruiten uit dd' evenmatige denkbeelden alleen; en de elijdingen hangen van fd' onëvenmatige denkbeelden alleen af.

gBetoging.

Voorëerst, het geen, 't welk de hwezentheit van de ziel maakt, is niets anders, dan het idenkbeelt van 't lighaam, 't welk kdadelijk wezentlijk is; volgens d' elfde en dartiende Voorstelling van het tweede deel) en dit denkbeelt word, (volgens de vijftiende Voorstelling van het tweede deel) uit veel anderen te zamen gezet, van de welken sommigen (volgens de lToegift van d' achtëndartigste Voorstelling in het tweede deel) mevenmatig, en sommigen (volgens de nToegift van de negenëntwintigste Voorstelling in het tweede deel) oonëvenmatig zijn. Al 't geen dan, dat uit de natuur van de ziel volgt, en van 't welk de ziel de naaste oorzaak is, door de welke dit verstaan moet worden, moet nootzakelijk uit het evenmatig, of uit het onëvenmatig denkbeelt volgen. Maar voor zo veel de ziel (volgens d' eerste Voorstelling van dit deel) ponëvenmatige denkbeelden heeft, voor zo veel lijd zy nootzakelijk; dieshalven, de qdoeningen van de ziel volgen uit rd'evenmatige denkbeelden alleen; en daaröm lijd de ziel alleenlijk, om dat zy onëvenmatige denkbeelden heeft; gelijk wy voorgaven.

sByvoegsel.

Wy zien dan dat de tlijdingen niet tot de uziel toegepast worden, dan voor zo veel zy iets heeft, dat wontkenning xinsluit, of voor zo veel zy voor een deel der natuur aangemerkt word, 't welk door zich zelf, zonder anderen, niet klarelijk en onderscheidelijk bevat kan worden: en door deze middel zou ik konnen tonen, dat de ylijdingen op de zelfde wijze tot de bezondere dingen, als tot de ziel, toegepast, en door geen andere middel bevat konnen worden.

Maar mijn oogmerk is, van de zmenschelijke ziel alleen te handelen.

Vierde aVoorstelling.

Geen ding kan vernietigt worden, dan van een uitterlijke oorzaak.

bBetoging.

Deze Voorstelling blijkt uit zich zelf: want de cbepaling van yder ding bevestigt de dwezentheit van de zaak, en ontkent haar niet; of stelt de wezentheit van de zaak, en neemt haar niet wech. Terwijl wy dan alleenlijk op de zaak zelve, en niet op d' uitwendige oorzaken merken, zo zullen wy in de zelfde niets konnen vinden, dat haar zou konnen vernietigen; gelijk wy voorgestelt hebben.

Vyfde eVoorstelling.

De dingen zijn voor zo veel strijdig van natuur, dat is, konnen voor zo veel niet in een zelfde fonderwerp zijn, voor zo veel 't een het ander kan vernietigen.

gBetoging.

Want indien zy met malkander konden overëenkomen, of gezamentlijk in een zelfde onderwerp wezen, zo zou in een zelfde honderwerp iets konnen zijn, dat het zelfde zou konnen vernietigen; 't welk (volgens de voorgaande Voorstelling) ongerijmt is.

Zeste Voorstelling.

Yder ding poogt, voor zo veel als 't in zich is, in zijn iwezen te volharden.

Betoging.

Want de bezondere dingen zijn kwijzen, door de welken Gods ltoeëigeningen op een zekere en bepaalde wijze uitgedrukt worden; (volgens de mToegift van de vijfëntwintigste nVoorstelling in het eerste deel) dat is, (volgens de vierëndartigste Voorstelling van het eerste deel) de dingen, die Gods macht, daar door God is en werkt, op een zekere en bepaalde wijze uitdrukken; en geen ding heeft in zich iets, daar af het vernietigt kan worden, of 't welk zijn owezentlijkheit wechneemt; volgens de vierde Voorstelling van dit deel: maar in tegendeel stelt zich (volgens de voorgaande Voorstelling) tegen al 't geen, dat des zelfs wezentlijkheit kan wechneemen, en poogt dieshalven zo veel, als het kan, en als 't in zich heeft, in zijn wezen te blijven; gelijk te betogen stond.

Zevende pVoorstelling.

De qpoging, door de welke yder ding in zijn rwezen poogt te volharden, is niets anders, dan de sdadelijke wezentheit.

tBetoging.

Uit de ugestelde wezentheit van yder ding volgen nootzakelijk enige dingen; volgens de zesendartigste Voorstelling van 't eerste deel: en de dingen vermogen niets anders, dan dit, 't welk uit hun bepaalde natuur nootzakelijk volgt; volgens de negenëntwintigste Voorstelling van 't eerste deel. Dieshalven, de wmacht, of de xpoging van yder ding, daar door het of alleen, of met anderen iets doet, of poogt te doen, dat is, (volgens deze zeste Voorstelling) de macht, of de poging, daar door het poogt in zijn wezen te blijven, is niets anders, dan de ygestelde, of zdadelijke wezentheit van het ding zelf; gelijk voorgestelt wierd.

Achtste Voorstelling.

De apoging, door de welke yder ding in zijn bwezen poogt te blijven, sluit geen ceindige, maar een donbepaalde tijt in.

eBetoging.

Want indien zy een bepaalde tijt insloot, die de during van het ding bepaalde, zo zou uit d'enige macht zelve, daar door het ding fwezentlijk is, volgen dat het ding, na die bepaalde tijt, niet wezentlijk zou konnen wezen, maar vernietigt moest worden. Doch dit is ongerijmt; volgens de vierde Voorstelling van dit deel. De poging dan, door de welke het ding wezentlijk is, sluit geen bepaalde tijt in: maar in tegendeel, dewijl, (volgens de zelfde vierde Voorstelling van dit deel) zo het van geen uitwendige oorzaak vernietigt word, de zelfde macht, daar door het nu wezentlijk is, altijt voortvaart wezentlijk te zijn, zo sluit deze poging een onbepaalde tijt in; gelijk te betogen stond.

Negende gVoorstelling.

De hziel, zo wel voor zo veel zy klare en onderscheide, als voor zo veel zy verwarde idenkbeelden heeft, poogt door zekere onbepaalde during in haar kwezen te blijven, en is van deze haar poging bewust.

Betoging.

De lwezentheit van de ziel mbestaat uit nevenmatige en oonevenmatige denkbeelden, gelijk wy in de darde Voorstelling van dit deel getoont hebben; en poogt dieshalven (volgens de zevende Voorstelling van dit deel) zo wel voor zo veel zy deze, als voor zo veel zy die denkbeelden heeft, in haar pwezen te volharden, en dit (volgens d'achtste Voorstelling van dit deel) door zekere onbepaalde during. Maar dewijl de qziel, (volgens de drieëntwintigste Voorstelling van het tweede deel) door de rdenkbeelden der saandoeningen van 't lighaam nootzakelijk meêwustig van zich is, zo is dan, (volgens de zevende Voorstelling van dit deel) de ziel tmeêwustig van haar pogingen; 't welk te betogen stond.

uByvoegsel.

Deze wpoging, als men haar tot de ziel alleen toepast, word xwil genoemt; maar als men haar gelijkelijk tot de ziel, en tot het lighaam toepast, zo voert zy de naam van ylust, die dieshalven niets anders is, dan de zwezentheit zelve van de mensch, uit welker natuur nootzakelijk die dingen volgen, die tot haar behoudenis dienstig zijn; en zo verre is de mensch abepaalt tot de zelfden te doen. Wijders, tusschen blust en cbegeerte is geen onderscheit, dan dat de begeerte deurgaans tot de menschen toegepast word, voor zo veel zy dmeêwustig van hun elust zijn, en kan dieshalven dus bepaalt worden; namelijk, de fbegeerte is een glust met der zelfder hmedeweting. Uit alle deze dingen dan blijkt, dat wy niets pogen, willen, begeren noch betrachten, om dat wy dit goet oordeelen te wezen: maar dat wy, in tegendeel, daaröm iets goet oordeelen te zijn, om dat wy het zelfde pogen, willen, begeren en betrachten.

Tiende iVoorstelling.

Het kdenkbeelt, 't welk de lwezentlijkheit van onz lighaam ontkent, kan in onze ziel geen plaats hebben, maar strijd daar tegen.

mBetoging.

Al 't geen, dat onz lighaam kan vernietigen, kan in 't zelfde geen plaats hebben, (volgens de vijfde Voorstelling van dit deel) en dieshalven kan het ndenkbeelt van die zaak in God geen plaats hebben, voor zo veel hy het denkbeelt van onz lighaam heeft; (volgens de oToegift van de negende Voorstelling in het tweede deel) dat is

(volgens d' elfde en dartiende Voorstelling van het tweede deel) het pdenkbeelt van dat ding kan in onze ziel geen plaats hebben: maar in tegendeel, dewijl (volgens d' elfde en dartiende qVoorstelling van het tweede deel) het eerste, 't welk de rwezentheit van de ziel stelt, het denkbeelt van 't lighaam is, dat swarelijk wezentlijk is, zo is 't eerste en voornaamste der poging van onze tziel, (volgens de zevende Voorstelling van dit deel) de uwezentlijkheit van onz lighaam te bevestigen: en dieshalven, het wdenkbeelt, 't welk de wezentlijkheit van onz lighaam loghent, strijd tegen onze ziel, enz. gelijk voorgestelt wierd.

Elfde Voorstelling.

Al 't geen, 't welk onze lighaams macht van te doen en te werken vermeerdert, of vermindert, bevordert, of intoomt; het denkbeelt van dat ding vermeerdert, of vermindert, bevordert, of beteugelt de macht van te denken van onze ziel.

Betoging.

Deze Voorstelling blijkt uit de zevende Voorstelling van het tweede deel, of ook uit de veertiende Voorstelling van het zelfde deel.

xByvoegsel.

Wy zien dan dat de ziel grote veränderingen kan lijden, en nu tot meerder, en dat tot minder volmaaktheit overgaan; welke ylijdingen aan ons de zhartstochten van blijschap en droefheit verklaren. Ik zal dan vervolgens by blijschap die alijding verstaan, door de velke de bziel tot groter volmaaktheit, en by droefheit die lijding, daar door zy tot minder volmaaktheit overgaat. Wijders, de chartstocht van dblijschap, gezamentlijk tot de ziel en 't lighaam toegepast, noem ik ekitteling, of fvrolijkheit, en die van gdroefheit htreurigheit, of inaargeestigheit. Doch hier staat aan te merken, dat de kkitteling en ltreurigheit tot de mensch toegepast word, als een van zijn delen meer dan d' anderen aangedaan is; en mvrolijkheit en nnaargeestigheit, als zy alle gezamentlijk aangedaan zijn. Voorts, wat obegeerte is, heb ik in p't Byvoegsel van de negende qVoorstelling in dit deel verhaalt: en behalven deze drie ken ik geen andere voorname rhartstocht; want in 't volgende zal ik tonen, dat d' anderen uit deze drie spruiten. Doch eer ik wijder voortga, zo lust het my hier de tiende Voorstelling van dit deel bredelijker te verklaren, op dat men

klarelijker zou verstaan, op welke wijze het een sdenkbeelt tegen 't ander strijd.

In t't Byvoegsel van de zeventiende uVoorstelling in het tweede deel hebben wy getoont, dat het wdenkbeelt, 't welk de xwezentheit van de yziel zstelt, de awezentlijkheit van 't lighaam zo lang influit, als het lighaam zelf bwezentlijk is. Wijders, uit de dingen, die wy in de cToegift van d' achtste Voorstelling in het tweede deel, en in der zelfder dByvoegsel getoont hebben, volgt dat de tegenwoordige ewezentlijkheit van onze ziel van dit enige afhangt, namentlijk dat de ziel de fdadelijke wezentlijkheit des lighaams insluit. Eindelijk, wy hebben getoont, (bezie de zeventiende en achtiende Voorstelling van het tweede deel, met der zelfder gByvoegsel) dat het hvermogen van de iziel, daar door zy de zaken inbeeld, en daar aan gedenkt, ook van dit afhangt, dat zy zelve kdadelijke wezentlijkheit des lighaams insluit. Uit het welk volgt, dat de tegenwoordige wezentlijkheit van de ziel, en der zelfder vermogen van in te beelden wechgenomen word, zo haast de ziel aflaat van de tegenwoordige wezentlijkheit des lighaams te bevestigen. Maar d' oorzaak, daarom de lziel aflaat deze wezentlijkheit des lighaams te bevestigen, kan niet de ziel zelve zijn, (volgens de vierde Voorstelling van dit deel) noch ook dat het lighaam aflaat te wezen: want (volgens de zeste Voorstelling van het tweede deel) d' oorzaak, om de welke de ziel de wezentlijkheit van 't lighaam bevestigt, is niet om dat het lighaam begonnen heeft wezentlijk te zijn. Dieshalven, volgens de zelfde reden, laat zy niet af van de wezentlijkheit des lighaams zelf te bevestigen, om dat het lighaam aflaat te wezen : maar dit (volgens d' achtste mVoorstelling in het tweede deel) spruit uit een ander ndenkbeelt, 't welk de otegenwoordige wezentlijkheit van onz lighaam, en by gevolg ook van onze pziel, uitsluit, en 't welk zo verre tegen dat denkbeelt strijd, 't welk de qwezentheit van onze ziel rstelt.

Twaalfde Voorstelling.

De ziel poogt, zo veel als haar mogelijk is, die dingen in te beelden, de welken des lighaams svermogen van te doen, of te werken vermeerderen, of bevorderen.

Betoging.

Zo lang het menschelijk lighaam met die twijze is aangedaan, de welke de natuur van enig uitterlijk lighaam insluit, zo lang zal de menschelijke ziel het zelfde lighaam, als tegenwoordig, beschou-

wen; (volgens de zeventiende Voorstelling in het tweede deel) en by gevolg, (volgens de zevende Voorstelling van het tweede deel) zo lang de menschelijke ziel enig uitterlijk lighaam als tegenwoordig aanschout, dat is (volgens het uByvoegsel van de zelfde Voorstelling) inbeeld, zo lang is het menschelijk lighaam met die wwijze aangedaan, de welke de natuur van des zelfs uitterlijk lighaam insluit; en dieshalven, zo lang de xziel die dingen inbeeld, de welken onzes lighaams vermogen van te doen, of te werken vermeerderen, of bevorderen, zo lang is het lighaam met die ywijzen aangedaan, de welken des zelfs vermogen van te doen, of te werken vermeerderen, of bevorderen; (bezie d' eerste zVerëissching van dit deel) en by gevolg (volgens d' elfde aVoorstelling van dit deel) zo lang het vermogen van te denken in de ziel vermeerdert, of bevordert word; en dieshalven (volgens de zeste, of negende Voorstelling van dit deel) poogt de ziel, zo veel als zy kan, de zelfde dingen in te beelden; gelijk te betogen stond.

Dartiende Voorstelling.

Terwijl de ziel die dingen inbeeld, de welken des lighaams verrmogen van te doen, of te werken verminderen, of intomen, zo poogt zy, zo veel als zy kan, aan die dingen te gedenken, de welken der zelfder bwezentlijkheit uitsluiten.

cBetoging.

Zo lang de ziel iets zodanig inbeeld, zo lang word het vermogen der ziel, en des lighaams vermindert, of ingetoomt: (gelijk wy in de voorgaande Voorstelling betoogt hebben) en echter zal dit zo lang ingebeeld worden, tot dat de ziel iets anders inbeeld, 't welk de tegenwoordige dwezentlijkheit van dit uitsluit; (volgens de zeventiende eVoorstelling van het tweede deel) dat is, gelijk wy alreê getoont hebben, het vermogen van de ziel, en van 't lighaam word zo lang vermindert, of ingetoomt, tot dat de ziel iets anders inbeeld, 't welk de wezentlijkheit van dit uitsluit, en 't welk de ziel (volgens de negende Voorstelling van dit deel) zo veel, als haar mogelijk is, zal pogen in te beelden, of daar aan te gedenken; gelijk te betogen stond.

fToegift.

Hier uit volgt, dat de ziel een afkeer heeft van dingen in te beelden, de welken haar, en des lighaams vermogen verminderen, of intomen.

gByvoegsel.

Hier uit verstaan wy klarelijk wat liefde, en wat haat is. Namentlijk, de hliefde is niets anders, dan een iblijschap, die van het kdenkbeelt van een uitterlijke oorzaak verzelt word; en de lhaat niets anders, dan een mdroefheit, die van het denkbeelt van een uitterlijke oorzaak verzelt is. Wy zien wijders, dat de geen, die bemint, nootzakelijk poogt het geen, dat hy bemint, tegenwoordig te hebben, en te bewaren, en in tegendeel, dat de geen, die haat, het geen, daar op hy haat heeft, poogt te verdrijven, en te vernietigen. Maar van dit alles zullen wy hier na bredelijker spreken.

Veertiende Voorstelling.

Indien de ziel eens van twee nhartstochten te gelijk oaangedaan heeft geweest, als zy daar na van een van beiden aangedaan zal worden, zo zal zy ook van d' ander worden aangedaan.

pBetoging.

Indien het menschelijke lighaam eenmaal te gelijk van twee lighamen qaangedaan heeft geweest, zo zal de ziel namaals, als zy een van hen beide inbeeld, terstont ook aan d' ander gedenken: (volgens d' achtiende Voorstelling van het tweede deel.) Maar rd' inbeeldingen der ziel wijzen meer de sgesteltheit van onz lighaam aan, dan de natuur der uitterlijke lighamen; volgens de tweede tToegift van de zestiende uVoorstelling in het tweede deel: dieshalven, indien het lighaam, en by gevolg de ziel, (bezie de darde wBepaling van dit deel) eenmaal met twee xhartstochten te gelijk aangedaan heeft geweest, als het daar na van een van hen beide aangedaan zal worden, zo zal het ook van 't ander aangedaan worden; 't welk te betogen stond.

Vyftiende Voorstelling.

Yder ding kan by toeval oorzaak van yblijschap, zdroefheit, of abegeerte wezen.

Betoging.

Laat ons stellen dat een ziel van twee bhartstochten te gelijk caangedaan word, namentlijk van een, die haar dmacht van te doen, of te werken noch vermeerdert, noch vermindert; en van een ander, die de zelfde of vermeerdert, of vermindert: (bezie d' eerste eVerëissching van dit deel) uit de voorgaande fVoorstelling blijkt,

dat, als de ziel namaals van gene, als haar ware oorzaak, die (volgens gd'onderstelling) door zich haar macht van te denken noch vermeerdert, noch vermindert, aangedaan zal worden, zy terstont ook van deze andere, die haar macht van te denken vermeerdert, of vermindert, dat is (volgens het hByvoegsel van d'elfde Voorstelling in dit deel) van iblijschap, of van kdroefheit, aangedaan zal worden: en in dezer voegen zal die zaak, niet door zich, maar door toeval, oorzaak van blijschap of droefheit zijn. En door deze middel kan men lichtelijk tonen, dat die zaak by toeval oorzaak van lbegeerte kan wezen, gelijk wy voorgaven.

mToegift.

Uit dit alleen, dat wy enige zaak met de nhartstocht van blijschap, of droefheit, van de welke zy geen owerkende oorzaak is, aangeschout hebben, konnen wy de zelfde beminnen, of haten. Want hier uit alleen geschied het (volgens de veertiende pVoorstelling van dit deel) dat de qziel, met deze zaak namaals in te beelden, dpor de rhartstocht van blijschap, of van droefheit aangedaan word; dat is (volgens het sByvoegsel van d'elfde Voorstelling in dit deel) dat het vermogen van de ziel, en van 't lighaam, vermeerdert, of vermindert word, enz. en by gevolg (volgens de twaalfde Voorstelling van dit deel) dat de ziel de zelfde zaak begeert in te beelden, of (volgens de tToegift van de dartiende Voorstelling in dit deel) een afkeer daar af heeft: dat is (volgens het uByvoegsel van de dartiende wVoorstelling in dit deel) dat zy de zelfde bemint, of haat; 't welk te betogen stond.

xByvoegsel.

Hier uit verstaan wy, hoe het kan geschieden dat wy enige dingen beminnen, of haten, zonder enige oorzaak, die aan ons bekent is, maar alleenlijk (gelijk men zegt) door ytoegenegentheit en zafkeerlijkheit. En hier toe moeten ook die avoorwerpen, de welken ons met bblijschap, of met cdroefheit aandoen, toegepast worden, alleenlijk hier om, dat zy iets gelijk met de dvoorwerpen hebben, die ons gemenelijk met de zelfde ehartstochten aandoen; gelijk ik in de volgende fVoorstelling zal tonen. Ik weet wel dat de Schrijvers, die d' eersten deze namen van gtoegenegentheit en hafkeerlijkheit ingevoert hebben, met de zelfden zekere verborge ihoedanigheden der dingen hebben willen aanwijzen: Maar echter geloof ik dat het aan ons vrystaat by de zelfden de bekende, of openbare hoedanigheden te verstaan.

Zestiende kVoorstelling.

Hier uit alleen, dat wy ons inbeelden, dat enig ding iets heeft, dat gelijk is met het lvoorwerp, 't welk de ziel gemenelijk met blijschap, of met droefheit maandoet, hoewel het geen, daar door de zaak met het voorwerp gelijk is, niet nd' uitwerkende oorzaak van deze ohartstochten is; hier uit alleen, zeg ik, zullen wy echter die zaak of beminnen, of haten.

pBetoging.

Wy hebben dit, 't welk gelijk is met het qvoorwerp, in 't voorwerp zelf (by ronderstelling) met de shartstocht van blijschap, of van droefheit aangeschout. En dieshalven, (volgens de veertiende tVoorstelling van dit deel) als de uziel met des zelfs beelt waangedaan zal worden, zo zal zy ook terstont met deze, of die hartstocht aangedaan worden: en by gevolg, de zaak, die wy bevatten dit zelfde te hebben, zal (volgens de vijftiende Voorstelling van dit deel) by toeval oorzaak van blijschap, of droef heit wezen: in voegen dat (volgens de voorgaande xToegift) wy de zelfde, schoon dit, daar door het met het yvoorwerp gelijk is, niet zd'uitwerkende oorzaak dezer ahartstochten is, echter zullen beminnen, of haten; gelijk te betogen stond.

Zeventiende Voorstelling.

Indien wy ons inbeelden dat de zaak, die ons gemenelijk met de bhartstocht van droefheit caandoet, iets gelijk heeft met een andere, die ons gemenelijk met een even grote hartstocht van blijschap aandoet, zo zullen wy de zelfde te gelijk haten en beminnen.

dBetoging.

Want deze zaak is (volgens ed'onderstelling) door zich oorzaak van droefheit: en (volgens het fByvoegsel van de dartiende gVoorstelling in dit deel) voor zo veel wy ons de zelfde met deze hhartstocht inbeelden, haten wy haar; en voor zo veel wy ons daerënboven inbeelden dat zy iets heeft, 't welk met het ander gelijk is, dat ons gemenelijk met even grote hartstocht van blijschap iaandoet, met even grote poging van blijschap zullen wy haar beminnen; (volgens de voorgaande Voorstelling) en dieshalven zullen wy gelijkelijk de zelfde haten en beminnen: 't welk te betogen stond.

kByvoegsel.

Deze lgesteltenis van de ziel, namelijk, die uit twee strijdige mhartstochten spruit, word nvlotheit, of wankelheit van gemoed genoemt, de welke dieshalven op de hartstocht haar opzicht heeft, gelijk de otwijffeling op pd'inbeelding; bezie het qByvoegsel van de vierenveertigste rVoorstelling in het tweede deel: en de svlotheit, of wankelheit des gemoeds, en de ttwijffeling verschillen niet van malkander, dan in meerder en minder. Maar hier staat aan te merken dat ik (in de voorgaande Voorstelling) deze uvlotheden, of wankelheden des gemoeds van oorzaken heb afgeleid, die door zich oorzaak van d'een, en by toeval oorzaak van d'ander whartstocht zijn: 't welk ik daaröm gedaan heb, om dat zy dus gemakkelijker uit de voorgaanden afgeleid konnen worden: en niet om dat ik ontken dat de vlotheden, of wankelheden des gemoeds ten meestendeel uit het xvoorwerp voortkomen, 't welk yd'uitwerkende oorzaak van de beide zhartstochten is. Want het menschelijk lighaam (volgens d'eerste aVerëissching in het tweede deel) bestaat uit zeer veel bondeeligen van verscheide natuur, en kan dieshalven (volgens d'eerste cKundigheit na het darde dVoorbewijs, 't welk achter de dartiende eVoorstelling in het tweede deel te zien is) van een en het zelfde lighaam op zeer veel en verscheide wijzen faangedaan worden: en in tegendeel, dewijl een en het zelfde ding op veel wijzen aangedaan kan worden, zo kan ook een en het zelfde deel des lighaams op verscheide wijzen aangedaan worden. Uit het welk wy lichtelijk konnen begrijpen, dat een en het zelfde gvoorwerp d'oorzaak van veel en strijdige hhartstochten kan wezen.

Achtiende iVoorstelling.

De menschword van het beelt van de voorgaande, of toekomende zaak met de zelfde khartstocht van blijschap en droefheit aangedaan, als van het beelt van de tegenwoordige zaak.

lBetoging.

Zo lang de mensch van het beelt van enige zaak maangedaan word, zo aanschout hy de zaak als tegenwoordig, schoon zy niet nwezentlijk is; (volgens de zeventiende Voorstelling in het tweede deel, met der zelfder oToegift) en beeld het zich niet in als alreê voorby, of toekomende, dan voor zo veel des zelfs beelt aan het beelt van de voorgaande, of toekomende tijt gevoegt is. (bezie het

pByvoegsel van de vierënveertigste qVoorstelling in het tweede deel) Dieshalven, het beelt van de zaak, in zich alleen aangemerkt, is het zelfde, 't zy zy op de toekomende, of op de verlede, of op de tegenwoordige tijt toegepast word; dat is (volgens de rToegift van de zestiende sVoorstelling in het tweede deel) des lighaams tgesteltenis, of uhartstocht is de zelfde, 't zy het beelt is van een voorgaande, of toekomende, of tegenwoordige zaak; en dieshalven is de whartstocht van blijschap en droefheit de zelfde, 't zy het beelt is van een voorgaande, of toekomende, of tegenwoordige zaak; gelijk te betogen stond.

Eerste xByvoegsel.

Ik noem een zaak voor zo veel verlede, of toekomende, als wy van de zelfde yaangedaan geweest hebben, of aangedaan zullen worden. Tot een voorbeelt, voor zo veel wy de zelfde gezien hebben, of zien zullen, voor zo veel verheugt zy ons, of zal ons verheugen, heeft zy ons beledigt, of zal ons beledigen, enz. Want voor zo veel wy ons de zelfde dus inbeelden, voor zo veel bevestigen wy der zelfder zwezentlijkheit: dat is, het lighaam word van geen ahartstocht aangedaan, die de bwezentlijkheit van de zaak uitsluit en dieshalven (volgens de zeventiende cVoorstelling in het tweede deel) word het lighaam door het beelt van de zelfde zaak op de zelfde wijze aangedaan, als of de zaak zelve tegenwoordig was. Maar dewijl echter dikwijls gebeurt dat de genen, die veel dingen beproeft hebben, dvlot en in waggeling zijn, zo lang zy de zaak als toekomende, of verlede aanschouwen, en deurgaans aan d'uitgang van de zaak twijffelen; (bezie het eByvoegsel van de vierënveertigste Voorstelling in het tweede deel) zo gebeurt het dat de fhartstochten, die uit gelijke beelden der dingen spruiten, niet zeer bestandig zijn, maar dat zy dikwijls door de beelden der andere dingen ontroert worden, tot dat de menschen van d' uitgang van de zaak zeker zijn.

Tweede Byvoegsel.

Uit de dingen, die nu gezegt zijn, verstaan wy wat ghoop, hvrees, igerustheit, kwanhoop, lvreucht en mknaging van geweten is. Want de hoop is niets anders, dan een onbestandige nblijschap, uit het beelt van een toekomende, of verlede zaak gesproten, van welker uitgang wy twijffelen. De vrees, in tegendeel, is een onbestandige odroef heit, ook uit het beelt van een twijffelachtige zaak gesproten. Wijders, indien de ptwijffeling dezer qhartstochten wechgenomen word, zo word uit hoop gerustheit, en uit vrees

wanhoop; namentlijk blijschap, of droefheit, uit het beeelt van de zaak gesproten, die wy gevreest, of gehoopt hebben. Voorts, de rvreucht is een sblijschap, uit het beelt van een voorgaande zaak gesproten, van welker uitgang wy getwijffelt hebben. Eindelijk, de tknaging van geweten is een udroefheit, tegen de wvreucht gestelt.

Negentiende xVoorstelling.

Degeen, die zich inbeeld dat het geen 't welk hy bemint, vernietigt word, zal zich bedroeven; en zich verblijden, zo het bewaart word.

yBetoging.

De zziel poogt zo veel, als zy kan, die dingen in te beelden, de welken des lighaams vermogen van te doen vermeerderen, of bevorren; (volgens de twaalfde aVoorstelling van dit deel) dat is (volgens het bByvoegsel van der zelfder Voorstelling) de dingen, die zy bemint. Marr d' inbeelding word van die dingen gevordert en geholpen, de welken de cwezentlijkheit van de zaak stellen, en, in tegendeel, van die dingen ingetoomt, de welken de wezentlijkheit van de zaak uitsluiten; volgens de zeventiende dVoorstelling van het tweede deel: dieshalven, de beelden der dingen, de welken de wezentlijkheit van de beminde zaak stellen, helpen en bevorderen de epoging der fziel, door de welke zy de beminde zaak poogt in te beelden; dat is (volgens het gByvoegsel van d' elfde Voorstelling in dit deel) doen de ziel met blijschap aan: in tegendeel, de beelden, die de hwezentlijkheit van de beminde zaak uitsluiten, tomen de zelfde poging der ziel in; dat is, (volgens het zelfde Byvoegsel) doen de ziel met droefheit aan. De geen dan, die zich inbeeld dat het geen, 't welk hy bemint, vernietigt word, zal zich bedroeven, enz. gelijk te betogen stond.

Twintigste iVoorstelling.

De geen, die zich inbeeld dat het geen, 't welk hy haat, vernietigt word, zal zich verblijden.

kBetoging.

De lziel (volgens de dartiende Voorstelling van dit deel) poogt die dingen in te beelden, de welken de mwezentlijkheit der zaken, door de welken des lighaams vermogen van te doen vermindert, of ingetoomt word, uitsluiten; dat is (volgens het nByvoegsel van de zelfde Voorstelling) poogt die dingen in te beelden, de welken de

wezentlijkheit der zaken, die zy haat, uitsluiten: en dieshalven, het beelt van de zaak, die de wezentlijkheit van 't geen uitsluit, 't welk; van de ziel gehaat word, helpt en bevordert deze opoging der ziel; dat is (volgens het Byvoegsel van d' elfde Voorstelling in dit deel) doet de ziel met pblijschap aan. De geen dan, die zich inbeeld dat het geen, 't welk hy haat, vernietigt word, zal zich verblijden; gelijk te betogen stond.

Eenentwintigste qVoorstelling.

De geen, die zich inbeeld dat het geen, 't welk hy bemint, met blijschap, of met droefheit aangedaan is, zal ook met blijschap, of met droefheit aangedaan worden: en deze beide rhartstochten zullen in de minnaar groter, of kleinder wezen, naar dat zy beide groter, of kleinder in de beminde zaak zijn.

sBetoging.

De beelden der dingen, (gelijk wy in de negentiende Voorstelling van dit deel betoogt hebben) die de twezentlijkheit van de beminde zaak stellen, helpen en bevorderen de upoging van de ziel, daar door zy de beminde zaak zelve poogt in te beelden. Maar de blijschap stelt de wezentlijkheit van de blijde zaak, en zo veel te groter, als de whartstocht van blijschap groter is: (want daar is, volgens het xByvoegsel van d' elfde yVoorstelling in dit deel, een zovergang tot een groter volmaaktheit) dieshalven, het beelt der blyschap van de beminde zaak in de minnaar helpt en bevordert de poging van de ziel zelve; dat is (volgens het Byvoegsel van d' elfde Voorstelling in dit deel) doet de minnaar met blijschap aan, en met zo veel te groter blijschap, als deze ahartstocht in de beminde zaak groter heeft geweest; 't welk het eerste was. Wijders, voor zo veel enig ding met droefheit aangedaan word, voor zo veel word het vernietigt, en zo veel te meer, als het met groter droefheit aangedaan word; volgens het zelfde bByvoegsel van d' elfde Voorstelling in dit deel: dieshalven (volgens de negentiende Voorstelling in dit deel) de geen, die zich inbeeld dat het geen, 't welk hy bemint, met droefheit word aangedaan, zal ook met droefheit aangedaan worden, en met zo veel te groter droefheit, als deze chartstocht groter in de beminde zaak geweest zal hebben; gelijk voorgestelt was.

Tweentwintigste dVoorstelling.

Indien wy ons inbeelden dat iemant een zaak, die wy beminnen, met blijschap aandoet, zo zullen wy met liefde tot

hem aangedaan worden. Indien, in tegendeel, wy ons inbeelden dat de zelfde deze zaak met droefheit aandoet, zo zullen wy ook met haat tegen hem aangedaan worden.

cBetoging.

De geen, die de zaak, de welke wy beminnen, met blijschap, of met droefheit aandoet, doet ons ook met blijschap, of met droefheit aan; namelijk, zo wy ons de beminde zaak met blijschap, of met droefheit aangedaan inbeelden; volgens de voorgaande Voorstelling. En deze blijschap, of droefheit word in ons onderstelt met het fdenkbeelt van een uitterlijke oorzaak verzelt te zijn: dieshalven, (volgens de dartiende Voorstelling in dit deel) indien wy ons inbeelden dat iemant een ding, 't welk wy beminnen, met blijschap, of met droefheit aandoet, zo zullen wy tegen de zelfde met liefde, of met haat aangedaan worden; 't welk te betogen stond.

hByvoegsel.

D' eenentwintigste iVoorstelling verklaart aan ons, wat kmedelijden is, die wy konnen bepalen, dat het is een droefheit, uit eens anders schade gesproten. Maar ik weet niet met welke naam de blijschap, die uit eens anders goet spruit, genoemt moet worden. Voorts, de liefde tot de geen, die aan een ander wel gedaan heeft, zullen lwy gunst, en, in tegendeel, de haat tegen de geen, die aan iemant quaat gedaan heeft, meuvelneeming noemen. Eindelijk staat aan te merken, dat wy niet alleenlijk nmedelijden met die zaak hebben, de welke wy beminnen; (gelijk wy in de voorgaande eenëntwintigste oVoorstelling hebben getoont) maar ook met de gene, die wy te voren met geen genegentheit gevolgt hebben, zo wy de zelfde ons gelijk oordeelen: (gelijk wy hier na zullen tonen) en dat wy dieshalven ook de geen begunstigen, die aan 't gelijke wel gedaan heeft, en, in tegendeel, ons tegen de geen vergrammen, die 't gelijke schade aangedaan heeft.

Drieentwintigste Voorstelling.

De geen, die zich het geen, dat hy haat, met droefheit aangedaan inbeeld, zal zich verblijden: integendeel, indien hy zich het zelfde met blijschap aangedaan te zijn inbeeld, zo zal hy zich bedroeven: en deze beide phartstochten zullen groter of kleinder wezen, naar dat des zelfs strijdige hartstocht groter of kleinder in 't geen is, dat hy haat.

qBetoging.

Voor zo veel een hatelijke zaak met droefheit aangedaan word, voor zo veel word zy vernietigt, en zo veel te meer, als zy met groter droefheit word aangedaan; volgens het rByvoegsel van d' elfde sVoorstelling in dit deel. De geen dan, die (volgens de twintigste Voorstelling van dit deel) zich een zaak, die hy haat, met droefheit aangedaan inbeeld, zal in tegendeel met blijschap aangedaan worden, en met zo veel te groter blijschap, als hy zich inbeeld dat de hatelijke zaak met groter droefheit aangedaan is; 't welk het eerste was. Wijders, de blijschap stelt twezentlijkheit van de blijde zaak, (volgens het zelfde uByvoegsel van d'elfde wVoorstelling in dit deel) en zo veel te groter, als de blijschap groter word bevat. Indien iemant zich inbeeld dat de geen, die hy haat, met blijschap aangedaan is, zo zal (volgens de dartiende Voorstelling van dit deel) deze xinbeelding zijn ypoging intomen; dat is, (volgens het Byvoegsel van d' elfde Voorstelling in dit deel) de geen, die haat, zal met droefheit aangedaan worden, enz. 't welk te betogen stond.

zByvoegsel.

Deze blijschap kan naauwelijks bestandig, en zonder enige strijt des gemoeds wezen. Want (gelijk ik terstont in de zevenëntwintigste Voorstelling, zal tonen) voor zo veel hy zich inbeeld een zaak, hem gelijk, met de ahartstocht van droefheit aangedaan te worden, voor zo veel moet hy zich ook bedroeven; en recht anders, zo hy zich inbeeld dat de zelfde met blijschap aangedaan word. Maar wy merken hier op de haat alleen.

Vierentwintigste bVoorstelling.

Indien wy ons inbeelden dat iemant een zaak, die wy haten, met blijschap aandoet, zo worden wy ook met haat tegen hem aangedaan. Maar indien wy, daarëntegen, ons inbeelden dat de zelfde de zelfde zaak met droefheit aandoet, zo worden wy met liefde tot hem aangedaan.

Betoging.

Deze Voorstelling word op de zelfde wijze betoogt, als de tweeëntwintigste Voorstelling van dit deel, die men na te zien heeft.

cByvoegsel.

Deze en diergelijke dhartstochten van haat worden op de enijt toegepast, die dieshalven niets anders is, dan de fhaat zelf voor

zo veel de zelfde aangemerkt word dat zy de mensch in dier voegen geschikt maakt, dat hy in eens anders quaat vermaak schept, en, in tegendeel, dat hy zich over des zelfs goet bedroeft.

Vyfentwintigste gVoorstelling.

Wy pogen dit alles van ons, en van de beminde zaak te bevestigen, 't welk wy ons inbeelden dat ons, of de beminde zaak met blijschap aandoet; en, in tegendeel, dit alles t' ontkennen, 't welk wy ons inbeelden dat ons, of de beminde zaak met droefheit aandoet.

hBetoging.

Dit, 't welk wy ons inbeelden dat de beminde zaak met blijschap, of met droefheit aandoet, doet ons ook met blijschap, of met droefheit aan; volgens d' eenëntwintigste Voorstelling van dit deel: maar de ziel poogt, (volgens de twaalfde Voorstelling van dit deel) zo veel als haar mogelijk is, die dingen, de welken ons met blijschap aandoen, in te beelden, dat is (volgens de zeventiende Voorstelling van het tweede deel, en des zelfs Toegift) als tegenwoordig t'aanschouwen, en in tegendeel (volgens de dartiende Voorstelling van dit deel) de dingen, die ons met droefheit aandoen, en der zelfder iwezentlijkheit uit te sluiten. Dieshalven, wy pogen van ons, en van de beminde zaak dit alles te bevestigen, 't welk wy ons inbeelden dat ons, of de beminde zaak met blischap aandoet; en in tegendeel, gelijk te betogen stond.

Zesentwintigste Voorstelling.

Wy pogen van de zaak, die wy haten, al 't geen te bevestigeu, 't welk wy ons inbeelden dat haar met droefheit aandoet, en in tegendeel dat t' ontkennen, 't welk wy ons inbeelden dat haar met blijschap aandoet.

Betoging.

Deze kVoorstelling, volgt uit de drieëntwintigste Voorstelling, gelijk de voorgaande uit d' eenëntwintigste Voorstelling van dit deel.

lByvoegsel.

Wy zien dat hier door lichtelijk gebeurt, dat de mensch van zich, en van de beminde zaak hoger gevoelt, dan billijk is, en in tegendeel, van de zaak, die hy haat, laeger gevoelt. Deze minbeelding,

als zy haar opzicht op de mensch heeft, die hoger van zich gevoelt, dan billijk is, word nverwaantheit genoemt, en is zeker slach van osporeloosheit, om dat de mensch met ope ogen droomt dat hy alle die dingen vermag, de welken hy door d' inbeelding alleen bekoomt, en die hy dieshalven als pzakelijk aanschout, en zich daar over verheugt, zo lang hy die dingen zich niet kan inbeelden, de welken der zelfder qwezentlijkheit uitsluiten, en zijn vermogen van te doen rbepalen. De sverwaantheit dan is een blijschap, hier uit gesproten, dat de mensch hoger, dan billijk is, van zich gevoelt. Wijders, de blijschap, die hier uitspruit, dat de mensch van een ander hoger, dan billijk is, gevoelt, word tachting, en eindelijk die blijschap, de welke hier uitspruit, dat hy van een ander laeger gevoelt, dan billijk is, uverachting genoemt.

Zevenentwintigste wVoorstelling.

Hier uit, dat wy ons inbeelden dat een zaak, ons gelijk, en die wy met geen xhartstocht vervolgt hebben, met enige hartstocht aangedaan word, worden wy met gelijke hartstocht aangedaan.

yBetoging.

De zbeelden der dingen zijn ad'aandoeningen van 't menschelijk lighaam, welker bdenkbeelden d'uitterlijke lighamen als tegenwoordig aan ons vertonen; (volgens het cByvoegsel van de zeventiende dVoorstelling in het tweede deel) dat is (volgens de zestiende Voorstelling van het tweede deel) welker edenkbeelden de natuur van onz lighaam, en te gelijk de tegenwoordige natuur van 't uitterlijk lighaam finsluiten. Indien dan de natuur van 't uitterlijk lighaam met de natuur van onz lighaam gelijk is, zo zal het denkbeelt van 't uitterlijk lighaam, 't welk wy inbeelden, een gaandoening onzes lighaams, die met d' aandoening van 't uitterlijk lighaam gelijk is, hinsluiten; en by gevolg, indien wy ons inbeelden dat iemant, ons gelijk, met enige ihartstocht aangedaan is, zo zal deze kinbeelding een laandoening, met deze aandoening onzes lighaams gelijk, uitdrukken. Dieshalven, hier uit, dat wy ons inbeelden dat enig ding, ons gelijk, met enige mhartstocht aangedaan word, worden wy met een zelfde hartstocht, als dat ding zelf, aangedaan. Maar indien wy een zaak, ons gelijk, haten, zo worden wy dus verre (volgens de drieëntwintigste nVoorstelling van dit deel) met een ohartstocht, die daar tegen strijdig is, aangedaan, en niet met een gelijke; gelijk voorgestelt wierd.

pByvoegsel.

Deze qnavolging van rhartstochten, op de droefheit toegepast, word smedelijden, (bezie hier af het tByvoegsel van de tweeëntwintigste uVoorstelling in dit deel) en, op de wbegeerte toegepast, xnayvering genoemt; de welke dieshalven niets anders is, dan de begeerte van enig ding, de welke in ons hier uit geboren word, dat wy ons inbeelden dat anderen, ons gelijk, de zelfde begeerte hebben.

Eerste yToegift.

Indien wy ons inbeelden dat iemant een zaak, ons geljk, en de welke wy met geen zhartstocht nagejaagt hebben, met blijschap aandoet, zo zullen wy met liefde tot hem aangedaan worden: in tegendeel, indien wy ons inbeelden dat de zelfde de zelfde zaak met droefheit aandoet, zo zullen wy met haat tot hem aangedaan worden.

Betoging.

Dit word op de zelfde wijze uit de voorgaande aVoorstelling betoogt, als de tweeëntwintigste Voorstelling van dit deel uit d'eenentwintigste Voorstelling.

Tweede bToegift.

Wy konnen een zaak, daar wy deernis meê hebben, niet om dat der zelfder celende ons met droefheit aandoet.

dBetoging.

Want indien wy daarom de zelfde konden haten, zo zouden wy (volgens de drieëntwintigste Voorstelling van dit deel) ons uit der zelfder droefheit verblijden; 't welk tegen ed'onderstelling is.

Darde fToegift.

Wy zullen, zo veel als ons mogelijk is, pogen de zaak daar over wy deernis hebben, van elende te verlossen.

gBetoging.

Het geen, 't welk de zaak, daar over wy deernis hebben, met droefheit aandoet, doet ons ook met gelijke droefheit aan; volgens de voorgaande hVoorstelling. En dieshalven zullen wy pogen al het geen, dat de iwezentlijkheit van die zaak wechneemt, of dat de zaak vernietigt, te gedenken; (volgens de dartiende Voorstelling van dit deel) dat is (volgens het kByvoegsel van de negende Voorstelling in dit deel) wy zullen trachten dit te vernietigen, of wy zullen bepaalt worden tot dit te vernietigen: en dieshalven zullen wy pogen de zaak, daar over wy deernis hebben, van haar elende te verlossen; 't welk te betogen stond.

lByvoegsel.

Deze wil, of deze mluft van wel te doen, die hier uit spruit, dat wy deernis over de zaak hebben, aan de welke wy weldaat willen doen, word ngoetwilligheit genoemt, de welke dieshalven niets anders is, dan een obegeerte uit pmedelijden gesproten. Voorts, wat de liefde en haat tot de geen aangaat, die de zaak, de welke wy ons inbeelden ons gelijk te zijn, goet of quaat aangedaan heeft, bezie hier af het qByvoegsel van de tweeëntwintigste Voorstelling in dit deel.

Achtentwintigste rVoorstelling.

Wy pogen al 't geen te bevorderen, 't welk wy ons inbeelden tot sblijschap dienstig te zijn, en in tegendeel al 't geen af te weren, of te vernietigen, 't welk wy ons inbeelden tot tdroefheit te konnen strekken.

uBetoging.

Wy pogen, zo veel als wy konnen, het geen in te beelden, dat wy ons inbeelden tot blijschap te konnen strekken: (volgens de twaalfde wVoorstelling van dit deel) dat is, (volgens de zeventiende Voorstelling van het tweede deel) wy zullen pogen, zo veel als ons mogelijk is, het zelfde als tegenwoordig, of als xwarelijk wezentlijk zijnde, t' aanschouwen. Maar de poging van de ziel, of het vermogen in te denken, en gezamentlijk de natuur is gelijk met des lighaams poging, of macht in te werken; gelijk klarelijk volgt uit de yToegift van de zevende zVoorstelling, en uit de Toegift van d' elfde Voorstelling in het tweede deel. Dieshalven pogen wy avolstrektelijk dat het zelfde bwezentlijk zy, of ('t welk, volgens het cByvoegsel van de negende Voorstelling in dit deel, het zelfde is) wy hebben 'er trek toe, en doen 'er onze best om, 't welk het eerste was. Voorts, indien wy dit, 't welk wy geloven oorzaak van droefheit te zijn, dat is, (volgens het Byvoegsel van de dartiende Voorstelling in dit deel) indien wy ons inbeelden dat dit, 't welk wy haten, vernietigt word, zo zullen wy ons verblijden; volgens de twintigste Voorstelling in dit deel: en dieshalven zullen wy (volgens 't eerste deel van deze Voorstelling) het zelfde pogen te vernietigen, of (volgens de dartiende Voorstelling van dit deel) van ons af te weren, op dat wy het zelfde niet als tegenwoordig zouden aanschouwen; 't welk het tweede was.

Negenentwintigste aVoorstelling.

Wy zullen ook pogen al 't geen te doen, 't welk, gelijk wy+ ons inbeelden, de menschen met blijschap aanschouwen; en, in tegendeel, zy zullen een afkeer hebben van het geen te doen, van 't welk de menschen, gelijk wy ons inbeelden, een afkeer hebben.

cBetoging.

Hier uit, dat wy ons inbeelden dat de menschen iets beminnen, of haten, zullen wy het zelfde beminnen, of haten; (volgens de zevenentwintigste fVoorstelling in dit deel) dat is, (volgens het gByvoegsel van de dartiende Voorstelling in dit deel) daar door zelfs zullen wy ons over de tegenwoordigheit van die zaak of verblijden, of bedroeven: en dieshalven (volgens de voorgaande Voorstelling) zullen wy pogen al 't geen te doen, 't welk, gelijk wy ons inbeelden, de menschen beminnen, of met blijschap aanschouwen, enz. gelijk te betogen stond.

hByvoegsel.

Deze ipoging van iets te doen, en ook van iets na te laten, alleenlijk daarom, op dat wy aangenaam aan de menschen zouden wezen, word kroemzucht genoemt; voornamelijk als wy zo gratiglijk pogen het gemeen volk te behagen, dat wy, met onze, of eens anders schade, enige dingen pogen te doen, of na te laten: andersins heeft zy gemenelijk de naam van lheusheit Wijders, ik noem die blijschap mlof, met de welke wy ons de ndoening van een ander inbeelden, daar meê hy gepoogt heeft ons te verheugen, en in tegendeel olafter die droefheit, daar door wy een pafkeer van zijn bedrijf hebben.

Dartigste qVoorstelling.

Indien iemant iets gedaan heeft, 't welk, gelijk hy zich inbeeld, d' anderen met blischap aandoet, deze, van zijn rdenkbeelt, als des zelfs oorzaak, verzelt, zal met blijschap aangedaan worden, of zich zelf met blijschap aanschouwen. In tegendeel, indien hy iets doet, 't welk, gelijk hy zich inbeeld, d' anderen met droefheit aandoet, zo zal hy zich zelf met droefheit aanschouwen.

sBetoging.

De geen, die zich inbeeld dat hy d' anderen met blijschap, of met

droefheit aandoet, zal daar door (volgens de zevenëntwintigste tVoorstelling in dit deel) met blijschap, of met droefheit aangedaan worden. Maar dewijl de mensch (volgens de negentiende en drieëntwintigste Voorstelling van het tweede deel) van zich zelf umeêwustig is door wd' aandoeningen, door de welken hy tot doen xbepaalt word, zo zal de geen, die iets gedaan heeft, 't welk, gelijk hy zich inbeeld, d' anderen met blijschap aandoet, van blijschap, met ybewustheit van zich zelf, als d' oorzaak van zijn blijschap, aangedaan worden, of zich zelf met blijschap aanschouwen: en in tegendeel, gelijk voorgestelt is.

zByvoegsel.

Dewijl de liefde (volgens het Byvoegsel van de dartiende aVoorstelling in dit deel) een blijschap is, die van het bdenkbeelt van een uitterlijke zaak verzelt is, zo zal dan deze blijschap en droef heit zeker cslach van liefde en haat wezen. Maar vermits de liefde en haat tot d' uitterlijke dvoorwerpen toegepast worden, zo zullen wy deze ehartstochten met andere namen aanwijzen: te weten, wy zullen de blijschap, van het fdenkbeelt van een innerlijke oorzaak verzelt, groem, en de droef heit, hier tegen strijdig, hschaamte noemen; ik wil zeggen dat, als de blijschap, of droefheit hier uit spruit, de mensch meent dat hy geprezen, of gelastert word: andersins zal ik de blijschap, van het denkbeelt van een inwendige oorzaak verzelt, met de naam van igerustheit op zich zelf, en de droefheit, daar tegen strijdig, met de naam van kberou aanwijzen. Wijders, dewijl het (volgens de lToegift van de zeventiende Voorstelling in het tweede deel) gebeuren kan dat de blijschap, met de welke iemant zich inbeeld d' anderen aan te doen, alleenlijk minbeeldig is, en (volgens de vijfëntwintigste nVoorstelling van dit deel) yder poogt alles zich in te beelden, 't welk hy meent dat hem met blijschap aandoet, zo kan lichtelijk gebeuren, dat de oroemrijke verwaant is, en zich inbeeld dat hy by alle menschen aangenaam is, als hy aan alle tot een last verstrekt.

Eenendartigste Voorstelling.

Indien wy ons inbeelden dat iemant iets bemint, begeert, of haat, 't welk wy zelf beminnen, begeren, of haten, zo zullen wy daarom die zaak stantvastiglijker beminnen, enz. Maar indien wy ons inbeelden dat hy een afkeer of tegenheit van 't geen heeft, dat wy beminnen, of in tegendeel, dat hy

't geen bemint, 't welk wy haten, zo zullen wy zekere pvlotheit des gemoeds lijden.

qBetoging.

Hier om alleen, dat wy ons inbeelden dat iemant iets bemint, zullen wy het beminnen; volgens de zevenëntwintigste rVoorstelling van dit deel: maar wy onderstellen dat wy, zonder dit, het zelfde beminnen; zo koomt 'er dan nieuwe oorzaak by de liefde, van de welke zy gequeekt word; en dieshalven zullen wy dit, dat wy beminnen, hier door stantvastelijker beminnen. Wijders, hier uit, dat wy ons inbeelden dat iemant een afkeer van iets heeft, daaröm zullen wy 'er ook een afkeer af hebben; volgens de zelfde Voorstelling. Maar indien wy sonderstellen dat wy ter zelfde tijt het zelfde beminnen, zo zullen wy ter zelfde tijt het zelfde beminnen, en te gelijk af keerig daar af wezen, of (volgens het tByvoegsel van de zeventiende Voorstelling in dit deel) uvlotheit des gemoeds lijden; gelijk te betogen stond.

wToegift.

Hier uit, en uit d' achtëntwintigste xVoorstelling van dit deel volgt dat yder, zo veel als hem mogelijk is, poogt dat yder het geen, 't welk hy zelf bemint, zal beminnen, en dat hy ook het geen, 't welk hy haat, zal haten. Hier uit spruit dit van de yDichter: wy minnaars hopen gezamentlijk, en vrezen gezamentlijk; straf en onbuigsaam is hy, die het geen bemint, 't welk van een ander gelaten word.

zByvoegsel.

Deze apoging van uit te werken dat yder het geen, 't welk hy zelf bemint, of haat, zal goet keuren, is, warelijk broemzucht. (Bezie het Byvoegsel van de negenëntwintigste Voorstelling in dit deel) En dieshalven zien wy dat yder van natuur begeert dat d' anderen naar zijn zin en verstant leven. En dewijl zy alle gezamentlijk hier naar trachten, zo zijn zy aan malkander een beletsel; en dewijl zy alle van alle geprezen, of bemint willen zijn, zo haten zy elkänder.

Tweendartigste Voorstelling.

Indien wy ons inbeelden dat iemant zich over een zaak verheugt, die een alleen kan genieten, zo zullen wy pogen te weeg te brengen dat hy die zaak niet geniet.

Betoging.

Hier uit alleen, dat wy ons inbeelden dat iemant over enige zaak verheugt is, zullen wy (volgens de zevenëntwintigste wVoorstelling

van dit deel, met der zelfder eerste xToegift) die zaak bemminen, en ons daar mede begeren te vermaken: maar (volgens yd' onderstelling) wy beelden ons in dat dit aan deze blijschap hinderlijk is, dat hy zich over die zaak verheugt; en dieshalven zullen wy (volgens d'achtëntwintigste Voorstelling van dit deel) pogen dat hy de zelfde niet geniet; 't welk te betogen stond.

zByvoegsel.

Wy zien dan dat het met de natuur der menschen deurgaans in dier voegen is gestelt, dat zy medelijden met de genen hebben, die in een quade staat staan, en dat zy de genen benijden, die voorspoedig zijn; en (volgens de voorgaande aVoorstelling) met zo veel te groter haat, als zy de zaak, die zy zich inbeelden, dat van een ander genoten word, meer beminnen. Wy zien wijders dat uit de zelfde beigenschap van de menschelijke natuur, uit de welke volgt dat de menschen cmedelijdig zijn, ook volgt dat zy dnijdig en eroemzuchtig zijn. Eindelijk, indien wy met d' ervarentheit zelve te raat willen gaan, wy zullen bevinden dat zy dit alles leert, voornamelijk zo wy op d' eerste jaren van onz leven zullen merken. Want wy bevinden dat de kinderen, om dat hun lighaam geduriglijk als fin gelijk gewicht is, hier om alleen lachen, of huilen, om dat zy anderen zien lachen of huilen; en voorts, al 't geen, dat zy anderen zien doen, begeren zy terstont na te volgen, en willen eindelijk voor zich al 't geen, met het welk, gelijk zy zich inbeelden, anderen zich verheugen: namelijk, om dat de beelden der dingen, gelijk wy gezegt hebben, gd' aandoeningen van 't lighaam zelven zijn, of de hwijzen, door de welken het menschelijk lighaam van d' uitwendige oorzaken word aangedaan, en geschikt tot dit, of dat te doen.

Drieendartigste iVoorstelling.

Als wy een zaak, ons gelijk, beminnen, zo pogen wy, zo veel als ons mogelijk is, te maken dat zy ons ook bemint.

kBetoging.

Wy pogen ons de zaak, die wy beminnen, zo veel, als ons mogelijk is, boven d' anderen in te beelden; volgens de twaalfde Voorstelling van dit deel) Indien dan de zaak ons gelijk is, zo zullen wy (volgens de negenëntwintigste Voorstelling van dit deel) pogen haar met blijschap boven d' anderen aan te doen; of wy zullen, zo veel als ons mogelijk is, pogen te weeg te brengen dat de beminde zaak, van blijschap, lin 't byzijn van onz denkbeelt, aangedaan word;

dat is, (volgens het mByvoegsel van de dartiende Voorstelling in dit deel) dat zy ons weêr bemint; gelijk te betogen stond.

Vierendartigste nVoorstelling.

Hoe wy ons inbeelden dat de beminde zaak met groter ohartstocht tot ons aangedaan is, hoe wy meer daar op zullen roemen.

pBetoging.

Wy pogen (volgens de voorgaande Voorstelling) zo veel als ons mogelijk is, dat de beminde zaak ons weêr bemint; dat is (volgens het qByvoegsel van de dartiende Voorstelling in dit deel) dat de beminde zaak van blijschap, rin 't by zijn van onz denkbeelt, aangedaan word. Hoe wy ons dan inbeelden dat de beminde zaak om onzent wil met groter blijschap aangedaan is, hoe deze poging ook meer geholpen en bevordert word; dat is (volgens d' elfde sVoorstelling in dit deel, met der zelfder tByvoegsel) hoe wy met groter blijschap aangedaan worden. Maar, gelijk wy ons hier over verblijden, dat wy een ander, ons gelijk, met blijschap aandoen, zo aanschouwen wy ons zelven met blijschap; volgens de dartigste Voorstelling van dit deel. Dieshalven, hoe wy ons inbeelden dat de beminde zaak met groter uhartstocht tot ons aangedaan is, hoe wy ons zelven met groter blijschap zullen aanschouwen; of (volgens het Byvoegsel van de dartigste Voorstelling in dit deel) hoe wy meer zullen roemen; 't welk te betogen stond.

Vyfendartigste Voorstelling.

Indien iemant zich inbeeld dat de beminde zaak met de zelfde, of een enger bant van vrientschap, daar meê hy de zelfde alleen genoot, een ander aan zich voegt, zo zal hy met haat tot de beminde zaak zelve aangedaan worden, en haar aan die ander benijden.

wBetoging.

Hoe iemant zich inbeeld dat de beminde zaak met groter liefde tot hem aangedaan is, hoe hy meer zal roemen; (volgens de voorgaande Voorstelling) dat is, (volgens het xByvoegsel van de dartigste yVoorstelling in dit deel) zich verblijden. En dieshalven zal hy (volgens d' achtëntwintigste Voorstelling in dit deel) pogen zo veel, als hem mogelijk is, zich in te beelden dat de beminde zaak op het engste aan hem is verbonden; welke zpoging, of alust noch aan-

gequeekt word, zo hy zich inbeeld dat een ander het zelfde voor hem begeert; volgens d' eenëndartigste Voorstelling van dit deel. Maar men onderstelt dat deze poging, of blust door het beelt van de beminde zaak zelve, verzelt van het beelt van de geen, de welk van de beminde zaak word aangehaalt, ingetoomt word. Dieshalven zal hy (volgens het cByvoegsel van d' elfde Voorstelling in dit deel) daar door zelf met droefheit, die met het ddenkbeelt van de beminde zaak, als der zelfder oorzaak, verzelt is, en te gelijk met het beelt van die ander aangedaan worden; dat is, (volgens het Byvoegsel van de dartiende Voorstelling in dit deel) hy zal met haat tot de beminde zaak aangedaan worden, en te gelijk ook tot die ander, (volgens de eToegift van de vijftiende fVoorstelling in dit deel) die hy (volgens de drieëntwintigste Voorstelling in dit deel) daaröm zal benijden, om dat hy door de beminde zaak vermaakt word; gelijk te betogen stond.

gByvoegsel.

Deze hhaat tot de beminde zaak, aan de inijt gevoegt, word kyverzucht, of jeloersheit genoemt, de welke dieshalven niets anders is, dan een lvlotheit des gemoeds, te gelijk uit liefde en haat gesproten, met het denkbeelt van een ander verzelt, die benijd word. Wijders, deze haat tot de beminde zaak zal groter zijn, naar maat van de blijschap, daar meê md' yverzuchtige, uit de weêrkeerige liefde van de beminde zaak, gemenelijk aangedaan word, en ook naar maat van de nhartstocht, met de welk hy tot de geen aangedaan was, die, naar zijn inbeelding, van de beminde zaak aangehaalt. Want indien hy hem haat, zo zal hy daar door ook (volgens de vierëntwintigste oVoorstelling in dit deel) de beminde zaak haten, om dat hy zich inbeeld dat het geen, 't welk hy haat, haar met blijschap aandoet; en ook (volgens de pToegift van de vijftiende Voorstelling in dit decl) hierom, dat hy gedwongen is het beelt van de beminde zaak by het beelt van de geen, die hy haat, te voegen. Deze zaak zal deurgaans plaats hebben in de liefde tot een vrou: want de geen, die zich inbeeld dat de vrou, die hy bemint, zich aan een ander overgeeft, zal niet alleenlijk, om dat zijn lust ingetoomt word, bedroeft worden, maar ook een afkeer van haar krijgen, om dat hy genootzaakt is het beelt van de beminde zaak aan het schaamtelijke en aan d' uitwerpselen van een ander te voegen: daar noch eindelijk bijkoomt dat qd'yverzuchtige niet van de beminde zaak met het zelfde gelaat, 't welk zy gewonelijk aan hem toonde, word ontfangen: om welke oorzaak de minnaar ook bedroeft word, gelijk ik nu zal tonen.

Zesendartigste rVoorstelling.

De geen, die aan de zaak gedenkt, de welke hem eens vreucht aangebracht heeft, begeert de zelfde somstandigheden, met de welken hy zich te voren daar meê verheugt heeft, te genieten.

tBetoging.

Al 't geen, dat de mensch gezamentlijk met de zaak, die hem heeft verheugt, gezien heeft, zal (volgens de vijftiende uVoorstelling van dit deel) by toeval oorzaak van blijschap wezen; en dieshalven zal hy (volgens d'achtëntwintigste Voorstelling van dit deel) begeren dit alles, gezamentlijk met de zaak, die hem verheugt heeft, te genieten, of hy zal begeren de zaak in alle haar omstandigheden te genieten, gelijk hy te voren zich daar meê verheugt heeft; 't welk te betogen stond.

wToegift.

Indien men dan bevind dat 'er een van deze xomstandigheden ontbreekt, zo zal de minnaar droevig worden. Want voor zo veel als hy bevind dat 'er enige omstandigheit ontbreekt, voor zo veel beeld hy zich iets in, dat de ywezentlijkheit van die zaak uitsluit. Maar dewijl hy, uit oorzaak van de liefde, (volgens de voorgaande zVoorstelling) begerig naar die zaak, of naar die omstandigheit is, zo zal hy (volgens de negentiende Voorstelling van dit deel) bedroeft worden, voor zo veel hy zich inbeeld dat 'er de zelfde ontbreekt; 't welk te betogen was.

aByvoegsel.

Deze bdroefheit, voor zo veel zy op 't afwezen van 't geen ziet, dat wy beminnen, word cverlangen genoemt.

Zevenendartigste Voorstelling.

De dbegeerte, die uit de droefheit of blijschap, en uit de haat of liefde spruit, is zo veel te groter, als de ehartstocht groter is.

fBetoging.

De droefheit vermindert, of beteugelt des menschen macht van te doen; (volgens het gByvoegsel van d' elfde hVoorstelling in dit deel) dat is, (volgens de zevende Voorstelling van dit deel) vermindert of beteugelt de ipoging, door de welke de mensch poogt in zijn kwezen te blijven, en is dieshalven (volgens de vijfde Voorstel-

ling van dit deel) strijdig tegen deze poging; en al 't geen, dat de mensch poogt, die met droef heit aangedaan word, is droefheit af te weren. Maar (volgens de lBepaling van de droefheit) hoe de droefheit groter is, hoe zy ook nootzakelijk een groter deel van des menschen macht van te doen tegenstaat. Dieshalven, hoe de droefheit groter is, hoe de mensch ook met groter macht van te doen zal pogen de droefheit te verdrijven: dat is (volgens het mByvoegsel van de negende Voorstelling in dit deel) hy zal met te groter nbegeerte en olust de droefheit pogen te verdrijven. Wijders, dewijl de blijschap (volgens het zelfde pByvoegsel van d'elfde qVoorstelling in dit deel) des menschen macht van te doen vermeerdert, of bevordert, zo kan door de zelfde middel lichtelijk betoogt worden, dat de mensch, met blijschap aangedaan, niets anders begeert, dan de zelfde te behouden, en dit met zo veel te groter begeerte, als de blijschap groter zal wezen. Eindelijk, dewijl de haat en liefde zelven rhartstochten van droefheit en blijschap zijn, zo volgt op gelijke wijze dat de spoging, tlust, of ubegeerte, die uit oorzaak van de haat, of liefde te voorschijn koomt, groter zal zijn naar de maat van de haat en liefde; 't welk te betogen stond.

Achtendartigste wVoorstelling.

Indien iemant de beminde zaak in dier voegen heeft beginnen te haten, dat de liefde gantschelijk uitgewischt word, zo zal hy de zelfde met groter haat, uit gelijke oorzaak gesproten, vervolgen, dan of hy haar nooit bemint had, en met zo veel te groter haat, als de liefde te voren groter heeft geweest.

xBetoging.

Want indien iemant de zaak, die hy bemint, begint te haten, zo zullen meer van zijn ylusten ingetoomt worden, dan of hy de zelfde nooit bemint had. Want de liefde is een blijschap, (volgens het zByvoegsel van de dartiende aVoorstelling in dit deel) die de mensch, zo veel als hem mogelijk is, (volgens d' achtëntwintigste Voorstelling van dit deel) poogt te behouden; en dit (volgens het zelfde Byvoegsel) met de beminde zaak als tegenwoordig t'aanschouwen, en de zelfde (volgens d' eenëntwintigste Voorstelling in dit deel) met blijschap, zo veel als hem mogelijk is, aan te doen; welke bpoging (volgens de voorgaande Voorstelling) zo veel te groter is, als de liefde ook groter is, gelijk ook de poging van te weech te brengen

dat de beminde zaak daarëntegen hem ook bemint. (Bezie de drieëndartigste Voorstelling van dit deel.) Maar deze pogingen worden met haat tot de beminde zaak geparst; volgens de cToegift van de drieendartigste Voorstelling in dit deal: dieshalven zal de minnaar (volgens het dByvoegsel van d' elfde eVoorstelling in dit deel) ook om deze oorzaak met droefheit aangedaan worden, en met zo veel te groter droefheit, als de liefde groter heeft geweest: dat is, behalven de droefheit, die d' oorzaak van de haat heeft geweest, spruit noch een andere, te weten hier uit, dat hy de zaak bemint heeft; en by gevolg zal hy met groter fhartstocht van droefheit de beminde zaak aanschouwen, dat is, (volgens het gByvoegsel van de dartiende Voorstelling in dit deel) met groter haat vervolgen, dan of hy haar niet bemint had, en met zo veel te groter haat, als de liefde groter heeft geweest; 't welk te betogen stond.

Negenendartigste hVoorstelling.

De geen, die iemant haat, zal pogen hem quaat aan te doen, 't en zy hy vreest dat daar uit groter quaat voor hem zal voortkomen: in tegendeel, de geen, die iemant bemint, zal, op de zelfde wijze pogen hem wel te doen.

iBetoging.

Iemant te haten, is, (volgens het kByvoegsel van de dartiende Voorstelling in dit deel) zich iemant als d' oorzaak van zijn droefheit in te beelden. Dieshalven, (volgens d' achtëntwintigste Voorstelling van dit deel) de geen, die iemant haat, zal pogen hem te verdrijven, of te vernietigen. Maar indien hy daar uit iets droeviger, of ('t welk het zelfde is) enig groter quaat voor zich vreest, en gelooft dat hy dit kan ontgaan met den geen, die hy haat, met dat quaat, 't welk hy overwoog, aan te doen, zo zal hy begeten zich t' onthouden van hem quaat aan te doen, (volgens de zelfde achtëntwintigste Voorstelling van dit deel) en dit (volgens de zevenëndartigste Voorstelling van dit deel) met groter lpoging dan de gene, daar door hy gehouden was hem quaat aan te doen; welke poging dieshalven, gelijk wy wilden, d' overhant zal verkrijgen. De mBetoging van het tweede deel gaat op gelijke wijze voort.

nByvoegsel.

By goet versta ik hier allerhande blijschap; en wijders het geen, dat tot de zelfde dienstig is, en voornamelijk dit, 't welk het overlangen, hoedanig het ook is, voldoet; en by quaat alderhande droefheit, en voornamelijk deze, die ons van onz verlangen berooft.

Want hier voor (in het Byvoegsel van de negende Voorstelling in dit deel) hebben wy getoont, dat wy niets begeren om dat wy het goet oordeelen te zijn: maar in tegendeel, wy noemen het goet, om dat wy het begeren, en by gevolg dit quaat, van 't welk wy een afkeer hebben. Dieshalven, yder oordeelt, ofschat naar zijn phartstocht en drift wat goet, wat quaat, wat beter, wat erger, en eindelijk wat best en ergst is. Dus oordeelt een gierigaart, dat d' overvloet van gelt best, en 't gebrek daar af, ergst is. Maar d' eerzuchtige begeert niets zo zeer, als de roem, en in tegendeel ontziet niets zo zeer als de schande. Wijders, den nijdige is niets aangenamer, dan eens anders ongeluk, en niets lastiger, dan eens anders geluk; en dus oordeelt yder, naar zijn qhartstocht, dat enig ding goet of quaat, nut of onnut is. Voorts, deze hartstocht, door de welke de mensch dus geschikt word, dat hy dit, 't welk hy wil, niet wil, of dat hy dit wil, 't welk hy niet wil, word rschroomte genoemt, die dieshalven niets anders is, dan svrees, voor zo veel de mensch van de zelfde geschikt word tot het quaat, dat hy toekomende oordeelt, door een minder quaat te schouwen. (bezie d' achtëntwintigste tVoorstelling van dit deel) Maar indien het quaat, 't welk hy schroomt, uschaamte is, zo word de wschroomte xbeschaamtheit genoemt. Eindelijk, indien de ybegeerte van het toekomende quaat te schuwen door de zschroom van eens anders quaat in dier voegen ingetoomt word, dat hy niet weet wat hy liever wil, zo word de avrees bverbaastheit genoemt, voornamelijk zo de beide quaden, daar voor men schroomt, van de grootsten zijn.

Veertigste cVoorstelling.

De geen, die zich inbeeld dat iemant hem haat, en gelooft dat hy geen oorzaak van te haten aan hem heeft gegeven, zal de zelfde ook haten.

dBetoging.

De geen, die zich inbeeld dat iemant met haat aangedaan is, zal ook met de zelfde haat aangedaan worden; (volgens de zevenëntwintigste Voorstelling van dit deel) dat is, (volgens het eByvoegsel van de dartiende Voorstelling in dit deel) met droefheit, die met het fdenkbeelt van d' uitwendige oorzaak verzelt is. Maar hy (by gonderstelling) beeld zich geen oorzaak van deze droefheit in, als de hgeen, die hem haat: dieshalven hieröm, dat hy zich inbeeld dat iemant hem haat, zal hy met droefheit aangedaan worden, die met

het denkbeek van de geen, die hem haat, verzelt is; of (volgens het zelfde Byvoegsel) hy zal de zelfde haten; gelijk te betogen stond.

iByvoegsel.

Maar indien hy zich inbeeld dat hy aan hem gerechtige oorzaak van haat gegeven heeft, zo zal hy (volgens de dartigste Voorstelling van dit deel, en der zelfder Byvoegsel) met schaamte aangedaan worden. Maar dit (volgens de vijfëntwintigste Voorstelling van dit deel) gebeurt zeer zelden. Wijders, deze kwederkering van haat kan ook hier uit rijzen, dat de lpoging om den geen, die men haat, quaat aan te doen, op de haat volgt; volgens de negenëndartigste Voorstelling van dit deel. De geen dan, die zich inbeeld dat iemant hem haat, zal zich ook inbeelden dat de zelfde d' oorzaak van enig quaat, of droefheit is, en dieshalven met droefheit, of met vrees aangedaan worden, terwijl het mdenkbeelt van de geen, die hem haat, als d' oorzaak, daar by is, dat is, hy zal ook met haat aangedaan worden; gelijk te voren gezegt is.

Eerste nToegift.

De geen, die zich inbeeld dat de geen, die hy bemint, met haat tot hem aangedaan is, zal gezamentlijk van haat en liefde bestreden worden: want voor zo veel hy zich inbeeld dat de zelfde hem haat, zo word hy ook obepaalt (volgens de voorgaande pVoorstelling) tot de zelfde te haten: maar (volgens qd' Onderstelling) hy bemint hem echter: dieshalven zal hy gelijkelijk van haat en liefde bestreden worden.

Tweede rToegift.

Indien iemant zich inbeeld dat iemant, tot de welk hy te voren met geen shartstocht was ingenomen, hem, uit haat, enig quaat aangedaan heeft, Zo zal hy terstont pogen hem met gelijk quaat te vergelden.

tBetoging.

De geen, die zich inbeeld dat iemant met haat tegen hem aangedaan is, zal (volgens de voorgaande uVoorstelling) hem ook haten, en (volgens de zevenëntwintigste Voorstelling van dit deel) pogen dit alles uit te vinden, 't welk de zelfde met droefheit kan aandoen, en trachten dit aan de zelfde (volgens de negenëndartigste Voorstelling van dit deel) toe te brengen: maar (volgens wd' onderstelling) 't eerste, 't welk de zodanige zich inbeeld, is het quaat, hem aangedaan: dieshalven zal hy terstont pogen het zelfde den zelfde aan te doen; 't welk te betogen stond.

xByvoegsel.

De ypoging om den geen, die wy haten, quaat aan te doen, word zgramschap genoemt: en de poging om het quaat, dat ons aangedaan is, te vergelden, word awraak geheten.

Eenenveertigste bVoorstelling.

Indien iemant zich inbeeld dat iemant hem bemint, en niet gelooft dat hy enige oorzaak daar toe heeft gegeven, ('t welk, volgens de cToegift van de vijftiende Voorstelling, en volgens de zestiende Voorstelling van dit deel, kan geschieden) zo zal de zelfde hem weêr beminnen.

Betoging.

Dit word op de zelfde wijze betoogt, als de voorgaande Voorstelling, daar af men ook het Byvoegsel na te zien heeft.

dByvoegsel.

Maar indien hy gelooft dat hy gerechtige oorzaak van liefde heeft gegeven, zo zal hy zich beroemen; (volgens de dartigste Voorstelling van dit deel, met der zelfder Byvoegsel) 't welk (volgens de vijfëntwintigste Voorstelling van dit deel) dikwijls gebeurt, en dat, gelijk wy gezegt hebben, recht anders voorvalt, als iemant zich inbeeld dat iemant hem haat. Bezie het eByvoegsel van de voorgaande fVoorstelling. Voorts, deze gwederkerige liefde, en by gevolg (volgens de negenëndartigste Voorstelling van dit deel) de hpoging van wel te doen aan de geen, die ons bemint, en die (volgens de zelfde enegenendartigste Voorstelling van dit deel) aan ons poogt wel te doen, word idankbewijs, of kdankbaarheit genoemt: en dieshalven blijkt dat de menschen veel vaerdiger zijn tot wraak, dan tot weldaat te vergelden.

lToegift.

De geen, die zich inbeeld dat hy van de geen bemint word, die hy haat, word gelijkelijk van haat en liefde bestreden; 't welk op de zelfde wijze getoont word, als d' eerste mToegift van de voorgaande nVoorstelling.

oByvoegsel.

Indien de haat d' overhant verkrijgt, zo zal hy pogen den geen, die hem bemint, quaat aan te doen; en deze phartstocht word qwreètheit genoemt, voornamelijk zo men gelooft dat de geen, die bemint, geen gemene oorzaak van haat heeft gegeven.

Tweeenveertigste rVoorstelling.

De geen, die, door liefde, of door hoop van roem bewogen, aan iemant weldaat heeft gedaan, zal bedroeft worden, zo hy ziet dat de weldaat met een ondankbaar gemoed ontfangen word.

sBetoging.

De geen, die enig ding, hem gelijk, bemint, poogt, zo veel als hem mogelijk is, dat het zelfde hem weêr bemint; volgens de drieëndartigste Voorstelling van dit deel. De geen dan, die, uit oorzaak van liefde, aan iemant weldaat bewijst, doet zulks uit verlangen 't welk hy heeft van weêr bemint te worden; dat is (volgens de vierëndartigste tVoorstelling van dit deel) door hoop van roem, of (volgens het uByvoegsel van de dartigste Voorstelling van dit deel) van blijschap; en dieshalven (volgens de twaalfde Voorstelling in dit deel) zal hy pogen deze oorzaak van roem, zo veel als hy kan, zich in te beelden, of, wals dadelijk wezentlijk zijnde, t' aanschouwen: maar (volgens xd' onderstelling) hy beeld zich iets anders in; 't welk de ywezentlijkheit van de zelfde zaak uitsluit: dieshalven zal hy (volgens de negentiende Voorstelling van dit deel) daaröm bedroeft worden: 't welk te betogen stond.

Drieenveertigste zVoorstelling.

De haat word door wederkerige haat vermeerdert, en kan daarëntegen door liefde uitgewischt worden.

aBetoging.

De geen, die zich inbeeld dat de geen, die hy haat, weêr met haat tegen hem aangedaan is, zal daar door (volgens de veertigste Voorstelling van dit deel) met nieuwe haat ontsteken worden, terwijl (volgens bd' onderstelling) d' eerste noch duurt. Maar indien hy, in tegendeel, zich inbeeld dat de zelfde met liefde tot hem aangedaan is, zo zal hy, voor zo veel hy zich dit inbeeld, zich zelf (volgens de dartigste Voorstelling van dit deel) met blijschap aanschouwen, en ook (volgens de negenëntwintigste Voorstelling van dit deel) pogen hem te behagen; dat is (volgens de veertigste Voorstelling van dit deel) hy poogt zo verre hem niet te haten, en met geen droef heit aan te doen: en deze cpoging (volgens de zevenëndartigste Voorstelling van dit deel) zal groter of kleinder zijn, naar mate van de dhartstocht, daar zy uit spruit. Dieshalven, indien zy groter is

dan de gene, die uit haat spruit, en daar door hy de zaak, die hy haat, (volgens de zesentwintigste Voorstelling van dit deel) poogt met droefheit aan te doen, zo zal zy d' overhant daar over verkrijgen, en de haat uit de ziel wisschen; 't welk te betogen stond.

Vierenveertigste eVoorstelling.

De haat, die van de liefde gantschelijk word verwonnen, gaat tot liefde over; en dieshalven is de liefde groter, dan of de haat niet voorgegaan was.

fBetoging.

De Betoging hier afgaat op de zelfde wijze voort, als de gene van d'achtëndartigste Voorstelling in dit deel. Want de geen, die de zaak, de welk hy haat, of die hy met droefheit plag t' aanschouwen, begint te beminnen, verblijd zich daaröm, dat hy haar bemint; en by deze blijschap, de welke van de liefde ingesloten word, (bezie der zelfder gBepaling in h't Byvoegsel van de dartiende Voorstelling in dit deel) komt ook de gene by, die hier uit spruit, dat de ipoging om de droef heit te verdrijven, die de haat in zich sluit (gelijk wy in de zevenëndartigste Voorstelling van dit deel vertoont hebben) ganschelijk geholpen word, terwijl het kdenkbeelt van de geen, die hy haatte, als d' oorzaak, daar by is.

lByvoegsel.

Hoewel het met de zaak dus is gelegen, zo zal echter niemant pogen enig ding te haten, of dat het met droefheit maangedaan word, om deze groter blijschap te genieten: dat is, niemant zal, op hoop van de schade te vergoeden, begeren zich zelf schade aan te doen, noch wenschen ziek te zijn, op hoop van weêr gezont te worden. Want yder zal altijt pogen zijn nwezen te behouden, en de droefheit, zo veel als hem mogelijk is, te verdrijven. Doch indien men daarëntegen kan bevatten, dat de mensch kan begeren iemant te haten, om hem daar na met groter liefde te beminnen, zo zal hy altijt begeren de zelfde te haten. Want hoe de haat groter geweest zal hebben, hoe de liefde ook groter zal wezen; en dieshalven zal hy altijt begeren dat de haat groter en groter word: en om de zelfde oorzaak zal de mensch pogen meer en meer ziek te zijn, om namaals uit de gezontheit, die hy weder zal bekomen, groter blijschap te genieten; en dieshalven zal hy pogen altijt ziek te wezen: 't welk (volgens de zeste Voorstelling van dit deel) ongerijmt is.

Vyfenveertigste oVoorstelling.

Indien iemant zich inbeeld dat iemant, hem gelijk, met haat tot een zaak, hem gelijk, en die hy bemint, aangedaan is, zo zal hy de zelfde haten.

pBetoging.

Want de beminde zaak haat weêr de geen, die daar haat; volgens de veertigste Voorstelling van dit deel: in voegen dat de minnaar, die zich inbeeld dat iemant de beminde zaak haat, zich daaröm ook inbeeld dat de beminde zaak met haat, dat is, (volgens het qByvoegsel van de dartiende Voorstelling in dit deel) met droefheit aangedaan is, en by gevolg zich bedroeft, en dit terwijl het rdenkbeelt van de geen, die de beminde zaak haat, als d' oorzaak, daar by is: dat is (volgens het Byvoegsel van de dartiende Voorstelling in dit deel) hy zal hem haten; 't welk betoogt moest worden.

Zesenveertigste sVoorstelling.

Indien iemant van een ander van een zelfde tstant, of van een volk, van het zijne verscheiden, met blijschap, of droefheit aangedaan heeft geweest, terwijl zijn udenkbeelt, onder d'algemene naam van wstant, of volk, als d'oorzaak, daar by is, zo zal deze niet alleenlijk hem, maar alle de genen van de zelfde stant, of van het zelfde volk beminnen, of hatën.

xBetoging.

De Betoging van deze zaak blijkt uit de zestiende Voorstelling van dit deel.

Zevenenveertigste yVoorstelling.

De blijschap, die hier uit spruit, namelijk, dat wy ons inbeelden dat de zaak, die wy haten, vernietigt, of met enig ander quaat aangedaan word, koomt niet voort zonder enige droefheit des gemoeds.

zBetoging.

De Betoging blijkt uit de zevenëntwintigste Voorstelling van dit deel. Want voor zo veel wy ons inbeelden dat een zaak, ons gelijk, met droef heit aangedaan word, voor zo veel worden wy bedroeft.

aByvoegsel.

Deze Voorstelling kan ook uit de Toegift van de zeventiende Voorstelling in het tweede deel betoogt worden. Want zo dikwijls als wy aan een zaak gedenken, hoewel zy niet bdadelijk wezentlijk is, zo aanschouwen wy echter de zelfde als tegenwoordig, en het lighaam word op de zelfde wijze aangedaan, als of zy tegenwoordig was. Dieshalven; voor zo veel de geheugenis van de zaak varsch is, voor zo veel word de mensch cbepaalt tot de zelfde met droef heit t' aanschouwen. Deze dbepaling word, terwijl het beelt van de zaak noch blijft, wel door de geheugenis van die dingen, de welken de ewezentlijkheit hier af uitsluiten, ingetoomt, maar niet wechgenomen: en dieshalven verblijd de mensch zich zo verre, als deze fbepaling ingetoomt word. En hier uit gebeurt het dat deze blijschap, de welke uit elende van die zaak spruit, de welke wy haten, zo dikwijls herhaalt en vernieut word, als wy aan de zelfde zaak gedenken. Want, gelijk wy gezegt hebben, als het beelt van de zelfde zaak verwekt word, om dat het zelfde de gwezentlijkheit van de zaak zelve insluit, zo hbepaalt het de mensch tot de zaak met de zelfde droef heit t'aanschouwen, daar meê hy de zelfde plag t'aanschouwen, toen zy iwezentlijk was. Maar dewijl hy aan het beelt van de zelfde zaak anderen bygevoegt heeft, die der zelfder kwezentlijkheit uitsluiten, zo word deze lbepaling tot droefheit terstont ingetoomt; en de mensch verblijd zich van nieus, en dit zo dikwijls, als deze mherhaling en vernieuwing geschied. Dit zelfde is ook oorzaak, om 't welk de menschen zich verblijden, zo dikwijls als zy aan enig quaat, dat alreê voorby is, gedenken, en om 't welk zy vermaak scheppen in de gevarelijkheden, van de welken zy verlost zijn, te verhalen. Want als zy zich enig gevaar inbeelden, zo aanschouwen zy het zelfde als noch aanstaande, en worden nbepaalt tot het zelfde te vrezen. Deze obepaling word van nieus ingetoomt door het pdenkbeelt van de verlossing, 't welk de denkbeelden van dit gevaar te zamen hebben gevoegt, toen zy van het zelfde verlost zijn, en maakt hen op nieus verzekert; en dieshalven verblijden zy zich van nieus.

Achtenveertigste qVoorstelling.

De liefde en haat (by voorbeelt) tot Pieter zal vernietigt worden, zo de droefheit, die de leste, en de blijschap, die d' eerste insluit, aan d' oorzaak van een ander rdenkbeelt

word gevoegt; en voor zo veel zullen zy beide verslappen, als wy ons inbeelden dat Pieter niet alleen d' oorzaak van een van beide heeft geweest.

sBetoging.

De Betoging blijkt uit d' enige tBepaling van liefde en haat, die men in het uByvoegsel van de dartiende Voorstelling in dit deel na te zien heeft. Want hieröm alleen word de liefde tot Pieter blijschap, en de haat tot hem droefheit genoemt, namelijk om dat Pieter aangemerkt word d' oorzaak van deze, of die whartstocht te wezen. Indien dit dan geheellijk, of ten deel wechgenomen word, zo zal ook de hartstocht tot Pieter gantschelijk, of ten deel verslappen; gelijk wy voorgaven.

Negenenveertigste xVoorstelling.

De liefde en haat tot een zaak, die wy ons inbeelden vry te zijn, moeten uit gelijke oorzaak beide groter wezen, dan tot een, die nootzakelijk is.

yBetoging.

De zaak, die wy ons inbeelden vry te zijn, moet (volgens de zevende zBepaling van 't eerste deel) door zich, zonder anderen, bevat worden. Indien wy ons dan inbeelden dat de zelfde d' oorzaak van blijschap, of droefheit is, zo zullen wy daaröm (volgens het aByvoegsel van de dartiende bVoorstelling) de zelfde beminnen, of haten; en dit (volgens de voorgaande Voorstelling) met de grootste liefde, of haat, de welk uit een cgestelde hartstocht kan voortkomen. Maar indien wy ons de zaak, die oorzaak van de zelfde hartstocht is, als nootzakelijk inbeelden, zo zullen wy (volgens de zevende dBepaling van het eerste deel) ons de zelfde niet alleen, maar met anderen, oorzaak van de zelfde ehartstocht inbeelden; en dieshalven zal (volgens de voorgaande fVoorstelling) de liefde en haat tot de zelfde minder zijn; 't welk te betogen stond.

gByvoegsel.

Hier uit volgt dat de menschen, om dat zy zich vry achten te wezen, malkander met groter liefde, of haat vervolgen, dan d' andere dingen; daar noch de hnavolging der hartstochten bykoomt. Bezie hier af de zevenëntwintigste, vierëndartigste, veertigste en drieenveertigste Voorstelling van dit deel.

Vyftigste iVoorstelling.

Yder zaak kan by toeval oorzaak van hoop of vrees wezen.

kBetoging.

Dit word opgelijke wijze betoogt, als de vijftiende Voorstelling van dit deel, die men na te zien heeft, gezamentlijk met het l. Byvoegsel van d' achtiende Voorstelling in dit deel.

Byvoegsel.

De dingen, die by toeval oorzaken van hoop of vrees zijn, worden goede of quade mvoorteekenen genoemt. Wijders, voor zo veel deze zelfde voorteekenen oorzaken van hoop, of van vrees zijn, voor zo veel zijn zy (volgens de nbepalingen van hoop en vrees, die men in het tweede oByvoegsel van d'achtiende pVoorstelling in dit deel na te zien heeft) oorzaken van bljschap, of van droefheit; en by gevolg (volgens de qToegift van de vijftiende Voorstelling in dit deel) beminnen, of haten wy hen zo verre, en (volgens d' achtëntwintigste Voorstelling van dit deel) pogen hen als middelen tot het geen, dat wy verhopen, aan te wenden, of als verhindernissen, of oorzaken van vrees te verdrijven. Wijders, uit de vijfëntwintigste Voorstelling van dit deel volgt, dat wy van natuur zo gestelt zijn, dat wy de dingen, die wy verhopen, lichtelijk, en de dingen, die wy vrezen, zwarelijk geloven, en daar af hoger af laeger, dan billijk is, gevoelen. En hier uit zijn de rwaangelovigheden gesproten, van de welken de menschen aan alle zijden bestreden worden. Voorts, ik acht het niet de moeite waerdig te zijn, hier de svlotheden des gemoeds te vertonen, die uit hoop en vrees voortkomen; dewijl uit de tBepaling dezer uhartstochten alleen volgt, dat 'er geen hoop zonder vrees, en geen vrees zonder hoop is; gelijk wy op zijn plaats bredelijker zullen verklaren: en wijders, om dat wy, voor zo veel wy iets hopen of vrezen, het zelfde voor zo veel beminnen, of haten. Dieshalven, al 't geen, dat wy van de liefde en haat gezegt hebben, zal yder lichtelijk tot de hoop en vrees konnen toepassen.

Eenenvyftigste wVoorstelling.

Verscheide menschen konnen verscheidelijk van een en het zelfde xvoorwerp aangedaan worden; en een en de zelfde mensch kan in verscheide tijden van een en 't zelfde voorwerp verscheidelijk worden aangedaan.

yBetoging.

Het menschelijk lighaam (volgens de darde yVerëïssching van het tweede deel) word op zeer veel wijzen van uitterlijke lighamen aangedaan. Twee menschen konnen dieshalven in een zelfde tijt verscheidelijk aangedaan wezen, en in dier voegen (volgens d' eerste aKundigheit, de welke na het darde bVoorbewijs volgt, 't welk na de dartiende cVoorstelling in het tweede deel te zien is) van een en het zelfde dvoorwerp verscheidelijk aangedaan worden. Wijders (volgens de zelfde eVerëïssching) het menschelijk lighaam kan nu op deze, dan op die wijze aangedaan worden, en by gevolg (volgens de zelfde fKundigheit) van een en 't zelfde gvoorwerp in verscheide tijden verscheidelijk aangedaan worden; gelijkwy voorgaven.

hByvoegsel.

Wy zien dan dat het gebeuren kan dat het geen, 't welk d' een bemint, van d' ander gehaat word, en dat het geen, 't welk d' een vreest, van d' ander niet word gevreest, en dat een en de zelfde mensch nu het geen bemint, dat hy te voren gehaat heeft, en dat hy nu het geen dart bestaan, daar voor hy te voren heeft gevreest, enz. Wijders, dewijl yder naar zijn ihartstocht oordeelt, wat goet, wat quaat, wat beter, en wat erger is; (Bezie het kByvoegsel van de negendartigste lVoorstelling in dit deel) zo volgt dat de menschen, zo wel in hun oordeel, als in hun mhartstocht, konnen *veränderen: en hier uit spruit het dat wy, als wy anderen by anderen vergelijken, hen naar de verscheidenheit der hartstochten alleen onderscheiden, en sommigen onversaagt, anderen blode, en eindelijk anderen met een andere naam noemen. Tot een voorbeelt, ik zal de geen onversaagt noemen, die 't quaat verächt, 't welk ik gewent ben te vrezen: en indien ik daarënboven noch hier op merk, dat zijn begeerte om den geen, die hy haat, quaat aan te doen, en den geen, die hy bemint, goet te doen, niet door de vrees van quaat weêrhouden word, daar door ik gemenelijk word weêrhouden, zo zal ik hem stout noemen. Wijders, de geen zal my blode schijnen, die voor het quaat vreest, 't welk ik gemenelijk verächt: en indien ik daarënboven noch hier op merk, dat zijn begeerte door de vrees van 't quaat, 't welk my niet weêrhouden kan, wederhouden word, zo zal ik hem kleinmoedig noemen; en dus zal yder doen. Eindelijk, uit deze onbestandigheit van de menschelijke natuur, en van 't menschelijk oordeel, gelijk ook hieriut, dat de mensch dikwijls volgens zijn nhartstocht alleen van de dingen oordeelt, en dat de dingen, de welken, gelijk hy gelooft, tot blijschap,

of tot droef heit dienstig zijn, en die hy dieshalven (volgens d' achtentwintigste oVoorstelling van dit deel) poogt te doen komen, of af te weren, dikwijls niets anders, dan pinbeeldig zijn; (ik verzwijg noch andere dingen, die wy, in het tweede deel, van d' onzeekerheit der dingen getoont hebben) zo bevatten wy lichtelijk dat de mensch dikwijls d' oorzaak kan wezen, zo van dat hy droevig, als van dat hy blijde word, of van dat hy zo wel van droefheit, als van blijschap, beide in tegenwoordigheit van het qdenkbeelt van zich, als d' oorzaak daar af, aangedaan word. In dezer voegen verstaan wy lichtelijk wat rberou, en wat sgerustheit in zich is: te weten Berou is een droefheit, met het tdenkbeelt van zich verzelt; en gerustheit in zich is een blijfchap, van het denkbeelt van zich verzelt, als d' oorzaak. Deze uhartstochten zijn zeer geweldig, om dat de menschen geloven dat zy vry zijn. Bezie de negenënveertigste Voorstelling van dit deel.

Tweenvyftigste wVoorstelling.

Het xvoorwerp, 't welk wy te voren gelijk met anderen hebben gezien, of 't welk, gelijk wy ons inbeelden, niets heeft, dan dat met veel gemeen is, zullen wy niet zo lang aanschouwen, als het geen, 't welk, gelijk wy ons inbeelden, iets bezonder heeft.

yBetoging.

Zo haast als wy ons het zvoorwerp, dat wy met anderen gezien hebben, inbeelden, zo gedenken wy ook terstont aan d' anderen. (volgens d' achtiende aVoorstelling van het tweede deel, van de welke men ook het bByvoegsel na te zien heeft) en dus vervallen wy uit cd' aanschouwing van 't een terstont tot d'aanschouwing van 't ander. En dit is de zelfde reden van d't voorwerp, 't welk, gelijk wy ons inbeelden, niets heeft, dan dat met veel gemeen is. Want daarom eonderstellen wy, dat wy daar in niets aanschouwen, 't welk wy niet te voren by anderen hebben gezien. Maar als wy onderstellen dat wy ons in enig fvoorwerp iets bezonder, dat wy te voren nooit gezien hebben, inbeelden, zo zeggen wy niets anders, dan dat de gziel, terwijl zy dit voorwerp aanschout, geen ander in de geest heeft, tot welke hbeschouwing zy, uit des zelfs beschouwing, kan vervallen; en dieshalven is zy bepaalt tot dat alleen t' aanschouwen.

iByvoegsel.

Deze kaandoening der lziel, of bezondere inbeelding van de zaak, voor zo veel zy alleen in de ziel verkeert, word mverwondering

genoemt, de welke, zo zy uit het nvoorwerp ontstaat, 't welk wy vrezen, overslagentheit word geheten; om dat de verwondering van 't quaat de mensch in dier voegen in d'enige aanschouwing van zich bezich houd, dat hy op geen andere dingen, door de welken hy dit quaat zou konnen mijden, kan denken. Maar indien het geen, daar over wy verwondert zijn, de voorzichtigheit, naerstigheit, of iets diergelijk van de mensch is, om dat wy aanschouwen dat die mensch ons daar door verre overtreft, zo word de pverwondering qeerbiedigheit genoemt, andersins rafschuwelijkheit, zo wy over de gramschap, nijdigheit enz. van die mensch verwondert zijn. Wijders, indien wy over de voorzichtigheit, naerstigheit, enz. van die mensch, de welk wy beminnen, verwondert zijn, zo zal de liefde daar door (volgens de twaalfde sVoorstelling van dit deel) groter zijn; en deze liefde, aan de tverwondering, of ueerbiedigheit gevoegt, word wverloving, of overgeving genoemt. En op deze wijze konnen wy ook de haat, hoop, xgerustheit, en d'andere yhartstochten, aan de verwondering gevoegt, bevatten. In dezer voegen zullen wy meer hartstochten konnen afleiden, dan die gemenelijk met d'aangenome zbewoordingen aangewezen worden. Daar uit dan blijkt dat de namen der hartstochten meer uit het gemeen gebruik der zelfder, dan uit hun naaukeurige kennis, gevonden zijn.

Tegen de averwondering word de bversmading gestelt, daar af echter dit deurgaans d'oorzaak is, namelijk dat wy hier door, dat wy iemant over enig ding verwondert zien, en dat hy het bemint, vreest, enz. of dat wy hier door, dat enig ding met d'eerste aanschouwing gelijk blijkt met de dingen, daar over wy verwondert zijn, die wy beminnen, vrezen, enz. dat wy, zeg ik, daar door (volgens de vijftiende cVoorstelling, met der zelfder dToegift, en volgens de zevenëntwintigste Voorstelling in dit deel) bepaalt worden tot over dat ding verwondert te zijn, het zelfde te beminnen, te vrezen, enz. Maar indien wy uit de etegenwoordigheit van de zaak zelve, of uit der zelfder naaukeurige beschouwing gedwongen worden van de zelfde zaak dit alles t' ontkennen, dat d'oorzaak van de verwondering, liefde vrees; enz. kan wezen; zo blijft de ziel, door de tegenwoordigheit van de zaak zelve, meer bepaalt tot die dingen te denken, die niet in f't voorwerp zijn, dan die daar in zijn, hoewel zy echter in tegendeel, uit de tegenwoordigheit van 't voorwerp, gewent is dit voornamelijk, dat in 't voorwerp is, te denken. Wijders, gelijk de gverloving, of overgeving uit de verwondering van de zaak, die wy beminnen, voortkoomt, zo spruit

de hbespotting uit de versmading van de zaak, die wy haten, of vrezen, en de iverontwaerdiging uit de versmading van de dwaasheit, gelijk d'eerbiedigheit uit de verwondering van de voorzichtigheit. Eindelijk, wy konnen de liefde, hoop, roem, en d'andere khartstochten aan de versmading gevoegt bevatten, en van daar ook andere hartstochten afleiden, die wy niet gewent zijn met enige bezondere lbewoordingen van d'anderen t'onderscheiden.

Drieenvyftigste mVoorstelling.

Als de nziel zich zelve, en haar vermogen van te doen aanschout, zo word zy verblijd, en zo veel te meer, als zy zich zelve, en haar vermogen van te doen onder scheidelijker inbeeld.

oBetoging.

De mensch kent zich zelf niet, dan door pd'aandoeningen van zijn lighaam, en der zelfder qdenkbeelden; volgens de negentiende en drieëntwintigste rVoorstellingen van het tweede deel. Dewijl dan de ziel zich zelve kan beschouwen, zo onderstelt men dat zy daar door tot groter volmaaktheit overgaat; dat is (volgens het sByvoegsel van d' elfde tVoorstelling in dit deel) met blijschap aangedaan word, en met zo veel te groter blijschap, als zy zich zelve, en haar vermogen van te doen onderscheidelijker kan inbeelden; gelijk wy voorgaven.

Toegift.

Deze blijschap word meer en meer gevoed en aangequeekt, naar dat de mensch zich meer inbeeld dat hy van anderen geprezen word. Want hoe hy zich meer inbeeld dat hy van anderen word geprezen, hoe hy zich ook inbeeld dat hy anderen met groter blijschap aandoet, en dit met zijn denkbeelt verzelt; volgens het Byvoegsel van de negenentwintigste Voorstelling in dit deel: en dieshalven (volgens de zevenëntwintigste Voorstelling in dit deel) word hy zelf, in 't gezelschap van zijn denkbeelt, met groter blijschap aangedaan; 't welk te betogen stond.

Vierenvyftigste Voorstelling.

De ziel word gedwongen, alleenlijk die dingen in te beelden, de welken haar vermogen van te doen stellen.

uBetoging.

De wpoging, of macht der ziel is zelfs de xwezentheit der ziel

zelve; volgens de zevende yVoorstelling van dit deel. Maar de wezentheit der ziel (gelijk uit zich is bekent) bevestigt alleenlijk dit, dat de ziel is, en vermag, en niet dit, dat zy niet is, noch vermag: en dieshalven poogt zy alleenlijk dit in te beelden, dat haar vermogen van te doen bevestigt, of stelt; 't welk te betogen stond.

Vyfenvyftigste Voorstelling.

Als de zziel zich haar onmacht inbeeld, zo word zy daar over bedroeft.

aBetoging.

De bwezentheit der ziel bevestigt dit alleenlijk, dat de ziel is, en vermag; dat is, de natuur van de ziel is alleenlijk die dingen in te beelden, die haar vermogen van te doen stellen; volgens de voorgaande cVoorstelling. Als wy dan zeggen, dat de dziel, terwijl zy zich zelve beschout, zich haar onmacht inbeeld, zo zeggen wy niets anders, dan dat, als de ziel zich iets poogt in te beelden, 't welk haar macht van te doen stelt, deze haar poging belet of verhindert word, of (volgens het eByvoegsel van d'elfde fVoorstelling in dit deel) dat zy bedroeft word; 't welk te betogen stond.

gToegift.

Deze hdroef heit word meer en meer gevoed en aangequeekt, zo zy zich inbeeld dat zy van anderen gelastert word: 't welk op de zelfde wijze, als de Toegift van de drieënveertigste iVoorstelling in dit deel, kbetoogt word.

gByvoegsel.

Deze droef heit, van het hdenkbeelt van onze zwakheit verzelt, word inederigheit genoemt; en de blijschap, die uit de beschouwing van ons zelven spruit, heeft de naam van kzelfsliefde, of lgerustheit op zich zelf. En dewijl de zelfde zo dikwijls vernieut word, als de mensch zijn mdeuchden, of zijn vermogen van te doen beschout, zo is dit ook d'oorzaak dat yder zijn daden gaerne wil verhalen, en zo wel de krachten van zijn lighaam, als van zijn gemoed tonen, en dat de menschen om deze oorzaak aan malkander lastig zijn. Uit het welk weder volgt, dat de menschen van natuur nijdig zijn, (bezie het nByvoegsel van de vierëntwintigste oVoorstelling, en het Byvoegsel van de tweeëndartigste Voorstelling in dit deel) of zich om de zwakheit van huns gelijken verblijden, en in tegendeel om hun pdeucht zich bedroeven. Want zo dikwijls yder zich zijn qdoeningen inbeeld, word hy (volgens de drieënvijftigste Voorstel-

ling in dit deel) met blijschap aangedaan, en met zo veel te groter blijschap, als hy zich inbeeld dat zijn ddoeningen meer volmaaktheit uitdrukken, en als hy de zelfden zich onderscheidelijker inbeeld; dat is (volgens het geen, 't welk in 't eerste rByvoegsel van de veertigste sVoorstelling in het tweede deel gezegt is) hoe hy de zelfden meer van d'anderen kan onderscheiden, en als bezondere dingen beschouwen. Dieshalven zal yder zich dan uit d'aanschouwing van zich zelf meest verblijden, als hy in zich iets beschout, 't welk hy in d'anderen ontkent. Maar indien hy dit, dat hy van zich zelf bevestigt, aan 't algemeen tdenkbeelt van de mensch, of van het dier toepast, zo zal hy zich niet zo zeer verblijden, maar, in tegendeel, zich bedroeven zo hy zich inbeeld dat zijn udoeningen, by die van anderen geleken, zwakker zijn. En deze droef heit (volgens d'achtentwintigste wVoorstelling van dit deel) zal hy pogen te verdrijven; en dit met de doeningen van zijns gelijken qualijk uit te leggen; of de zijnen, zo veel als hem mogelijk is, op te pronken. Hier uit blijkt dan dat de menschen van natuur tot haat en nijt genegen zijn; daar d'opvoeding zelve noch bijkoomt. Want d'ouders zijn gewent hun kinderen door d'enige prikkel van eer en nijt ter deucht aan te prikkelen. Maar hier zal misschien noch deze zwarigheit overig zijn, dat wy dikwijls over de deuchden der menschen verwondert zullen wezen, en hen eren. Om dan deze zwarigheit wech te nemen, zal ik de volgende Toegift hier by voegen.

xToegift.

Niemant benijd iemants deucht, 't en zy hy hem gelijk is.

yBetoging.

Nijt is een haat zelf, (bezie het zByvoegsel van de vierëntwintigste aVoorstelling in dit deel) of (volgens het Byvoegsel van de dartiende Voorstelling in dit deel) een bdroefheit, dat is (volgens het Byvoegsel van d'elfde Voorstelling in dit deel) een caandoening, daar door de macht, of poging van de mensch om te doen, bedwongen, en ingetoomt word. Maar de mensch (volgens het Byvoegsel van de negende Voorstelling in dit deel) poogt, noch begeert niets te doen, dan 't geen, dat uit zijn gestelde natuur kan volgen: dieshalven, de mensch zal niet begeren dat'er enig vermogen, of ('t welk het zelfde is) deucht, die aan eens anders natuur eigen, en aan de zijne vreemt is, aan zijn natuur toegeëigent word: in voegen dat zijn begeerte niet kan bedwongen en ingetoomt, dat is (volgens het dByvoegsel van d'elfde eVoorstelling in

dit deel) hy zelf niet bedroeft worden, namelijk hieröm, dat in iemant, hem ongelijk, enige deucht word aangeschout; en by gevolg zal hy hem ook niet konnen benijden: maar wel zijns gelijkel, die met hem van een zelfde natuur onderstelt word; gelijk de Voorstelling meêbracht.

fByvoegsel.

Als wy dan hier voor (volgens het Byvoegsel van de tweeënvijftigste Voorstelling in dit deel) gezegt hebben, dat wy een mensch hieröm eren, dat wy over zijn voorzichtigheit, sterkheit, enz. verwondert zijn, zo geschied dit, (gelijk uit de gVoorstelling zelve blijkt) om dat wy ons inbeelden dat deze deuchden bezonderlijk in hem zijn, en niet als aan onze natuur gemeen: en dus zullen wy aan hem de zelfden zo weinig benijden, als aan de bomen de hoogte, en aan de leeuwen de sterkheit, enz.

Zesenvyftigste Voorstelling.

Daar zijn zo veel hsoorten, of gedaanten van blijschap, droef heit, en begeerte, en by gevolg van yder ihartstocht, die uit dezen bestaat, als van kvlotheit des gemoeds, of die van dezen afgeleid worden, namentlijk van liefde, haat, hoop, vrees, enz. als'er lsoorten, of gedaante van mvoorwerpen zijn, van de welken wy aangedaan worden.

nBetoging.

De blijschap en droef heit, en by gevolg de ohartstochten, die uit de zelfden te zamen gezet, of daar van afgeleid worden, zijn plijdingen; volgens het qByvoegsel van d' elfde rVoorstelling in dit deel. Maar wy (volgens d' eerste Voorstelling van dit deel) lijden nootzakelijk voor zo veel wy sonëvenmatige denkbeelden hebben; en voor zo veel wy de zelfden hebben, (volgens de darde Voorstelling in dit deel) voor zo veel lijden wy alleenlijk; dat is, (bezie het Byvoegsel van de veertigste Voorstelling in het tweede deel) voor zo veel lijden wy alleenlijk nootzakelijk, als wy ons inbeelden, of (bezie de zeventiende Voorstelling in het tweede deel, met der zelfder Byvoegsel) voor zo veel worden wy met de thartstocht aangedaan, die de natuur van onz lighaam, en de natuur van een uitterlijk lighaam uinsluit. De natuur van yder wlijding dan moet nootzakelijk zodanig verklaart worden, dat de natuur van het xvoorwerp, van het welk wy aangedaan worden, uitgedrukt word: te weten, de blijschap, die, om een voorbeelt by te brengen, uit het voorwerp A spruit, sluit

de natuur van 't voorwerp A zelf in, en de blijschap, die uit het voorwerp B spruit, de natuur van 't voorwerp B zelf: in voegen dat deze twee yhartstochten van blijschap verscheiden van natuur zijn, om dat zy uit oorzaken van een verscheide natuur spruiten. In dezer voegen is ook de hartstocht van droef heit, die uit een nvoorwerp spruit, verscheiden van de natuur van de droef heit, die uit een andere oorzaak spruit: 't welk ook van de liefde, haat, hoop, vrees,

zvlotheit des gemoeds, enz. te verstaan is: en dieshalven moeten 'er nootzakelijk zo veel asoorten, of gedaanten van blijschap, droef heit, liefde, haat, enz. wezen, als'er soorten of gedaanten van bvoorwerpen czijn, van de welken wy aangedaan worden. Maar de begeerte is de dwezentheit zelve, of de natuur van yder, voor zo veel zy, uit yder gegeve gesteltenis daar af, bepaalt bevat word tot iets te doen; bezie het eByvoegsel van de negende fVoorstelling in dit deel: dieshalven, naar dat yder, door d'uitwendige oorzaken, van deze of die gsoort, of gedaante van blijschap, droef heit, liefde, haat, enz. aangedaan word, dat is, naar dat zijn natuur op deze of die wijze gestelt is; zo is nootzakelijk dat zijn hbegeerte anders en anders is, en dat de natuur van de begeerte des eens zo veel van die van d'ander verschilt, als de ihartstochten, uit de welken yder spruit, van malkander verschillen. Daar zijn dieshalven zo veel ksoorten, of gedaanten van lbegeerte, als 'er soorten, of gedaanten van blijschap, droef heit, liefde, enz. zijn, en by gevolg (volgens het geen, dat alreê getoont is) als men soorten, of gedaanten van mvoorwerpen vind, van de welken wy aangedaan worden: 't welk te betogen stond.

nByvoegsel.

Onder de osoorten, of gedaanten van phartstochten, die (volgens de voorgaande qVoorstelling) zeer veel moeten wezen, munten uit, d' overdaat, dronkenschap, gailheit, gierigheit, en roemzucht, de welken niets anders zijn, dan rkundigheden van liefde, en van sbegeerte, de welken de natuur van deze beide hartstochten verklaren, te weten door de tvoorwerpen, op de welken zy toegepast worden. Want by overdaat, dronkenschap, gailheit, gierigheit, en eerzucht verstaan wy niets anders, dan een overmatige liefde, of lust van te gasten, te drinken, by te slapen, der rijkdommen, en eer. Wijders, deze uhartstochten, voor zo veel wy hen door w't voorwerp alleen, tot het welk zy toegepast worden, van d' anderen onderscheiden, hebben geen xstrijdigen. Want de matigheit, die wy tegen d' overdaat, en de nuchterheit, die wy tegen de dronkenschap, en eindelijk de kuisheit, die wy tegen de gailheit gemenelijk stellen,

zijn geen yhartstochten, of zlijdingen, maar wijzen aan het vermogen, 't welk deze hartstocht matigt. Voorts, ik kan d' andere asoorten, of gedaanten van hartstochten hier niet verklaren, om dat zy zo groot in getal zijn, als de soorten, of gedaanten der bvoorwerpen; en schoon ik zulks vermogt, zo zou het niet nootzakelijk zijn. Want tot het geen, daar wy 't op gemunt hebben, namelijk tot de krachten der chartstochten, en het vermogen van de dziel daar in te bepalen, is ons genoech dat wy d' algemene ebepaling van yder hartstocht hebben. 't Is ons, zeg ik, genoech de gemene feigenschappen der hartstochten, en der ziel te verstaan, om te konnen bepalen hoedanig en hoe groot het vermogen van de ziel is, om de hartstochten te matigen, en te bedwingen. Hoewel 'er dan groot onderscheit tusschen deze en die hartstocht van liefde, haat, of begeerlijkheit is, tot een voorbeelt, tusschen de liefde tot zijn kinderen, en tusschen de liefde tot zijn gemalin, zo is ons echter niet nodig deze gonderscheiden te kennen, en de natuur en oorsprong der hhartstochten wijder t' onderzoeken.

Zevenenvyftigste iVoorstelling.

Yder khartstocht van yder londeelig verschilt zo veel van de hartstocht van een ander ondeelig, als de mwezentheit van 't een van de wezentheit van 't ander verschilt.

nBetoging.

Deze oVoorstelling blijkt uit d'eerste pKundigheit, die na het darde qVoorbewijs van het rByvoegsel op de dartiende Voorstelling van het tweede deel te zien is. Maar wy zullen echter de zelfde uit drie sBepalingen der teerste, of oorspronkelijke hartstochten ubetogen.

Alle Hartstochten worden tot de begeerte, blijschap, of droefheit toegepast; gelijk de wBepalingen der hartstochten, die wy gegeven hebben, tonen. Maar deze xbegeerte is de natuur, of ywezentheit zelve van yder; bezie des zelfs zBepaling in a't Byvoegsel van de negende bVoorstelling in dit deel. Dieshalven, de cbegeerte van yder dondeelig verschilt zo veel van de begeerte van een ander ondeelig, als de natuur, of de ewezentheit van 't een van de wezentheit van 't ander verschilt. Voorts, de blijschap en droefheit zijn flijdingen, door de welken yders macht, of poging van in zijn gwezen te blijven, vermeerdert, of vermindert, geholpen, of ingetoomt word; volgens d' elfde hVoorstelling in dit deel, en in der

zelfder iByvoegsel. Maar by de kpoging, van in zijn wezen te blijven, verstaan wy de llust en mbegeerte, voor zo veel zulks te gelijk tot de ziel, en tot het lighaam toegepast word; bezie het nByvoegsel van de negende oVoorstelling in dit deel: Dieshalven,de blijschap en droef heit is de begeerte, of de lust zelve, voor zo veel zy door uitterlijke oorzaken vermeerdert of vermindert, geholpen, of ingetoomt word; dat is, (volgens het zelfde Byvoegsel) zy is de natuur zelve van yder: en dieshalven, yders blijschap, of droefheit verschilt ook zo veel van des anders blijschap, of droef heit, als de natuur, of pwezentheit van d' een van de wezentheit des anders verschilt. Dieshalven, yder qhartstocht van een rondeelig verschilt zo veel van de hartstocht van een ander ondeelig, enz. gelijk te betogen stond.

sByvoegsel.

Hier uit volgt dat de thartstochten der dieren, die uonreedelijk worden genoemt, (want wy konnen geensins twijsfelen dat de beesten gevoele,n na dat wy d' oorsprong van de ziel kennen) zo veel van de hartstochten der menschen verschillen, als hun natuur van de menschelijke verschilt. De hengst, en de mensch worden wel van wlust tot voortteelen gedreven; maar d' eerste door een paertsche, en d' ander door een menschelijke lust. In dezer voegen moeten de lusten en begeerten der bloedeloze beestjes, visschen en vogelen ook anders en anders wezen. Dieshalven, hoewel yder xondeelig met zijn natuur, daar door hy bestaat, vergenoegt leeft, en zich daar in verheugt, zo is echter dit vernoegt leven van yder, en vreucht niets anders, dan het ydenkbeelt, of de ziel van yder ondeelig: in voegen dat de vreucht van d' een van de vreucht van d' ander zo veel van natuur verschilt, als de zwezentheit van 't een van de wezentheit van 't ander verschilt. Eindelijk, uit de voorgaande aVoorstelling volgt, dat 'er niet weinig onderscheit is tusschen de vreucht, daar af een dronke mensch (om een voorbeelt by te brengen) geleid word, en tusschen de vreucht, die een Wijsbegerige geniet; 't welk ik hier in 't voorbygaan heb willen vermanen. Dit zy gezegt van de hartstochten, die tot de mensch, voor zo veel als hy lijd, toegepast worden. Nu is noch overig dat ik 'er noch iets van 't geen byvoeg, dat tot de zelfde, voor zo veel hy doet, of werkt, toegepast word.

Achtenvyftigste bVoorstelling.

Behalven de blijschap, en begeerte, die clijdingen zijn, vind men noch andere dhartstochten van blijschap en begeerte, die tot ons, voor zo veel wy edoen, of werken, toegepast worden.

fBetoging.

Dewijl de ziel zich zelve, en haar gvermogen van te doen bevat, zo verblijd zy zich; volgens de drieënvijftigste hVoorstelling in dit deel: Maar de iziel aanschout nootzakelijk zich zelve, als zy een waar, of kevenmatig denkbeelt bevat; volgens de drieënveertigste lVoorstelling in het tweede deel: Maar de ziel bevat zekere evenmatige denkbeelden; volgens het tweede mByvoegsel van de veertigste Voorstelling in het tweede deel: Dieshalven, voor zo veel verblijd zy zich ook, voor zo veel zy evenmatige denkbeelden bevat: dat is, (volgens d'eerste Voorstelling in dit deel) voor zo veel zy ndoet. Wijders, de oziel, zo wel voor zo veel zy pklare en onderscheide, als voor zo veel zy qverwarde denkbeelden heeft, poogt in haar rwezen te blijven; volgens de negende sVoorstelling van dit deel. Maar by tpoging verstaan wy hier ubegeerte; volgens het wByvoegsel daar af: dieshalven, de xbegeerte word tot ons toegepast, zelfs voor zo veel wy verstaan, of (volgens d'eerste Voorstelling in dit deel) voor zo veel wy ydoen, of werken; 't welk te betogen stond.

Negenenvyftigste zVoorstelling.

Alle de ahartstochten, die tot de ziel toegepast worden, voor zo veel zy bdoet, of werkt, zijn geen anderen, dan die tot de blijschap, of tot de begeerte toegepast worden.

cBetoging.

Alle de dhartstochten worden tot de begeerte, blijschap, of droef heit toegepast; gelijk de eBepalingen, die wy daar af gegeven hebben, aanwijzen. Maar by droef heit verstaan wy het geen, dat het vermogen van de ziel om te denken vermindert, of intoomt; volgens d' elfde Voorstelling in dit deel, en het fByvoegsel daar op: in voegen dat, voor zo veel de ziel zich bedroeft, ook haar vermogen van te verstaan, dat is haar vermogen van te doen, (volgens d'eerste gVoorstelling in dit deel) vermindert en ingetoomt word; en dieshalven konnen geen hhartstochten van droef heit tot de ziel toegepast worden, voor zo veel zy doet, dan alleenlijk de hartstochten van blijschap en begeerte, die (volgens de voorgaande Voorstelling) ook dus verre tot de ziel toegepast worden; 't welk te betogen stond.

iByvoegsel.

Alle kdoeningen, die uit de lhartstochten volgen, de welken tot de mziel toegepast worden, voor zo veel zy verstaat, pas ik op

de nvroomheit toe, die ik in okloekmoedigheit en pedelmoedigheit onderscheid. Want by kloekmoedigheit versta ik de qbegeerte, door de welke yder poogt zijn rwezen, alleenlijk volgens de svoorspelling van de reden, te bewaren. Maar by tedelmoedigheit versta ik de ubegeerte, door de welke yder, alleenlijk volgens de wvoorspelling van de reden, poogt d'andere menschen te helpen, en door vrientschap aan zich te verbinden. Ik pas dan die xdoeningen, de welken alleenlijk op het nut van de doender zien, op de ykloekmoedigheit, en de genen, die ook op eens anders nut zien, op zd'edelmoedigheit toe. De matigheit dan, soberheit, onbeteutertheit des gemoeds in de gevarelijkheden, enz. zijn asoorten, of gedaanten van bkloekmoedigheit. Maar de zedigheit, goedertierentheit, enz. zijn soorten, of gedaanten van cedelmoedigheit. Hier mede meen ik de voornaamste hartstochten, en de dvlotheden des gemoeds, die uit de esamenzetting der drie feerste en oorspronkelijke hartstochten (namelijk van begeerte, blijschap en liefde) spruiten, verklaart, en door hun eerste oorzaken getoont te hebben; uit de welken blijkt dat wy door d'uitterlijke oorzaken op veelderhande wijzen ggedreven en bewogen worden, en dat wy dieshalven, gelijk de golven der zee, van strijdige winden bewogen, en omgefolt worden, zonder dat wy kennis van onze uitgang en hlot hebben. Ik heb gezegt dat ik alleenlijk de voornaamste ihartstochten, niet alle de strijden des gemoeds, die gelevert konnen worden, getoont heb. Want wy, op de zelfde wijze, als te voren, voortgaande, konnen lichtelijk tonen dat de kliefde aan lberou, mveröntwaerdiging, nschaamte enz. gevoegt is. Ja ik geloof dat uit het geen, 't welk nu gezegt is, klarelijk blijkt dat deze hartstochten op zo veelderhande wijzen met anderen te zamen gezet konnen worden, en dat daar uit zo veel veränderingen spruiten, dat zy in geen getal bepaalt konnen worden. Maar tot mijn ooggemerk is genoech dat ik alleenlijk de voornaamsten opgetelt heb. Want d'anderen, die ik voorby gegaan ben, hebben meer keurlijkheit, dan nuttigheit. Doch van de liefde is noch dit overig t'aanmerken; namelijk dat het zeer dikwils gebeurt dat, terwijl wy de zaak, die wy begeren, genieten, het lighaam uit deze genieting een nieuwe ogesteltheit verkrijgt, door de welke het anders bepaalt word, en andere beelden der dingen daar in verwekt worden, en dat de ziel te gelijk andere dingen begint in te beelden, en anderen te begeren. Tot een voorbeelt, als wy ons iets, dat gemenelijk aangenaam aan onze smaak is, inbeelden, zo begeren wy het zelfde te

nuttigen, dat is t' eten. Maar terwijl wy het zelfde dus nuttigen, zo word de maag vol, en het lighaam anders gestelt. Indien dan, terwijl het lighaam anders gestelt is, het beelt van de zelfde spijs, om dat zy tegenwoordig is, gevoed en aangequeekt word, en by gevolg ook de poging, of de lust van de zelfde t' eten, zo zal deze nieuwe gesteltheit tegen deze poging, of begeerte strijden; en by gevolg zal de tegenwoordigheit der spijs, die wy begeerden, lastig zijn; en dit is het geen, dat wy pwalging en qzadheit noemen. Wat voorts d'uitterlijke raandoeningen des lighaams aangaan, die in de shartstochten bespeurt worden, te weten de tsiddering, uverbleeking, whik, xgelach enz. ik heb hen overgeslagen, om dat zy tot het lighaam alleen, zonder enige ybetrekking tot de zziel, toegepast worden. Eindelijk, van de abepalingen der hartstochten staan enige dingen aan te merken, die ik dieshalven hier weêr in ordening zal optellen, en het geen, dat in yder waar te nemen is, daar tusschen voegen.

bBepalingen der cHartstochten.

I De dbegeerte is de ewezentheit zelve van de mensch, voor zo veel zy uit alle gestelde faandoening bepaalt bevat word, tot iets te doen of te werken.

gVerklaring.

Wy hebben hier voor (in h't Byvoegsel van de negende iVoorstelling in dit deel) gezegt dat de kbegeerte een llust met der zelfde mmedeweting is; maar dat de lust de nwezentheit zelve van de mensch is, voor zo veel hy bepaalt is tot die dingen te doen, de welken tot zijn behoudenis dienen. Maar in het zelfde oByvoegsel heb ik ook vermaant, dat ik geen onderscheit kende tusschen de menschelijke plust en gbegeerte. Want het zy de mensch meêwustig is van zijn lust, of niet, de lust blijft echter een en de zelfde, en dieshalven, op dat ik herhaling van woorden zou mijden, heb ik de qbegeerte niet door rlust willen verklaren; maar de zelfde gepoogt in dier voegen te bepalen, dat ik alle spogingen van de menschelijke natuur, die wy met de naam van tlust, uwil, wbegeerte, of xdrift aanwijzen, gezamentlijk zou begrijpen. Want ik had konnen zeggen, dat de ybegeerte de zwezentheit zelve van de mensch is, voor zo veel zy bepaalt bevat word tot iets te doen. Maar uit deze aBepaling (volgens de drieëntwintigste bVoorstelling van het tweede deel) volgt niet, dat de ziel cmeêwustig van zijn dbegeerte,

of elust kan wezen. Dieshalven, om d'oorzaak van deze fmeêwustigheit in te sluiten, zo was 't nootzakelijk (volgens de zelfde Voorstelling) daar by te voegen, voor zo veel uit yder gegeve gAandoening daar af bepaalt, enz. Want by aandoening van de menschelijke hwezentheit verstaan wy alle igesteltheit van des zelfs wezentheit, 't zy de zelfde ingeboren, of van buiten aangekomen, of dat zy alleenlijk door de ktoeëigening van de ldenking, of van md'uitgestrektheit bevat word, of eindelijk dat men de zelfde gelijkelijk tot beide toepast. By de naam van nbegeerte dan versta ik hier alle opogingen, pdriften, qlustenen rwillingen van de mensch, de welken, naar de verscheide gesteltheit van de zelfde mensch, verscheiden, en dikwijls zo strijdig tegen malkander zijn, dat de mensch verscheidelijk word getrokken, en niet weet werwaarts hy zich zal keren.

II. De sBlijschap is een toverganing van de mensch van een minder tot een meerder volmaaktheit.

III. De uDroefheit is een overganing van de mensch van een meerder tot een minder volmaaktheit.

wVerklaring.

Ik zeg een xoverganing: want de blijschap zelve is geen volmaaktheit; dewijl de mensch, indien hy met de volmaaktheit, tot de welke hy overgaat, geboren wierd, de zelfde, zonder yhartstocht van blijschap, machtig zou wezen; 't welk klarelijker blijkt uit de hartstocht van droef heit, de welk zrechtstrijdigh tegen deze is. Want niemant kan loghenen dat de droef heit in een aoverganing tot een minder volmaaktheit, en niet in de minder volmaaktheit zelve, bestaat; dewijl de mensch niet voor zo veel droevig kan worden, als hy enige volmaaktheit deelächtig is. Wy konnen ook niet zeggen dat de droefheit in de bderving van een groter volmaaktheit beltaat: want de derving is niets; en de chartstocht van droef heit is een ddaat, die dieshalven geen andere kan zijn, dan de daat van tot minder volmaaktheit over te gaan, dat is een daat, daar door des menschen macht van te doen vermindert, of ingetoomt word; Bezie het eByvoegsel van d'elfde fVoorstelling in dit deel. Voorts, ik ga de gBepalingen van hvrolijkheit, ikitteling, knaargeestigheit en ltreurigheit voorby, die meest tot het lighaam toegepast worden, en alleenlijk mgeslachten van blijschap en droef heit zijn.

IV nVerwondering is od'inbeelding van enig ding, op

het welk de ziel daaröm gehecht blijft, om dat deze bezondere inbeelding geen psamenknoping met d' anderen heeft: bezie de tweeënvijftigste qVoorstelling in dit deel, met der zelfder rByvoegsel.

Verklaring.

In 't Byvoegsel van d' achtiende Voorstelling in het tweede deel hebben wy getoont, wat d' oorzaak is om de welke de ziel terstont van de sbeschouwing van een ding op tde denking van een ander valt; namelijk, om dat de beelden dezer dingen te zamen geschakelt, en in dier voegen geschikt zijn, dat het een het ander volgt; 't welk niet bevat kan worden, als het beelt van het ding nieu is: maar de uziel zal in de beschouwing van de zelfde zaak gehouden worden, tot dat zy van anderen oorzaken bepaalt word tot andere dingen te denken. wD' inbeelding van een nieu ding dan, in zich aangemerkt, is van een zelfde natuur, als d' anderen; en om deze oorzaak tel ik de xverwondering niet onder de yhartstochten. Ik zie ook niet waarom ik dit zou doen; dewijl deze zaftrekking der ziel niet spruit uit enige astellige oorzaak, die de bziel van d' anderen aftrekt; maar alleenlijk hier uit, dat 'er oorzaak ontbreekt, om de welke de ziel uit de beschouwing van een enig ding tot anderen te denken cbepaalt word.

Ik ken dan (gelijk ik in het dByvoegsel van d' elfde eVoorstelling in dit deelverhaalt heb) alleenlijk die oorspronkelijke, of voorname fhartstochten; namelijk, die van gblijschap, hdroef heit en ibegeerte. Ik heb ook, om geen andere oorzaak, van de kverwondering gewach gemaakt, dan om dat het door de gewoonte zo verre is gekomen, dat sommigen de lhartstochten, die van de drie moorspronkelijken afgeleid worden, gemenelijk met andere namen aanwijzen, als zy tot de nvoorwerpen, daar over wy verwondert zijn, toegepast worden. En deze reden beweegt my ook met recht om hier de oBepaling van de Versmading neffens te voegen.

V. De. pVersmading is qd' inbeelding van enige zaak, de welke de ziel zo weinig treft, dat de ziel zelve door de tegenwoordigheit van de zaak meer bewogen word tot die dingen in te beelden, die in de zaak zelve niet zijn, dan die daar in zijn. Bezie het rByvoegsel van de tweenvijftigste sVoorstelling in dit deel.

Verklaring.

Ik ga hier de tBepalingen van uEerbiedigheit een wVeröntwaer-diging voorby, om dat, by mijn weten, geen xhartstochten naam uit hen te trekken.

VI. De yLiefde is een zblijschap, van het adenkbeelt van een uitterlijke oorzaak verzelt.

Verklaring.

Deze bBepaling drukt klarelijk genoech de cwezentheit van de Liefde uit. De Bepaling der Schrijvers, die de Liefde bepalen te zijn, de wil van de minnaar om zich met de beminde zaak te verënigen, drukt niet de dwezentheit van de Liefde, maar der zelfder eeigenschap uit. En dewijl de Schrijvers geen volkome deurzicht van de wezentheit der Liefde hebben gehad, zo hebben zy daaröm geen klare fbevatting van haar geigenschap konnen hebben. Hier uit is gesproten dat men alle geöordeelt heeft dat hun hBepalingen zeer duister geweest hebben. Maar hier staat aan te merken dat ik, als ik zeg dat het een ieigenschap in de minnaar is, zich door de kwil met de beminde zaak te verënigen, by wil niet versta een toestemming, of berading des gemoeds, of een lvry besluit; want wy hebben (in d' achtënveertigste mVoorstelling van het tweede deel) getoont, dat dit verziert en verdicht is: noch ook de nbegeerte van zich met de beminde zaak te verënigen, als zy afweezig is, of van in haar tegenwoordigheit te volharden, als zy tegenwoordig is; want de liefde kan zonder deze, of die begeerte bevat worden: maar dat ik by wil versta een, ogerustheit, die in de minnaar is, uit oorzaak der tegenwoordigheit van de beminde zaak, daar door de blijschap van de Minnaar versterkt, of ten minsten gevoed word.

VII. De pHaat is een droef heit, qmet het denkbeelt van d' uitterlijke oorzaak verzelt.

Verklaring.

De dingen, die hier t' aanmerken zijn, worden uit het geen, dat in de voorgaande rBepaling gezegt is, lichtelijk begrepen. Bezie dieshalven het sByvoegsel van d' elfde tVoorstelling in dit deel.

VIII. De uToegenegentheit is een wblijschap, verzelt van het xdenkbeelt van enig ding, dat by toeval oorzaak van blijschap is.

IX. yD' Afkeer is een droefheit, verzelt van het zdenkbeelt van enig ding, dat by toeval oorzaak van droefheit is. Bezie hier af het aByvoegsel van de vijftiende bVoorstelling in dit deel.

X. cD' Overgeving of Verloving is een liefde tot de geen, over de welk wy verwondert zijn.

Verklaring.

Wy hebben (in de tweeënvijftigste Voorstelling van dit deel) getoont dat de Verwondering uit de nieuwigheit van de zaak voortkoomt. Indien dan gebeurt dat wy het geen, daar over wy verwondert zijn, ons dikwijls inbeelden, zo zullen wy ophouden daar over verwondert te wezen; en dus zien wy dat de dhartstocht van eOvergeving of Verloving lichtelijk in enkelde liefde verändert.

XI De fBespotting is een blijschap, hier uitgesproten, dat wy ons inbeelden dat 'er iets, 't welk wy verächten, in een zaak is, die wy haten.

Verklaring.

Voor zo veel wy de zaak, die wy haten, verächten, voor zo veel ontkennen wy de gwezentlijkheit daar af; bezie het hByvoegsel van de tweeënvijftigste iVoorstelling in dit deel) en voor zo veel (volgens de twintigste Voorstelling van dit deel) verblijden wy ons. Maar dewijl wy konderstellen dat de mensch het geen haat, 't welk hy bespot, zo volgt dat deze blijschap niet vast en bestandig is: bezie het Byvoegsel van de zevenënveertigste Voorstelling in dit deel.

XII. De lHoop is een onbestandige blijschap, gesproten uit het: mdenkbeelt van een toekomende, of verlede zaak, van welks uitgang wy noch enigsins twijffelen.

XIII. De nVrees is een onbestandige droefheit, gesproten uit het odenkbeelt van een toekomende, of verlede zaak, van welks uitgang wy noch enigsins twijffelen. Bezie van deze beiden het tweede pByvoegsel van d' achtiende qVoorstelling in dit deel.

Verklaring.

Uit deze rBepalingen blijkt dat 'er geen hoop is zonder vrees, en geen vrees zonder hoop is. Want men sonderstelt dat de geen, die van hoop af hangt, en van d' uitgang van een zaak twijffelt, zich iets

inbeeld, 't welk de twezentlijkheit van d' aanstaande zaak uitsluit, en dieshalven zich dus verre bedroeft; (volgens de negentiende uVoorstelling van dit deel) en by gevolg, terwijl hy van hoop afhangt, vreest dat de zaak zal gebeuren. Maar in tegendeel, de geen, die vreest, dat is dat hy van d' uitgang van een zaak, die hy haat, twijffelt, beeld zich ook iets in, 't welk de wwezentlijkheit van de zelfde zaak uitsluit, en is dieshalven (volgens de twintigste xVoorstelling van dit deel) verblijd, en hoopt by gevolg dat de zaak niet zal komen.

XIV. De yGerustheit is een blijschap, gesproten uit het zdenkbeelt van een toekomende, of verlede zaak, van de welke dt oorzaak van te twijffelen wechgenomen is.

XV. De aWanhoop is een droef heit, gesproten uit het denkbeelt van een toekomende, of verlede zaak, van de welke d' oorzaak van te twijffelen wechgenomen is.

Verklaring.

Uit de hoop dan volgt bgerustheit, en uit de vrees cwanhoop, als d' oorzaak, om van d' uitgang van de zaak te twijffelen, wechgenomen word: 't welk geschied om dat de mensch zich inbeeld dat de verlede, of toekomende zaak tegenwoordig is, en haar als tegenwoordig aanschout, of om dat hy zich andere dingen inbeeld, die de dwezentlijkheit van die dingen, de welken hem deden twijffelen, uitsluiten. Want hoewel wy (volgens de eToegift van d' eenëndartigste fVoorstelling in het tweede deel) van d' uitgang der bezondere dingen nooit zeker konnen zijn, zo kan echter gebeuren dat wy van der zelfder uitgang niet twijffelen. Want wy liebben getoont (bezie het gByvoegsel van de negenënveertigste Voorstelling in het tweede deel) dat het iets anders is, van een zaak niet te twijffelen, en iets anders, zekerheit van een zaak te hebben: en dieshalven kan gebeuren dat wy door het beelt van een verlede, of toekomende zaak met de zelfde hhartstocht van blijschap, of van droef heit aangedaan worden, als door het beelt van de tegenwoordige zaak, gelijk wy in d' achtiende iVoorstelling van dit deel betoogt hebben, de welke men, met der zelfder kByvoegsel, na te zien heeft.

XVI. De lVreucht is een mblijschap, verzelt met het ndenkbeelt van een verlede zaak, die buiten hoop gebeurt is.

XVII. De oKnaging van 't geweten is een droefheit, verzelt met het denkbeelt van een verlede zaak, die buiten hoop gebeurt is.

XVIII. pMedelijden is een droefheit, verzelt met het qdenkbeelt van een quaat, 't welk aan een ander toevalt, die wy ons inbeelden ons gelijk te zijn. Bezie het rByvoegsel van de tweeëntwintigste oVoorstelling, en het Byvoegsel van de zevenëntwintigste Voorstelling in dit deel.

Verklaring.

Tusschen tMedelijden en uBarmhartigheit schijnt geen onderscheit en verschil te wezen, dan dat misschien medelijden op de bezondere whartstocht ziet, en de barmhartigheit op des zelfs xhebbelijkheit.

XIX. De yGunst is een liefde tot iemant, die aan een ander welgedaan heeft.

XX. zD'Euvelneeming is een haat tot iemant, die aan een ander quaat gedaan heeft.

Verklaring.

Ik weet wel dat deze namen, volgens het gemeen gebruik, iets anders betekenen. Doch mijn voorneemen is niet de betekenissen der woorden, maar der zaken te verklaren, en hen met die benamingen aantewijzen, welker betekenis, die zy door de gewoonte hebben, naast aan die betekenis komen, met de welken ik de zelfden wil gebruiken: en ik acht het genoech dit zelfde eenmaal gezegt te hebben. Bezie d'oorzaak van deze ahartstochten in d' eerste bToegift van de zevenëntwintigste, cVoorstelling, en in het dByvoegsel van de tweeëntwintigste Voorstelling in dit deel.

XXI. eD'Achting is, van iemant, liefdeshalven, ecn groter gevoelen te hebben, dan billijk is.

XXII. fD'Ongeachtheit is, van iemant, haatshalven, een kleinder gevoelen te hebben, dan billijk is.

Verklaring.

gD'Achting dan is een hgewrocht, of ieigenschap van de liefde, en kd'ongeächtheit van de haat. En dieshalven kan men ld'achting ook bepalen, dat zy een liefde is, voor zo veel zy de mensch in dier voegen maandoet, dat hy hoger, dan billijk is, van de beminde zaak

gevoelt: en in tegendeel, dat de nd'ongeächtheit een haat is, voor zo veel zy de mensch in dier voegen aandoet, dat hy van de geen, die hy haat, laeger gevoelt, dan billijk is: bezie hier af het oByvoegsel van de zesentwintigste pVoorstelling in dit deel.

XXIII. De qNijt is een haat, voor zo veel zy de mensch in dier voegen aandoet, dat hy om eens anders voorspoet zich bedroeft, en in tegendeel, om eens anders quaat zich verblijd.

Verklaring.

De rbarmhartigheit word gemenelijk tegen de nijt gestelt, de welke dieshalven, met een sonëige betekenis van de benaming, dus bepaalt kan worden.

XXIV. De tBarmhartigheit is een liefde, voor zo veel zy de mensch in dier voegen uaandoet, dat hy zich om eens anders goet verblijd, en in tegendeel om eens anders quaat bedroeft word.

Verklaring.

Wat de Nijt aangaat, bezie daar af het wByvoegsel van de vierentwintigste xVoorstelling, en het Byvoegsel van de tweeëndartigste Voorstelling in dit deel. En dit zijn yhartstochten van blijschap, of van droefheit, die van het zdenkbeelt van d'uitterlijke zaak, als oorzaak door zich, of by toeval, verzelt zijn. Van hier ga ik tot d'anderen over, de welken van het denkbeelt van d'innerlijke zaak, als d'oorzaak, verzelt worden.

XXV. De aGerustheit in zich zelf is een blijschap, hier uit gesproten, dat de mensch zich zelf, en zijn vermogen van te doen aanschout.

XXVI. De bNederigheit is een droefheit, hier uit gesproten, dat de mensch zijn onmacht, of zwakheit beschout.

Verklaring.

De Gerustheit in zich zelf word tegen de Nederigheit gestelt, voor zo veel wy door de zelfde een blijschap verstaan, die hier uit spruit, dat wy onze macht van te doen beschouwen. Maar voor zo veel wy daar door ook een blijschap verstaan, van het cdenkbeelt van enig bedrijf verzelt, 't welk wy geloven uit een vrijwillig besluit

van de ziel gedaan te hebben, zo word zy tegen d't berou gestelt 't welk wy dus ebepalen.

XXVII. Het fBerou is een droef heit, van het gdenkbeelt van enig bedrijf verzelt, 't welk wy geloven uit een vrijwillig besluit van de ziel gedaan te hebben.

Verklaring.

In het hByvoegsel van d'eenënvijftigste iVoorstelling, en in de drieënvijftigste, vierënvijftigste en vijfënvijftigste Voorstelling, en in der zelfder Byvoegsel in dit deel hebben wy d'oorzaken dezer khartstochten getoont. Voorts, wat het vrijwillig besluit der ziel aangaat, bezie daar af het Byvoegsel van de vijfëndartigste Voorstelling in het tweede deel. Maar hier staat wijder t'aanmerken, dat het geen wonder is dat gantschelijk op alle werken, die uitgewoonte quaat genoemt worden, droefheit, en op de genen, die men goed en oprecht noemt, blijschap volgt: want wy konnen uit het voorgaande lichtelijk verstaan, dat dit voornamelijk van d' opvoeding af hangt; dewijl onze ouders, met d'eersten te verwijten, en hun kinderen dikwijls daar over te bekijven, en in tegendeel met de lesten aan te raden, en aan te prijzen, te weeg gebracht hebben, dat d' ontroerenissen van droef heit zich by d' eersten, en die van blijschap zich by de lesten hebben gevoegt. Dit zelfde word ook door d'ervarentheit bevestigt: want de menschen hebben niet alle een zelfde gewoonte en godsdienst. In tegendeel, de dingen, die by sommigen heilig zijn, worden by anderen onheilig, en de genen, die by sommigen eerlijk zijn, by anderen voor schandelijk gehouden. Dieshalven, naar dat yder opgevoed is, daar naar heeft hy berou van enig bedrijf, of roemt daar op.

XXVIII. lVerwaantheit is, van zich, wegens liefde tot zich zelf, een hoger gevoelen te hebben, dan billijk is.

Verklaring.

De mVerwaantheit verschilt dan van nd'achting, om dat deze leste tot het uitterlijk ovoorwerp, maar de verwaantheit tot de mensch zelf, hoger van zich gevoelende, dan billijk is, toegepast word. Voorts, gelijk d'achting een pgewrocht, of qeigenschap van de liefde is, zo is de verwaantheit een gewrocht, of eigenschap van rzelfsliefde, de welke dieshalven ook dus bepaalt kan worden, dat zy een liefde tot zich zelf, of een sgerustheit op zich zelf is, voor zo veel zy de mensch in dier voegen aandoet, dat hy hoger dan bil-

lijk is, van zich zelf gevoelt. (Bezie het tByvoegsel van de zesentwintigste uVoorstelling in dit deel) Tegen deze whartstocht is geen strijdige: want niemant, wegens haat tot zich zelf, gevoelt laeger van zich, dan billijk is; ja niemant gevoelt minder van zich zelf, dan billijk is, voor zo veel hy zich inbeeld dat hy dit, of dat niet vermag. Want al 't geen, 't welk de mensch zich inbeeld niet te vermogen, beeld hy zich nootzakelijk in; en door deze inbeelding word hy in dier voegen geschikt, dat hy warelijk dit niet kan doen, 't welk hy zich inbeeld niet te vermogen: dewijl hy zo lang, als hy zich inbeeld dat hy dit, of dat niet vermag, niet bepaalt is tot het zelfde te doen; en by gevolg is 't hem zo lang onmogelijk dat hy dit doet. Maar indien wy op die dingen merken, de welken van de xwaan alleen af hangen, zo zullen wy konnen begrijpen, dat het mogelijk is, dat de mensch minder, dan billijk is, van zich gevoelt. Want het kan gebeuren dat iemant, terwijl hy, bedroeft zijnde, zijn zwakheit beschout, zich inbeeld dat hy van alle menschen versmaad word; en dit terwijl d'anderen nergens minder op denken, dan op hem te verachten. De mensch kan ook minder, dan billijk is, van zich gevoelen, zo hy iets van zich tegenwoordiglijk ontkent, met ybetrekking tot de toekomende tijt, van de welk hy onzeker is; gelijk dus, dat hy zegt, dat hy niets zeker kan begrijpen, en dat hy niets, dan dat quaat en schandelijk is, kan begeren, of doen, enz. Wy konnen wijders zeggen dat iemant minder, dan billijk is, van zich gevoelt, als wy zien dat hy, uit al te grote vrees van schaamte, die dingen niet dart bestaan, die van anderen, hem gelijk, aangevangen worden. Wy konnen dan deze zhartstocht tegen de averwaantheit stellen, de welk ik bnederslachtigheit zal noemen: want gelijk uit de cgerustheit in zich zelf verwaantheit spruit, zo rijst uit de dnederigheit nederslachtigheit, die dieshalven dus van ons bepaalt word.

XXIX. De eNederslachtigheit is, van zich zelf, wegens droefheit, minder, dan billijk is, te gevoelen.

Verklaring.

Wy zijn echter dikwijls gewent de fnederigheit tegen de gverwaantheit te stellen: maar wy merken dan meerder op de hgewrochten, dan op de natuur van beide: want wy zijn gewent de geen iverwaant te noemen, die al te hoog roemt; bezie het kByvoegsel van de dartigste lVoorstelling in dit deel: die niets verhaalt, dan zijn deuchden, en van anderen niets, dan hun gebreken, vertelt; die boven

alle gestelt wil wezen, en eindelijk, die met zulk een stemmigheit er verçiering heentreed, als gemenelijk anderen doen, die hem verre overtreffen. In tegendeel, wy noemen de geen nederig, die dikwijls schaamroot word, die zijn zonden belijd, en de deuchden van anderen verhaalt, die voor alle wijkt, en eindelijk, die met een nederhangend hooft gaat, en zich verwareloost op te pronken. Voorts, deze mhartstochten, namelijk de nnederigheit en onederslachtigheit, worden zeer zelden gevonden. Want de menschelijke natuur, in zich zelve aangemerkt, strijd tegen de zelfden zo veel, als 't mogelijk is; bezie de vijftiende en vierënvijftigste pVoorstelling van dit deel: en dieshalven, de genen, die meest qnederslachtig en rnederig geacht worden, zijn deurgaans meest seerzuchtig en tnijdig.

XXX. De uRoem is een blijschap, van het wdenkbeelt van enige van onze daden verzelt, die, gelijk wy ons inbeelden, van anderen geprezen word.

XXXI. De xSchaamte is een droefheit, van het denkbeelt van enige van onze daden verzelt, die, gelijk wy ons inbeelden, van anderen gelastert word.

Verklaring.

Bezie hier af het yByvoegsel van de dartigste zVoorstelling in dit deel. Maar hier staat op het onderscheit, dat tusschen de aSchaamte en bSchaamächtigheit is, te merken. Want de schaamte is een droefheit, de welk op de daat volgt, daar over men beschaamt is: maar de schaamächtigheit is een cvrees, of dschroomte van eschaamte, door de welke de mensch gedwongen word om niets schandelijk te bedrijven. Tegen de fschaamächtigheit word gemenelijk gd' onbeschaamtheit gestelt, de welke warelijk geen hhartstocht is, gelijk ik op zijn plaats zal tonen: maar de namen van hartstochten, gelijk ik alreê gezegt heb, zien meer op hun gebruik, dan op hun natuur. En hier meê heb ik de hartstochten van blijschap en droefheit, die ik voorgenomen had te verklaren, afgedaan. Ik ga dan tot de genen voort, die ik tot de begeerte toepas.

XXXII. i't Verlangen is een kbegeerte, of llust van enig ding te genieten, de welke door de geheugenis van de zelfde zaak gevoed, en te gelijk door de geheugenis van anderen dingen, dewelken de wezentlijkheit van de zelfde begeerde zaak uitsluiten, ingetoomt word.

Als wy aan enig ding gedenken, gelijk wy alreê meermaals gezegt hebben, zo worden wy daar door geschikt tot het zelfde met de zelfde mhartstocht te beschouwen, als of de zaak tegenwoordig was. Maar deze nschikking, of opoging word, terwijl wy waken, deurgaans belet en verhindert door de beelden der dingen, die de pwezentlijkheit van 't geen, daar aan wy gedenken, uitsluiten. Als wy dan aan een zaak gedenken, die ons met qenig slach van blijschap aandoet, zo pogen wy daar door de zelfde met de zelfde rhartstocht van blijschap als tegenwoordig te beschouwen; welke spoging terstont belet en verhindert word door de geheugenis der dingen, die des zelfs twezentlijkheit uitsluiten. Het uverlangen is dieshalven warelijk een droef heit, de welke tegen die blijschap word gestelt, die uit de tegenwoordigheit van de zaak rijst, de welke wy haten: bezie hier af het wByvoegsel van de zevenënveertigste xVoorstelling in dit deel: Maar dewijl de naam van yVerlangen op zbegeerte schijnt te zien, zo pas ik deze ahartstocht tot de hartstocht van begeerte toe.

XXXIII. De bNayvering, of Krijgelheit is een cbegeerte van enig ding, de welke hier uit ons ingeboren word, dat wy ons inbeelden dat anderen de zelfde begeerte hebben.

Verklaring.

De geen, die vlucht, om dat hy anderen ziet vluchten, of vreest, om dat hy anderen ziet vrezen, of ook de geen, die hieröm de hant naar zich trekt, om dat iemants hant verbrand is, en zijn lighaam beweegt, als of zijn eige hant verbrant zou worden; van de zelfde zullen wy zeggen, dat hy wel de dhartstocht van een ander enavolgt, maar niet de zelfde fnayvert, of nakrijgelt: niet om dat wy een andere oorzaak van gnayvering of krijgelheit, en een ander van hnavolging kennen; maar om dat het door de gewoonte zo verre is gekomen, dat wy de geen alleen inayverig of krijgelig noemen, die het geen navolgt, 't welk wy eerlijk, nut, of aangenaam oordeelen te wezen. Wat d' oorzaak van knayvering of krijgelheit aangaat, bezie hier af de zevenëntwintigste lVoorstelling in dit deel, met der zelfder mByvoegsel. Maar waaröm de nNijt deurgaans aan deze ohartstocht gevoegt is, bezie hier af de tweeëndartigste Voorstelling in dit deel, met der zelfder Byvoegsel.

XXXIV. pDank, of qdankbaarheit is een rbegeerte, of een betrachting van liefde, daar door wy aan de geen trachten wel te doen, die uit gelijke shartstocht van liefde weldaat gedaan heeft. Bezie de negenëndartigste tVoorstelling, met het uByvoegsel van d' eenënveertigste Voorstelling in dit deel.

XXXV. De wGoetwilligheit is een xbegeerte van wel te doen aan de geen, met de welk wy deernis hebben. Bezie het Byvoegsel van de zevenëntwintigste Voorstelling in dit deel.

XXXVI. De yGramschap is een begeerte, daar door wy uit haat aangeprikkelt worden tot de geen, die wy haten, quaat aan te doen. Bezie de negenëndartigste zVoorstelling in dit deel.

XXXVII. De aWraak is een bbegeerte, door de welke wy uit cwederkerige haat aangeprikkelt worden tot de geen quaat aan te doen, die met gelijke dhartstocht ons schade aangedaan heeft. Bezie de tweede eToegift van de veertigste Voorstelling in dit deel, met der zelfder gByvoegsel.

XXXVIII. De hWreetheit, of iStraf heit is een kbegeerte, door de welke iemant aangeprikkelt word tot de geen quaat aan te doen, die wy beminnen, of over de welk wy deernis hebben.

Verklaring.

Tegen de lWreetheit stelt men de mGoedertierentheit, die geen nlijding ts, maar een vermogen van 't gemoed, daar door de mensch de gramschap en wraak matigt.

XXXIX. De oSchroomte is een pbegeerte van een meerder quaat, daar voor wy vrezen, door een minder te vermijden. Bezie het qByvoegsel van de negenëndartigste rVoorstelling in dit deel.

XL. De sStoutheit is een begeerte, daar door iemant

aangeprikkelt word tot iets, 't welk zijns gelijken vrezen aan te gaan, met gevaar te doen.

XLI. De tKleinmoedigheit word den geen toegeëigent, welks ubegeerte ingetoomt word doorde wschroom van 't gevaar, 't welk zijns gelijken darren aangaan.

Verklaring.

De Kleinmoedigheit is dieshalven niets anders, dan de vrees van enig quaat, 't welk de meeste menschen niet gewent zijn te vrezen. Ik pas haar daaröm tot de xhartstocht van ybegeerte niet toe. Ik heb echter goet geächt de zelfde hier te verklaren, om dat zy, voor zo veel wy op de begeerte merken, warelijk tegen de hartstocht van zStoutheit gestelt word.

XLII. De aVerslagentheit word den geen toegeëigent, diens begeerte van 't quaat te mijden door de bverwondering van 't quaat, dat hy vreest, ingetoomt word.

Verklaring.

De Verslagentheit is dan zeker csoort, of gedaante van dkleinmoedigheit. Maar dewijl de verslagentheit ook uit een tweevoudige eschroom voortkoomt, zo kan zy bequamelijker dus bepaalt worden; dat zy een fvrees is, die de gverbaasde, of vlottende mensch in dier voegen houd, dat hy het quaat niet kan afweeren. Ik zeg verbaasde mensch, voor zo veel wy verstaan dat zijn begeerte van het quaat af te weren door de hverwondering ingetoomt word; en ik zeg ivlottende, voor zo veel wy bevatten dat de zelfde begeerte door de kschroom van een tweede quaat, 't welk hem even zeer pijnigt, ingetoomt en bedwongen word; daar uit voortkoomt dat hy niet weet welk van beide hy afweeren zal; bezie hier af de lByvoegsels van de negenëndartigste en tweeënvijftigste mVoorstelling in dit deel. Wat de nKleinmoedigheit en oStoutheit aangaan, bezie hier af het pByvoegsel van d' eenënvijftigste qVoorstelling in dit deel.

XLIII. De rHeusheit, of sZedigheit is een tbegeerte van die dingen te doen, de welken aan de menschen behagen, en van die na te laten, de welken aan hen mishagen.

XLIV. De uRoemzucht is een onmatige begeerte van eer en roem.

Verklaring.

De wRoemzucht is een xbegeerte, daar door alle de yhartstochten (volgens de zevenëntwintigste en eenëndartigste zVoorstelling in dit deel) gevoed, aangequeekt, en versterkt worden: en dieshalven kan deze hartstocht naauwelijks overwonnen worden: want zo lang de mensch van enige begeerte bezeten word, zo word hy nootzakelijk ook van deze bezeten. De vroomsten zelven, zegt Cicero, worden meest door roem geleid. De Philosophen, of Wijsbegerigen schrijven zelfs hun naam voor die boeken, de welken zy van de Verächting des roems maken.

XLV. De wBrassery is een overmatige xbegeerte, of ook yliefde van te gasten.

XLVI. De zDronkenschap is een overmatige begeerte, en liefde van te drinken.

XLVII. De aGierigheit is een overmatige begeerte en liefde van rijkdom.

XLVIII. bD' Onkuisheit, of Gailheit is ook een begeerte en liefde in de lighamen te zamen te mengen.

Verklaring.

't Zy deze cbegeerte van te zamen te komen dmatig is, of niet, zy word gemenelijk eOnkuisheit, of gailheit genoemt. Voorts, deze vijf fhartstochten, (gelijk ik in g't Byvoegsel van de zesenvijftigste hVoorstelling vermaant heb) hebben geen istrijdigen. Want de kzedigheit is een lsoort, of gedaante van mroemzucht; bezie hier af het Byvoegsel van de negenëntwintigste Voorstelling in dit deel. Ik heb ook alreê gezegt, dat de nmatigheit, osoberheit, en pkuisheit het vermogen van de ziel, en geen qlijding aanwijzen. En hoewel het gebeuren kan dat een gierig, roemzuchtig, of vreesachtig mensch zich van al te veel spijs, drank en bijslapen onthoud, zo zijn echter de gierigheit, eerzucht en vrees niet strijdig tegen de brassery, dronkenschap, of kuisheit: want de gierige wenscht deurgaans dat hy eens anders spijs en drank mag inzwelgen. D' eerzuchtige zal zich nergens in matigen, zo hy slechs hoopt dat het verborgen zal blijven; en indien hy onder de dronkaarts en onkuischen leeft, zo zal hy tot deze zonden meer genegen zijn, om dat hy roemzuchtig is. Eindelijk, de vreesachtige doet het geen, dat hy niet wil: want hoewel hy, om de doot t'ontgaan, zijn rijkdom in zee werpt, zo blijft hy echter gierig; en indien d'onkuische droevig is,

om dat hy zijn lust niet kan voldoen, zo laat hy echter daaröm niet onkuisch te wezen. Deze rhartstochten zien svolstrektelijk niet zo zeer op de daden van te zuipen en te brassen, enz. als wel op de tlust en uliefde daar toe. Daar kan dieshalven niets tegen deze hartstochten gestelt worden, als wd'edelmoedigheit en xkloekmoedigheit, van de welken wy hier na zullen spreken.

Ik ga de ybepalingen van de znay vering, en der andere avlotheden des gemoeds met stilzwijgen voorby, zo om dat zy uit de samenzetting der bhartstochten, die wy alreê beschreven hebben, spruiten, als om dat veel van hen geen cbenamingen hebben; 't welk aanwijst dat het tot gebruik van 't leven genoech is, de zelfden alleenlijk in 't algemeen te kennen. Voorts, uit de dbepalingen der ehartstochten, die wy verklaart hebben, blijkt dat zy alle uit fbegeerte, uit gblijschap, of uit hdroef heit spruiten; of eerder, dat'er geen anderen, dan deze drie zijn, van de welken yder gemenelijk met verscheide namen genoemt word, uit oorzaak van hun verscheide ibetrekkingen, en uitwendige kafnoemingen. Indien wy nu op dcze leerste en oorspronkelijke hartstochten, en op de dingen, die wy hier voor van de natuur der ziel gezegt hebben, willen merken, zo konnen wy, voor zo veel zy tot de ziel alleen toegepast worden, hen dus mbepalen.

Algemene nBepaling der oHartstochten.

De Hartstocht, die een plijding des gemoeds word genoemt, is een verward qdenkbeelt, door 't welk de ziel een meerder of minder macht, dan te voren, van haar lighaam, of van enig gedeelte daar af rvan wezentlijk te zijn, bevestigt, en door 't welk, gestelt zijnde, de ziel zelve bepaalt word eerder op dit, dan op dat te denken.

sVerklaring.

Ik zeg voorëerst, dat de thartstocht, of de ulijding des gemoeds een wverwart denkpeelt is. Want wy hebben (bezie hier af de darde xVoorstelling in dit deel) getoont dat de ziel alleenlijk zo verre lijd, als zy yonëvenmatige, of zverwarde denkbeelden heeft. Ik zeg wijders, door 't welk de ziel een meerder of minder macht, dan te voren, van haar lighaam, of van enig gedeelte daar af avan wezentlijk te zijn bevestigt: want alle de bdenkbeelden der lighamen, die wy hebben, wijzen meer aan de cdadelijke gesteltenis van onz lig-

haam, (volgens de tweede dToegift van de zestiende eVoorstelling in het tweede deel) dan de natuur van 't uitterlijk lighaam. Maar dat, 't welk de vorm van de fhartstocht stelt, moet de gesteltenis van 't lighaam, of van enig deel daar af, 't welk het lighaam zelfs, of enig deel daar af heeft, aanwijzen, of uitdrukken; namelijk hieröm, dat des zelfs gvermogen van te doen, of hmacht van wezentlijk te zijn vermeerdert of vermindert, geholpen of ingetoomt word. Maar hier staat aan te merken dat ik, als ik zeg een meerder of minder macht van wezentlijk te zijn, dan te voren, niet versta dat de ziel de tegenwoordige igesteltenis van 't lighaam met de voorgaande gelijkt; maar dat het kdenkbeelt, 't welk de lvorm van de mhartstocht stelt, iets van 't lighaam bevestigt, dat warelijk meerder, of minder nzakelijkheit insluit, dan te voren. En dewijl de owezentheit van de ziel hier in bestaat, (volgens d'elfde en dartiende pVoorstelling in het tweede deel) dat zy de qdadelijke wezentlijkheit van haar lighaam bevestigt, en wy, by volmaaktheit, de rwezentheit zelve van de zaak verstaan, zo volgt dat de ziel tot meerder, of minder volmaaktheit overgaat, als 't haar toevalt iets, dat meerder of minder szakelijkheit insluit, dan te voren, van haar lighaam, of van enig deel daar af te bevestigen. Als ik dieshalven hier voor gezegt heb, dat de macht van te denken van de ziel vermeerdert of vermindert word, dan heb ik daar by niets anders verstaan willen hebben, dan dat de ziel een tdenkbeelt van haar lighaam, of van enig gedeelte daar af gevormt heeft, 't welk meerder of minder uzakelijkheit uitdrukt, dan zy van haar lighaam bevestigt had; want de wvoortreffelijkheit der denkbeelden, en het xdadelijk vermogen van te denken word naar de voortreffelijkheit van y't voorwerp geschat. Eindelijk heb ik 'er by gevoegt, en door 't welk, gestelt zijnde, de ziel zelve zbepaalt word eerder op dit, dan op dat te denken; op dat ik, boven de natuur van de blijschap en droef heit, de welke in 't eerste deel van de aBepaling verklaart word, ook de natuur van de bbegeerte zou uitdrukken.

 

Einde van 't darde Deel.


Vorige Volgende