De pool van de droom. Van en over Johan Daisne

[p. 298]

Hedwig Speliers Nawoord

‘Herman Thiery heeft zijn domicilie in de wereld, Johan Daisne woont in de droom. Vandaar zijn vele aangezichten. Vandaar de vele tegenstellingen, die zich tot de twee-eenheid Thiery-Daisne laten herleiden. Voor de kunstenaar Daisne de levensdrift, voor de burger Thiery de ethiek. De eerste is geboortig uit de achttiende, de tweede verdwaald in de twintigste eeuw.’ Tot zover een fraai fragment en goed portret door C.J.E. Dinaux in Gegist Bestek (1961) neergezet.

Ik heb me steeds aangetrokken gevoeld tot gesplitste persoonlijkheden in de literatuur; de mens, die twee mensen kan zijn wat hem misschien nog meer dan door de taal of door de lach van het dier onderscheidt. Al vroeg werd deze Daisneaanse gespletenheid in de kritiek onderkend. In zijn letterkundige geschiedenis Samenhang noteert Theo Govaart in 1959: ‘De meest merkwaardige en boeiende jongere Vlaamse auteur is Johan Daisne, die veel horribile poëzie heeft gepubliceerd, onwezenlijke toneelstukken en drakerige novellen en hoorspelen heeft geschreven; maar die bovendien de auteur is van de meesterlijke roman De man die zijn haar kort liet knippen en het zeer omstreden boek De trap van steen en wolken dat in ieder geval een van de meest persoonlijke en oorspronkelijke werken van onze nieuwe letterkunde is. Kortom: hij lijkt een chaotische persoonlijkheid die zich echter soms op wonderlijke gave en evenwichtige wijze weet te uiten.’ En in Honderd schrijvers van onze eeuw (1954): ‘Zijn fantasie is overrompelend, maar soms zonder controle.’

Deze gespletenheid heeft zich zowel kwantitatief als kwalitatief voltrokken. Dinaux spreekt van een ‘panische produktie’ en in de monografie van Bernard Kemp valt het woord ‘polygraaf’. Heel vroeg al ontdekte de schrijver het mechanisme dat hem als melancholicus veilig kon stellen tegen de syndromen van verdriet en ziekte. Hij creëerde de theorie van het magisch-realisme, aanvankelijk een kwaliteitslabel. Naderhand bleek dit magisch-realisme als een stervende metafoor het schrijverschap te verstikken. Zijn te grote bewondering voor de wankele hypothese van Plato dreef hem gaandeweg verder in de gangen van de droom. De pool van de droom werd sterker dan de pool van de werkelijkheid. Zo stierf de schrijver Johan Daisne tweemaal.

Een ander ongewoon boeiend aspect van dit Daisneaanse dualisme is zeer zeker de strijd in zijn schriftuur tussen het verleden en de toekomst, tussen het traditionalisme en het modernisme. Hierin is hij de tegenpool van Marnix Gijsen, die als dichter ‘modern’ debuteerde om als romancier ‘conventioneel’ te eindigen. Johan Daisne daarentegen debuteerde als traditioneel dichter om vijf jaar later de hedendaagse Nederlandse literatuur met het modernst denkbare boek te verrassen. De trap van steen en wolken appelleert structureel aan het

[p. 299]

levensgevoel van onze eeuw en zal naast Max Havelaar en De Kapellekensbaan veruit de roekelooste tekst uit onze letteren blijven. Eenzelfde verrassing was De man die zijn haar kort liet knippen. De verrassing en het moderne cachet ervan maakte dat Marcel Brion in Le Monde van 7 augustus 1965 Johan Daisne voor zijn manier van spelen met tijd en tijdsduur in de onmiddellijke omgeving situeerde van James Joyce. En Robert L. Stilwell in Saturday Review van 18 december 1965 begroette de vertaling met de grootst denkbare lof en relateerde Johan Daisne op zijn beurt aan Nathalie Sarraute en het psychische angstgevoel van de moderne mens.

De dualistische persoonlijkheid van Johan Daisne uitte zich ook in andere vlakken. Hij was hoofdbibliothecaris van de stad Gent en verrichtte gedurende de dag zijn werk als ambtenaar; schrijver werd hij eerst als de nacht inviel. Zonder overdrijven mogen we beweren dat hij gedurende vele duizenden nachten zijn oeuvre heeft opgebouwd, met een regelmaat en een haast onvoorstelbare hoeveelheid. Zijn broer Michel vertelde me dat hij zelfs na een feest naar zijn kamer trok om zijn dagelijkse schrijfplicht te vervullen. Zo verschenen tussen 1935 en het jaar van zijn overlijden méér dan honderd werken in boekvorm, ongeveer 3000 gedichten alleen al in literaire tijdschriften en werkte hij 600 maal met poëtische bijdragen aan een of ander tijdschrift mee. Essayistisch proza (zijn filmatiek ondermeer) en uittreksels uit romans en verhalen moeten zowat 1500 bladzijden in tijdschriften omvatten. Het opzet van dit boek liet mij niet toe de bibliografie van alle andere bijdragen van zijn hand op te nemen, bijdragen in dag- en weekbladen, in damestijdschriften, in jeugdperiodieken, in militaire blaadjes en noem maar op. En dan houden we niet eens rekening met het onvoorstelbaar aantal uren werk en studie dat Johan Daisne aan zijn laatste levenswerk, zijn Filmisch Lexicon, heeft besteed.

Gespletenheid vinden wij in de romanstof zelf terug. Laat ze mij biografictie noemen, dit experimenteren met de mogelijkheden om het privéleven om te smelten tot het goud van de roman. Ook dit aspect werd in de kritiek onderkend. In zijn analyse van Lago Maggiore schrijft Albert Westerlinck ‘dat deze roman blijkens talrijke allusies, met veel draden vasthangt aan het persoonlijke leven van Johan Daisne. Zo is het steeds bij hem geweest, want hij is nu eenmaal van eigen leven en werk zo vol - in de beste zin van dit woord - dat hij niet nalaten kan zich voortdurend in eigen geschriften te betrekken.’

Biografictie is vanaf zijn debuutroman een feit. Veel herkenbaarder dan in De Buddenbrooks, om een voorbeeld te noemen, zet Johan Daisne hier de familiale pionnen op het grote romaneske schaakbord uit. Zijn Pipa, zijn ‘mams’, zijn beide broers. Maar biografictie is een booby trap; wie zich niet aan de literariteit van de tekst houdt, loopt in de val.

Zo schrijft Hubert Lampo: In De trap van steen en wolken bleek de samenhang van het ingewikkelde gebeuren in hoge mate mede afhankelijk van de tegen-

[p. 300]

woordigheid zijner in die tijd voor arts studerende broers in de ‘rolverdeling’... Welnu, Johan Daisne voltooide de roman in 1941. De beide broers, Leo en Michiel, studeerden nog helemaal niet voor dokter maar voltooiden hun middelbare studies...

In deze biografictie nu vinden we eenzelfde gespletenheid terug. Johan Daisne aarzelt meer dan eens om duidelijk te kiezen tussen het verhaal over zijn leven en het leven van zijn verhaal. Romantechnisch volkomen ongeloofwaardig wordt de keuze in de onuitgegeven roman Prins van de Libanon. In deze vaderroman vervagen de grenzen tussen de biografie en de fictie zozeer dat zowel het genre van de biografie als dit van de roman in het gedrang komt. Was dit de reden waarom de schrijver het script in 1951 voorgoed in zijn kluis heeft opgeborgen?

Om redenen van biografische en schrijftechnische, van menselijke en literaire aard, heb ik de opdracht aanvaard om een kritisch gedenkboek over deze, een van onze belangrijkste auteurs na de tweede wereldoorlog, samen te stellen. Een eindeloze stroom veelal positieve kritiek en tal van literaire onderscheidingen, hebben zijn schrijverschap in de hoogconjunctuur tussen 1945 en 1965 begeleid. Johan Daisne werd onze ‘Vlaamse Dostojewski’, onze ‘Vlaamse Vestdijk’; Joyce, Kafka, Sarraute waren zijn literaire gezellen. ‘Op het geniale af’ prediceerde professor De Backer zijn eerste roman en dit in zijn nawoord op August Vermeylens literatuurgeschiedenis. En professor Weisgerber kende hem ‘ontegensprekelijk het merkteken van het genie’ toe. Ook in Nederland vond men ‘opmerkelijke kwaliteiten’ (Garmt Stuiveling) in Johan Daisnes werk. In 1962 stipt monograaf André Demedts aan, dat Johan Daisne ‘zonder breuk met de traditie en aansluitend bij de grote prozaschrijvers uit vroeger eeuwen de verworvenheden van het nieuwe levensklimaat met de erfschat van het verleden’ wist te verenigen. In 1974 klinkt een kritischer toon door in de minimonografie van Bernard Kemp. De man blijft onbetwistbaar een ‘meesterwerk’ maar Kemp onderkent ‘aan de hand van het steeds weerkerende schema in steeds nieuwe varianten (waarin een ontmoeting man-vrouw centraal staat), een geleidelijke vervluchtiging van de substantie’.

Sinds 1965 is tegenover het enorme oeuvre van Johan Daisne een kritischer houding ontstaan. Naast tonen van appreciatie werden tonen van depreciatie gehoord. Omtrent de poëzie van Johan Daisne heb ik mezelf ooit eens met een gevleugeld geworden vlegelwoord uitgelaten. Maar ook andere, meer toonaangevende hogepriesters van de Nederlandse kritiek, hebben hun uitspraken op een kritischer weegschaal gelegd. Prototypisch in deze is wel Kees Fens. In 1960 recenseert hij enthousiast De neusvleugel der muze (1959). Wél stipt hij aan: ‘De keren dat hij faalt en werkelijk irriteert en aan de rand van de kitsch staat - zo in sommige van zijn beschrijvingen van vrouwen - laten we maar onvermeld.’ In Literair Lustrum 1961-1961 lezen we een versmalde

[p. 301]

appreciatie voor de daarop volgende romans Hoe Schoon was mijn School (1961) en Als kantwerk aan de kim (1965): ‘Door magische krachten wordt de werkelijkheid gevormd. Een dergelijk opzet kan zeer verlokkelijk zijn, al is er een gevaar, dat zich in Daisnes prozawerk (...) gerealiseerd heeft: dat de zin die aan kleine gebeurtenissen achteraf gegeven kan worden, de vrijheid meebrengt tot het beschrijven van alsmaar kleine, onbelangrijke gebeurtenissen, die door de achteraf aan te brengen zin, niet van hun onbelangrijkheid en zelfs onbenulligheid zijn te redden.’

In zijn kritische bundel Loodlijnen verduidelijkt Fens nog explicieter zijn depreciatie: ‘In Als kantwerk aan de kim zijn alle stoppen doorgeslagen: de roman is een aaneenrijging van op zich ontstellend onbelangrijke gebeurtenissen (...), onbenullige onderdelen laten zich niet tot een magische keten maken.’ En verder: ‘De roman is een wat triest document van het gebrek aan zelfkritiek bij een auteur die toch in vroeger werk zijn capaciteiten getoond heeft.’ In het tweede Literair Lustrum, dat de Nederlandse letteren tussen 1966 en 1971 panoramiseert, wordt Johan Daisne niet meer vermeld al publiceerde hij ondermeer nog de twee romans Reveillon-Reveillon (1966) en Ontmoeting in de zonnekeer (1967). En, door mij uitgenodigd om aan dit kritisch gedenkboek over Johan Daisne mee te werken, drukt Fens zijn spijt uit op mijn uitnodiging niet te kunnen ingaan. Zijn agenda blijkt volzet.

Een ander merkwaardig feit deed zich voor en ik vind er niet meteen een verklaring voor. In de periode van de grote appreciatie, bleek de sympathie evenredig verdeeld over Nederland en Vlaanderen. Vestdijk en Bordewijk waren enthousiaste lezers van Johan Daisnes werk. In 1978 luidt het bij Jeroen Brouwers net andersom: ‘Maar in Nederland moet men, zoals mij blijkt, enige lezers van het werk met een lantaarntje zoeken’. Zo blijkt het niet, zo is het inderdaad. Voor dit boek heb ik op verzoek van ondermeer mijn Nederlandse en Vlaamse uitgever, een trits bekende Hollanders aangeschreven. P.H. Dubois, Maarten 't Hart (vindt dat Daisne een dergelijk stuk zoals hij over Dickens en Faulkner schreef, ten volle verdient maar mist de nodige tijd), Jan Van der Vegt, Carel Peeters (‘ik vind Daisne zo'n boek zeker waard’ maar moet een aantal essays en bijdragen afwerken), Wam de Moor, J.J. Oversteegen, Aad Nuis (‘Mijn plannen voor het komende jaar laten helaas geen ruimte voor dergelijke incidentele zijsprongen’), J.F. Vogelaar (‘het werk van Daisne is mij onvoldoende bekend’), H.A. Gomperts (geen antwoord), Kees Fens (zie boven), en Jeroen Brouwers (weigert ‘omdat u het bent die het boek vervaardigt. Wijlen “de Gentse traanklier” verdiende een betere en vooral: een liefdevollere samensteller van een boek dat zijn nagedachtenis moet huldigen’ en ‘omdat het boek bij Manteau verschijnt’). Jeroen Brouwers notabene die het totale oeuvre van Johan Daisne tot zegge 1 boek reduceert, met deze magere troost: ‘voor die ene roman van hem die niet zal sterven krijgt hij van mij staande applaus’...

[p. 302]

Hoe de receptie door recensenten en literatuuranalisten tussen het ontstaan en de voltooiing van Johan Daisnes literaire oeuvre verliep, kan aan de hand van de ontelbare artikelen en analyses bestudeerd worden. Om die reden vond ik het weinig opportuun nogmaals diezelfde critici en analisten aan het woord te laten. Hun oordeel is geformuleerd en kleurt meteen een bepaalde epoque uit onze literatuurgeschiedenis. Veel boeiender vind ik de benadering van Johan Daisnes werk door de jongste kritische lichting. Voor zover het mij mogelijk was, heb ik met het oog op een nieuwe receptie, voor elk aspect uit Johan Daisnes literaire oeuvre de jongeren aan het woord gelaten. Er is in de maatschappij voldoende veranderd en er is daadwerkelijk een nieuwe generatie lezers en critici ontstaan met een eigen historische, sociale en persoonlijke opvatting van de tekst als wereld en de wereld als tekst. De evolutie in de kritische opvattingen rechtvaardigt mijn keuze. Daarbij, bewondering hoeft kritiek niet uit te sluiten. Bewondering krijgt, dunkt me, des te meer basis naarmate ze op kritischer grondvesten is gebouwd. Om die reden heb ik een duidelijke cesuur laten vallen tussen het eerste en het tweede deel van dit gedenkboek.

We zagen reeds hoe gemakkelijk het werk van Johan Daisne door zijn biografische impact de betekenis van de literaire boodschap kan verstoren. Zonder enige moeite kan men om Herman Thiery te leren kennen, Johan Daisne lezen. Maar met deze biografische leeswijze is het onmogelijk om zinnige uitspraken nopens de literariteit van dit werk te formuleren. Daarom heb ik al wat strict tot het levensdomein van de schrijver behoort, in een apart deel dat ik Biografie noemde, ondergebracht. Elk biografisch feit tot de geringste anekdote kàn, mits door de schrijver literair in structuur gebracht, belangrijk zijn. Van mijn opzet die op een kritische en geen andere wijze, wat het liefdevolle geenszins uitsluit, is gebaseerd, heb ik mevrouw Marthe Thiery op de hoogte gebracht. Ik wens haar voor haar medewerking in moeilijke omstandigheden te danken. Zoon Evert en beide broers van de schrijver, Leo en Michel, wens ik te danken voor hun bijdrage; zij ook zorgden op hun joviale wijze voor tal van suggesties. Bij Ludo Simons, tijdens het tot standkomen van dit boek adjunct-directeur van het Archief en Museum voor het Vlaamse Cultuurleven mocht ik onverwijld aankloppen, het rijke Daisne-archief stond volledig te mijner beschikking. De heer Heymans, opvolger van Johan Daisne als hoofdbibliothecaris van de stad Gent, bleek zowel mondeling als telefonisch steeds bereid om de nodige informaties te verschaffen. Bij Roger Tavernier, slavist en hulpbibliothecaris van de universiteitsbibliotheek te Leuven, heb ik het onvindbare mogen vinden samen met de onstelpbare stroom uitleg waar zelfs een Poesjkin honderd jaar na zijn dood nog plezier aan kan beleven. Prof. Karel Van het Reve wens ik te danken voor de zo voortreffelijke medewerkster die hij mij aanbeval. Nuttige raad voor het algemene concept van mijn boek kreeg ik van mijn zwager Joris Dedeurwaerder en medewerker Jean-Marie Maes.

[p. 303]

Johan Daisnes vrienden van het vroegste uur, Lisette en Marcel De Backer, wens ik eveneens langs deze weg te danken. Door hun Herdenkingstentoonstelling Johan Daisne in het Pand van de Rijksuniversiteit te Gent, in oktober 1980, hebben zij mijn kennis omtrent het leven en het werk van de auteur in hoge mate verrijkt.

Tenslotte wens ik ook An, mijn vrouw, te danken voor de manier waarop ze mij in deze onderneming aangemoedigd heeft en voor de talrijke keren dat zij mij vergezelde en zo een link legde tussen mij en de familieleden, vrienden en kennissen van Johan Daisne. Zij weet beter dan wie ook dat ik het liefst achter mijn schrijftafel ‘reis’.

In het tweede deel, Receptie, heb ik zoveel mogelijk aspecten van het Daisneaanse schrijverschap op een rij gezet. In een vpro-interview met Johan Daisne, heeft Hugo Claus onze mentor van het magisch-realisme op zeker ogenblik ‘duivelskunstenaar’ genoemd. Duivelskunstenaar, inderdaad. Want er is de dichter Johan Daisne, er is de romancier Johan Daisne, er is de novellist Johan Daisne, er is de essayist Johan Daisne, er is de dramaturg Johan Daisne, er is de slavist Johan Daisne, er is de filmatoloog Johan Daisne. Wél dacht ik literair-kritisch het best de auteur te belichten door de klemtoon op de romanschrijver te leggen. Het is als romanschrijver en novellist (en heel wat novellen vormden uitgangspunten voor een nieuwe roman) dat Johan Daisne zijn onuitwisbare sporen in de literatuurgeschiedenis drukte. Daarenboven hoop ik met dit kritisch gedenkboek het literair werk van Johan Daisne opnieuw bespreekbaar te hebben gemaakt.

hedwig speliers (Diksmuide 1935) publiceerde in 1968 het anti-essay Omtrent Streuvels. Het einde van een myte en in Gerard Kornelis van het Reve & de groene anjelier (1973) besprak hij vooral het latere werk van Reve vanuit zijn homosexualiteit. In De tong van de dichter (1981) bracht hij zijn essay over poëzie en dichters (H.C. Pernath, Jan van der Hoeven, Jotie T'Hooft, Hans Faverey, Paul van Ostaijen e.a.) samen. Publiceerde 9 dichtbundels tussen 1956 en 1981.