De pool van de droom. Van en over Johan Daisne

[p. 216]

Hugo Bousset Geen boekenzin meer, maar een zin voor mijn leven. Omtrent Grüsz Gott

Johan Daisne schrijft om te genezen, schrijft om de polen van droom en werkelijkheid met elkaar te verzoenen. Magie en realiteit, wolken en steen blijken uiteindelijk in Daisnes oeuvre geen uiterste tegengestelden te zijn. De ‘speels herscheppende werkzaamheid’ van de kunstenaar slaat vonken magie uit de werkelijkheid. De schizofrenie van de ‘helden’ uit De trap van steen en wolken (1942) en De man die zijn haar kort liet knippen (1948) en de volkomen scheiding tussen de pool van de droom en de pool van de realiteit volgens Platonisch recept, zijn overwonnen door de heilsleer van het schrijven in De neusvleugel der muze (1959) en de romans die daar op volgen. Die overgang van ‘romantisch’ naar ‘klassiek’ magisch realisme wordt reeds aangeduid door het begeleidende gedicht: ‘En toch, en toch. Leven is dromen/ en dromen kunnen enkel komen/ van wat ons deze aarde biedt’.

Op de kantlijn van de genezende synthese tussen de magie en de realiteit staat een roman als Lago Maggiore (1957) en vooral een novelle als Grüsz Gott (1958). Vermits het schrijven als therapie het thema is van deze tekst, schrijf ik mijn leeservaringen in de kantlijn van ‘een idylle uit Carinthië’, van Grüsz Gott.

Aanvankelijk wordt de lezer geconfronteerd met een vertellende ik-persoon, die zich - hoewel betrokken bij de handeling - toch eerder spectatoriaal opstelt. De genaamde Herman (Thiery) wil zich niet in het ‘leven’ engageren. De bijna 44-jarige, wat ziekelijke man houdt niet zo van de vakantie naar Carinthië die door zijn familie gepland is. Zijn innerlijke onvrede uit zich in talloze kleinigheden: de regen bij het vertrek; de Duitse cafés (sahne als tandpasta, koffie gezet in een ouwe sok, drekkige toiletten, lawaai van een wurlitzer, gereutel van boilers en koelinstallaties tot diep in de nacht); de Duitse restaurants (urineachtige cider, een frankfurterworstje met een handvol kartoffelsalat, trage en slordige bediening)... Herman waarschuwt zichzelf (‘Nu, niet morren of ironiseren’), maar dat helpt niet. Hij is en blijft ‘heimziek’ en voelt zich ontworteld. Hij cultiveert zijn droefgeestigheid, onder andere bij het deuntje uit De derde man en oefent zich overdag om zich ‘zo grondig, zo verdovend mogelijk te vervelen’. Intussen heeft de lezer gemerkt dat de verteller schrijver is geworden. In hoofdstuk 3 blijkt de ik-persoon een dagboek bij te houden. De typische verteltijd van de eerste twee hoofdstukjes, de OVT, is nu vaak de OTT geworden, waarin Herman zijn ‘aantekeningen in dit cahier’ maakt, als ‘een soort van heilverweer’. Hij wil zich in het dagboek ‘zo bedarend mogelijk’ uitschrijven. Het schrijven heeft hier nog de functie zich van het agressieve leven weg te schrijven en te redden wat er te redden valt. Alleen

[p. 217]

in de luchtbel van de droom kan de mens gelukkig zijn, die ziek is van het leven. Intussen heeft de lezer al een paar relaties gelegd tussen Herman en Johan Daisne: beiden hebben dezelfde voornaam, zijn geboren op 2 september, schrijven boeken, houden van films, wonen in Gent, zijn wat ziekelijk, hebben een moeder met dezelfde voornaam en een zoon van dezelfde leeftijd. Bovendien is de Daisne die in 1956 naar Carinthië reisde even oud, haast 44, als Herman. Ook hebben beiden hun boek pas na de reis in een definitieve vorm gegoten.

Maar dan ontmoet Herman de Duitse brunette Monika. In en vanaf hoofdstuk 4 gebeurt een toenemende symbiose tussen droom en werkelijkheid. Een van Hermans geliefde motieven, het motief van de film Summer madness, wordt nu omgekeerd. In de film vlucht Katherine Hepburn, na een korte liefdesvakantie in Venetië, plotseling weer weg, ‘om tenminste mijn droom te redden’. In deze vlucht uit het leven herkent Herman zichzelf, maar hij wil de rollen omkeren: hij zal zijn verblijf in Carinthië langer maken dan voorzien om niet te moeten betreuren ‘misschien een beetje werkelijkheid te hebben gemist’.

Het evenwichtsmoment tussen droom en werkelijkheid bevindt zich in hoofdstuk 5. Herman, die zijn dagboek als heilverweer eigenlijk zou kunnen beëindigen - vermits het leven zelf hem nu voldoende droom geeft, wil blijven schrijven. Mocht Monika iets overkomen, dan blijft alleen het boek over Monika nog over: ‘Monika, het leven, het papier - het moet alles samengaan, of het is niet. Die de harmonie verbreekt, verbreekt nu eenmaal het geheel en de delen. Terwijl met Einbildung, en dat is desnoods in weemoedige herinnering, alles gered blijft’. Herman schrijft dus over Monika, over zijn vleesgeworden droom. Lieve details sijpelen het knorrige dagboek binnen: Monika die voor zijn zoontje Hempie een chocoladen paddestoeltje meebrengt; Monika die met Hempie aan een fontein perziken afspoelt... Monika is wel degelijk aanwezig in zijn leven, in geuren en kleuren, van vlees en bloed: ‘Jij bent mijn gondelzang, mijn summer madness, en je ruikt zo heerlijk, - en zoende haar teder in de hals’. Herman houdt van alles aan Monika. Zij is ongehuwd, bijna dertig, en in staat ‘om het aangezicht der wereld te veranderen’. Voor Herman gaan voor het eerst verliefdheid en wijsheid samen. Maar of droom en realiteit te verzoenen zijn, daar blijft hij - nu hij Monika nog maar een week kent - aan twijfelen. ‘Als Monika niet is watje hebt gedroomd - wel, denk aan verleden week, toen je nog niet eens wist dat ze bestond: je verliest niets, en hebt nog een droom gewonnen’. Te meer daar ook Hermans eerste liefde, die tot Ernee, nu haast twintig jaar geleden, ook niet duurzaam was, en dus ook maar een kortstondige droom. Herman vermeldt een novelle die hij aan die eerste liefde heeft gewijd: Renée. Opnieuw wordt de relatie tussen Herman en Daisne duidelijk. Ook Daisne publiceerde in 1940, en dus haast twintig jaar voor Grüsz Gott, een gelijknamige novelle. Bovendien is Ernee (re-natus) de hoofdfiguur uit Lago Maggiore, waarvan

[p. 218]

Herman in Carinthië de drukproeven verbetert. De liefde tussen Herman en de echt bestaande Monika is nog maar pas ontloken, of reeds duiken in Hermans dagboek de eerste onheilspellende ‘Vorausdeutungen’ op naar een tragische afloop. Monika is geboren op 2 november, op Allerzielen, het dodenfeest. Ze ondertekent haar prentbriefkaarten met M.M., wat ook de letters zijn die in haar handpalm staan. In haar hand is ‘Memento Mori’ geschreven. Toch wil Herman van deze Wörthersee géén Immensee maken, ‘want dan verschimmen de mensen’. Ook het Summer madness wordt zo vaak herhaald, dat de lezer ertoe aangezet wordt te vrezen dat het met de liefde van Herman en Monika precies zo zal aflopen als in de film. Een nieuw motief, het liedje Schön war die Zeit, is ook al ambigu. Waarom hoort die mooie tijd tot het verleden? Zal Monika verdwijnen nog voor ze bestaan heeft? Vermoedelijk heeft Herman na zijn thuiskomst de negatieve voortekenen in zijn dagboek gesmokkeld, want op het moment van het geschrijf in Carinthië zelf, is voor hem alles (eindelijk) rozegeur en maneschijn. Hij weet nu: ‘Ik ben ondankbaar geweest tegenover Gods schone natuur’ en ‘Ik was ten dele fout met mijn gekanker, mijn genotbederverijjegens anderen en mezelf’. Zijn aantekeningen als heilverweer zijn een ‘levensverhaal’ en zelfs een ‘liefdesverhaal’ geworden. Hij hoopt op een tweede, dit keer definitieve jeugd, als hij Monika op 2 november zal terugvinden. Hij beschouwt zijn reis nu als ‘een doornenpluk voor een Carinthische roos’. Op 25 augustus 1956 kondigt Herman aan zijn dagboek, zijn ‘schone verhaal’, te zullen beëindigen. Hij heeft nu het geschrijf als therapie niet meer nodig, de realiteit is hem genoeg. De droom blijkt in de werkelijkheid zelf te zitten. ‘Geen boekenzin meer, maar een zin voor mijn leven’. Herman heeft zijn laatste aarzelingen overwonnen. Zijn leven wordt binnenste buiten gekeerd, zijn waardenschaal zwaait om. In de hoofdstukjes 10 tot 13 - die hij toch nog schrijft, maar nu als ‘brief’ aan de afwezige Monika - liggen voorbeelden van dergelijke curieuze omkeringen voor het grijpen. Enige voorbeelden: ‘Mijn rust was in de laatste jaren volkomen, maar mistroostig. Laat de onrust mij thans troosten tot een nieuw en schoner evenwicht’; ‘Ik die eerst zo graag weg wilde uit den vreemde, keer thans met een groeiend heimwee terug naar huis - een heim-wee in tegenovergestelde richting’. Er is ook de omkering van het Immensee-motief. In het verhaal van Theodor Storm gaat de liefde tussen Reinhard en Elisabeth niet door. Daar is een grote jeugdliefde verschimd.

In de Franse bewerking heet Reinhard Herman. Maar deze Herman wil het verhaal van Storm omkeren: ‘Maar ik wil het verhaal niet herhalen, wel voortzetten en tot een happy ending brengen’. Ondanks het pas veroverde geloof in de magie van de werkelijkheid zelf, blijft Herman toch schrijven. Hij kan er maar niet toe besluiten zijn verhaal af te ronden. Hij ‘eindigt’ zijn dagboek einde hoofdstuk 10 (‘Hier eindigt mijn schone verhaal’), einde hoofdstuk 11 (‘deze allerlaatste regels’) en uiteindelijk einde hoofdstuk 13 - Herman is dan al thuis - met de woorden die nog maar eens een omkering bevatten: ‘Ik had

[p. 219]

leren lijden. Nu moet ik gelukkig leren zijn. Het is een heerlijke school, die der jeugd, maar opwindend wanneer men niet meer zó jong is. Daarom mag ik mijn verhaal niet meer rekken. Het was te schoon dan dat ik het zou laten afknappen. Nacht en morgen, Monika, en alle dagen! Grüsz Gott, lieveling! Grüsz Gott!...’ Dat is het ‘definitieve’ einde van Hermans geschrijf in hoofdstuk 13, het hoofdstuk met het ongeluksgetal. De hele tijd heeft de aandachtige lezer overigens het gevoel dat er wat gaat gebeuren met het broze geluk van Herman. Het krioelt van ‘Vorausdeutungen’ naar een fatale afloop. Het afscheid tussen Herman en Monika gebeurt precies één week na hun eerste kus. Deze week heeft Herman geloof in het leven gegeven. Is dat niet te mooi om waar te zijn? Het afscheid verloopt overigens in hoge mate ambigu: Monika gaat weg met de groet ‘Grüsz Gott’ - ‘haar laatste woord’. Om akelige rillingen van te krijgen: een laatste woord dat verwijst naar de hemel? Moet daar het weerzien gebeuren? Bij het weggaan wordt er gezinspeeld op de Orfeus- en Euridice-mythe. Nog eens omkijken mag niet, want dat zou het einde kunnen betekenen... Ook wordt de hele sfeer wazig en dromerig, weggetrokken van de realiteit. Het geurt aandoenlijk naar het najaar en Herman denkt aan zijn nieuw schooljaar en de dromende meisjesogen voor hem in de klas. Ambigu is ook de titelkeuze van het verhaal. Herman aarzelt tussen drie titels: ‘Dorens plukken voor een roos’; ‘Schön war die Zeit’; ‘Grüsz Gott’. Hierbij krijg je weemoedige connotaties als: een roos is kortstondig; waarom was de tijd alleen maar mooi en is hij het niet meer?; waarom verwijzen naar God en de hemel als Monika toch zo écht is? Uiteindelijk kiest Herman de laatste titel, met als ondertitel ‘een liefdesverhaal uit Carinthië’. Nu weet de lezer dat Johan Daisnes boek een andere ondertitel heeft gekregen: ‘een idylle uit Carinthië’... Een liefdesverhaal speelt zich af in de realiteit, een idylle in de droom... Ook duikt het ‘Schön war die Zeit’-motief terug op. Herman koopt de plaat; het stuk blijkt drie titels te hebben: het heet ook ‘Heimweh’ en ‘Dort, wo die Blumen blühn’ (naar ‘Memories are made of this’). Waarom ‘heimwee’ als Monika bestaat? Waarom ‘dort’, als ze goed en wel op aarde rondloopt? En waarom ‘memories’ als ze nog leeft? Hempie speelt nog even met de M.M.-symboliek (Memento Mori), Herman heeft een nachtmerrie waarin Monika voorgesteld wordt door een madonna (in de hemel) en op Allerzielen (Monika's verjaardag) zal Herman haar Grüsz Gott brengen...

Een aandachtige lectuur bevestigt dat het Naschrift, waarin Monika's vader schrijft dat ze in een verkeersongeval omgekomen is, niet uit de hemel valt. Het ‘abrupte’ einde is integendeel organisch gegroeid uit Hermans dagboek. Hermans ‘omkeringen’ werden al de hele tijd gerelativeerd door een kunstig geweven web van ‘Vorausdeutungen’. Het Naschrift is de omkering van die omkeringen en de restauratie van Hermans Platonische visie. Gelukkig is hij blijven schrijven: alleen als tekst zal Monika tijdens dit leven nog bestaan. Op een laatste dagboekbladzijde van 31 oktober 1956 schrijft Herman: ‘De

[p. 220]

schoonste huwelijken worden in de hemel gesloten’. Op het ogenblik dat Herman in het leven kon geloven, breekt het af. Op het moment dat hij eindelijk (in een derde beweging) vond niet meer te moeten schrijven, moet hij een vierde, definitief slot bedenken.

Zodat ik op mijn beurt de titel van dit stuk moet omkeren:

‘Grüsz Gott: geen levenszin meer, maar een zin voor mijn boek’.

hugo bousset (Brussel 1942) is wetenschappelijk medewerker aan upsal en docent Nederlands. Medewerker voor literatuur aan Spectator, Ons Erfdeel, Nieuw Vlaams Tijdschrift en het t.v.-programma Wie schrijft die blijft. Schreef ondermeer over Bernard Kemp en Herman Teirlinck en registreerde vanuit existentieel en structuralistisch standpunt onze literatuur tussen 1967 en 1976 in Schreien, schrijven, schreeuwen en Woord en schroom. In 1982 verscheen een programmatisch essay-in-dialoogvorm: Schrijven aan een opus. Publiceerde ook didactische teksten bestemd voor het literatuuronderwijs.