De pool van de droom. Van en over Johan Daisne

[p. 118]

Karel Jonckheere Daisniana

1 In mei 1946 werd een hele groep letterkundigen uit Vlaanderen ontvangen in Amsterdam door pas een jaar bevrijde Nederlandse auteurs. Deze verbroedering was vooral het werk van Maurice Roelants. Samen met hem en zijn vrouw en wat andere vrienden hadden we het vliegtuig genomen om ‘zonder omwegen’ ter plaatse te geraken.

Tijdens de vlucht van een uur maakten we een vrijblijvend plan op om het kontakt Noord-Zuid weer op te nemen en na vijf jaar afzondering en vervreemding de zaak, én hartelijk én praktisch, eens voor goed te ijken. In ‘De Vlaamse Gids’ van dat jaar, pp. 385-390, schreef ik een stukje: ‘Holland- België of de literaire draw. Een appel tegen de dorst der staatkundige ontgoochelingen’.

Vóór de eerste wereldoorlog waren de literaire uitwisselingen spontaan, open en deugdelijk. Gesteund op persoonlijke waardering, zonder officiële verplichtingen, eerder geïmproviseerd met de voordelen en tekorten vandien. Vlamingen zaten in redakties van Hollandse tijdschriften, want aangevoeld als beschaafde en organische noodzaak. In 1945 kwam een nieuw element spelen: de oorlog en beider apart lijden zorgden als het ware voor een nog intenser vertedering voor elkaar. Ik herinner mij dat onze dames nylon kousen mee hadden voor de Noordelijke vriendinnen, wat dan weer een zuurzoet gesprek teweegbracht over de ‘bene-luxe’ van de Belzen.

Deze samenkomst was onder meer van belang voor de medewerking aan elkaars tijdschriften.

Wie van ons gevraagd werd om mee te werken aan Hollandse periodieken, wist dat geen bedrog mocht gepleegd worden bij het bespreken van Vlaams werk. Chauvinistische verheerlijking van de eigen, dat wil zeggen Zuidnederlandse boeken, zou verraad betekenen voor de hernieuwde osmose; verraad was er op wereldformaat al genoeg geweest.

In Amsterdam leerde ik Anthonie Donker kennen, D.A.M. Binnendijk, Eduard Hoornik. Alle drie vroegen ze mee te werken, respectievelijk aan ‘De Gids’, de ‘Kroniek voor kunst en kuituur’, ‘Ad interim’, het ‘Critisch bulletin’, ‘De nieuwe stem’. Op mijn beurt zou ik hier, niet als tegenprestatie, louter uit informatieplicht en overtuigd genoegen, aandacht vragen onder meer voor Henriëtte Roland Holst, D.A.M. Binnendijk, Cola Debrot, A. Marja, Eric van der Steen, Ferdinand Langen, P.N. van Eyck.

Een stukje in het ‘nvt’, Tiveelingpennen genoemd, verduidelijkte mijn standpunt: de korrelatie Holland-Vlaanderen moet met verse blik bekeken. Wat voorafging dient binnen een aureool van vergeestelijkte sympatie te blijven. In dit licht schreef ik voor het ‘Critisch bulletin’ 1947, pp. 401-404, over

[p. 119]

Johan Daisnes schetsen Schimmen om een schemerlamp. Ik betitelde het ietwat driest Daisne, fibroom in de Vlaamse letteren.

Ik heb zelf veel geschreven sindsdien maar een ‘vleesboom’ ben ik niet geworden. Er zijn boeken die men schrijft voor zichzelf, en boekjes die gemaakt worden met evenveel plezier, eerder te danken aan de uitvinding van de boekdrukkunst dan aan organische mededeelzaamheid. De verstandigen zullen ernst en spel niet verwarren. Maar het blijft een misverstand wanneer het succes van een waar boek verleidt tot het ledigen van de lade, waarin de krabbels zijn terecht gekomen.

Bij het verschijnen van De trap van steen en wolken, 1942, had ik Daisne een brief uit bezet Oostende geschreven en onbevangen mijn waardering voor hem uitgesproken. Ik was een uiterst matig bewonderaar van het eeuwenoude foefje ‘magisch realisme’, maar De trap leek me een geslaagde worp naar een te proberen flirt tussen dag en droom.

Schimmen om de schemerlamp hield ik voor ‘des fonds de tiroir’, vreesde het ergste voor de kwaliteit van verder werk bij Daisne en meelopers, wilde meteen Nederland ervoor waarschuwen dat ik een waakhond was. Ik stond wel achter Jean Cassou's uitspraak ‘les Flamands sont les réalistes de l'invisible’ maar houd mijn hart vast, grimlach, als ze de magiërs van de werkelijkheid pogen te spelen. Daarvoor zijn we niet Oosters genoeg. Op enkele parabelen na is zelfs de Bijbel ons een vreemd boek gebleven.

Dit ongeveer had ik meegedeeld in Donkersloots ‘Critisch bulletin’.

Kort na het verschijnen van het nummer ontving ik een brief van Daisnes ouders. Mijn artikel had hun, schreven ze, veel verdriet bezorgd. Ze zaten te treuren en hadden medelijden met de zoon voor mijn hard oordeel. In de toekomst mocht ik hun dit niet meer aandoen.

Bij eerste lezing vond ik dit een ontroerende reaktie en een vleugje berouw was mij niet vreemd. Zijn we inderdaad niet een beetje cynisch bij besprekingen op zuiver literaire motieven, - of een beetje te goedjonstig op sentimentele gronden? Namens wie of wat spreken we wel?

Naderhand vroeg ik me af wie het initiatief tot deze brief had genomen. Vader en moeder alleen? Ik had het recht het geval te relativeren. Wist de zoon af van het ouderverdriet? Had hij zijn toestemming gegeven voor deze diplomatische zet?...

De oorlog had me sceptisch gemaakt, hoewel ik dan weer de verbondenheid van de familie uiterst mooi vond. Volstrekt bekeken zou ik literaire kritiek nooit willen verwarren met persoonlijke bejegening, er zijn nu eenmaal regels bij het spel voor wie zich aan de openbaarheid prijsgeeft.

Ik poogde dit alles zo sereen mogelijk te verwerken. Tenslotte heb ik de ouders Thiery, bij wie ik eveneens zin voor humor onderstelde, een kort briefje gestuurd, in dezer voege:

‘Zeer geachte Mevrouw en Heer Thiery, - ik dank u voor uw welgemeend

[p. 120]

schrijven en heb het voor antwoord overgemaakt aan mijn moeder. Met hartelijke groeten.’

Toen ik veel jaren nadien in de kliniek van professor François te Gent van mijn troebele lenzen werd bevrijd, kwam Hermans moeder me vriendelijk bezoeken. Ze had bloemen mee, en om onze vroegere korrespondentie hebben we olijk-sereen geglimlacht. Mijn moeder was toen, helaas, al vele jaren dood.

2 Op 30 mei 1972 laat Daisne me weten dat hij geen enkel bezwaar koestert tegen het publiceren van de grafologische ontleding van zijn handschrift. Lannoo had me om een serie analyses gevraagd en eer we wilden overgaan tot de uitgave van Toon me hoe je schrijft, 50 auteurs grafologisch ontleed, Tielt-Utrecht 1972, werd aan ieder gevraagd of zulks mocht. Van twee mocht het niet, van een derde wel, mits 10.000 fr.

Vandaag even gegrasduind in de vele briefjes van wie steeds zijn mededelingen besloot met ‘Steeds je Herman’.

Eén houd ik wat langer tussen de vingers. Geschreven op papier van de ‘Ciné Club gantois, Les amis de la lanterne magique, A.S.B.L. Affilié aux fédérations beige et internationale de Cinéclubs. Secrétariat: 47, rue Neuve Saint-Pierre, Gand. Téléphone 518.89.’

Het is geen echte brief. Vier strofes, huppelend op vlotte rijmen. Wie gewend is gedichten te lezen, in vrije versvorm of in metrum plus rijm, hoort dadelijk een belletje klinken: dit is geen gedicht, eerder een speelse missieve, het rijm relativeert de ernst van de inhoud zonder dat deze daarom helemaal fantasie is. Ik herinner me dat de mannen van het ‘Fonteintje’ dikwijls op rijm naar elkaar schreven, Van de Woestijne en de Tachtigers hadden het hun trouwens voorgedaan. Een beetje alsof ze hun ‘echte’ gedichten ook niet te serieus opnamen, wat hoegenaamd niet waar was.

Daisne rijmde zo gemakkelijk dat ik op een bepaald moment wèl begon te twijfelen aan wat ludiek was bij hem, wat bittere ernst. Me buigend over zijn handschrift, eveneens vlot uit de pen vloeiend, kwam ik tot de konklusie: ‘Daisne is een scriptor die zich zonder moeite kan toevertrouwen aan het papier’. Dat hij rijk is aan ideeën wordt niet betwijfeld. Daarvoor is hij te beslagen als honnête homme. Of hij, dichtend, - ik ben steeds geneigd rijmend te schrijven -, ons kan overtuigen, is een andere zaak.

Daarenboven is hij niet gespeend van een zekere humor, onschuldig en beschaafd, soms in de richting van de ‘Gentse lol’, de soort waarvan Gide, meen ik, zei dat ze is ‘la fiente de l'esprit’.

Op 25 juli 1951 werd te Oostende de zevenmaander Floris Jonckheere-Deketelaere geboren. De volgende dag vertrok zijn vader met Maurice Roelants naar Kongo om daar het tienjarig bestaan van het tijdschrift ‘Band’ te herdenken; de eerste namens het ministerie van Nationale Opvoeding, de andere namens ‘Koloniën’. Het was een hele sensatie, na vijfenveertig jaar, voor het eerst als vader op reis te gaan.

[p. 121]

Zes weken later schreef oogarts Herman van Oye, kleinzoon van de ‘u’ uit ‘Die navond en die roze’, in de rand van een krant, die hij uit mijn jaszak haalde, het woord ‘blind’; drukte een wijsvinger op de lippen, opdat de moeder nog niet zou vernemen dat de anders zeer gezonde zoon door een gril van de natuur haar nooit zou zien.

Op 21 maart 1961 ontvingen we in Rijmenam Daisnes rijm-brief. Ik weet niet of de tekst voorkomt in een van zijn bundels; vermoed dat geen bezwaren tot publikatie bestaan:

Een kleine jongen op een feest,
waar we te zamen zijn geweest,
ik blijf, ik blijf maar aan hem denken.
Slaap, Floris, wie ik niets kan schenken.

Slaap rustig, bloesemige knaap,
die mij niet zien kan: oude aap,
waarvan de blikken staan te stuiten
tegen de nachtelijke ruiten.

Want ik zoek in de nacht de zon,
een ding dat nimmer, nimmer kon,
terwijl zelfs in de daagse herrie,
ze schitteren voor jou, de sterren!

Slaap, kind, en je zult schoon ontwaken.
Ik wil mijn ogen je vermaken
opdat we samen, helderblind,
nog knaap zijn eens en oude vriend.

Ach, dichters...

Diezelfde avond heb ik Van de Woestijnes Het bergmeer uit het vertrouwde rek gehaald. Het begint met De blind-geborene en eindigt met De blind-gewordene. Waarvan het slot luidt: ‘...mijn voet op de ijdelheid der schriften...’

Wat niet belet dat Herman Thiery een zeer lieve man was. Een dichter kan nu eenmaal méér geven dan de mens die hij maar is.

karel jonckheere (Oostende 1906) is vooral bekend als elegisch en ironisch dichter over het dagelijks bestaan. In Poëtische inventaris (1972) verzamelde hij tot nog toe het volledigst zijn gedichten sinds 1933. Zeer aangenaam om lezen zijn de reisboeken en sinds enkele jaren de chronologisch opgezette reeks autobiografische geschriften. Een gouden overvloed van anekdoten siert zijn prozaïsch werk. Eenmaal waagde hij zich

[p. 122]

ook aan de poëzietheorie met het essay De poëziemuur doorbreken (1958). Publikaties van vertalingen, hertalingen en bloemlezingen duiden op een ongewone vitaliteit. Ook in radio en televisie is hij een bekende.