De pool van de droom. Van en over Johan Daisne

[p. 112]

Rik Lanckrock Johan Daisne, mijn magisch-realistische vriend

Wat zet een schrijver ertoe aan een pseudoniem te kiezen?

Wellicht 1001 redenen. Vele ervan zijn beslist van romantische aard: een naam die als het ware de twee-eenheid van droom en werkelijkheid verenigt, een naam die beter de lading dekt dan deze van de burgerlijke stand.

Toen Herman Thiery, de doctor in de ekonomische wetenschappen die kunstenaar werd, verkoos te publiceren onder de vlag van Johan Daisne zullen er hem tal van impulsen bewogen hebben. Twee ervan waren het behouden van de Germaanse aard met het welluidend Johan en tevens verwijzen naar de streek van de Franse rivier de Aisne, regio waar de Thiery's menigvuldige aanknopingspunten hadden.

Johan Daisne: twee-eenheid in allerhande opzichten, uiting van zijn ambivalente wezen, van zijn sterk geladen bipolariteit. Lang geleden heb ik trouwens Johan Daisne eens een uitleg horen geven over dat pseudoniem en het staat mij voor dat voornoemde elementen hierbij een doorslaggevende rol hebben gespeeld. Zijn ex-libris liegt er niet om: een verwijzing naar verscheidene hem dierbare symbolen, onder meer ‘Château Thiery’.

Het bestaan van deze Gentse schrijver is steeds beheerst geweest door een buitengewone dubbel-, eigenlijk meer zelfs een veelwaardigheid: door en door Vlaams maar met een hang naar de Latijnse, Keltische en Slavische wereld; van nederige afkomst en toch verwant aan kasteelheren; studies in exacte en nuchtere wetenschap maar dichter van kindsbeen af (getuige zijn verering voor de stomme film, zijn liefde voor de zevende kunst die hij tot zijn dood trouw bleef); zoon van een vader (Pipa) die een onvergetelijke geleerde in de natuurwetenschappen was en niettegenstaande zijn opvoeding de richting kiezend van de poëzie uit en voor het leven; nauwgezette ambtenaar als direkteur van een door hem onberispelijk georganiseerde stadsbiblioteek en tegelijk romanticus in hart en nieren; kritisch beoordelaar van films en meteen verheid tot en met op het medium; uitermate zakelijk in praktische aangelegenheden doch ongemeen sentimenteel in heel wat levenskwesties; enz.

Die zo felle tegenstellingen, die harmonisch in evenwicht werden gehouden, waren als het ware de voedingsbodem van zijn kunstfilosofie - het magisch-realisme - die niet enkel zijn volledig werk maar zijn ganse persoonlijkheid schraagde.

Mijn kennismaking met Daisne dateert van 1942 toen ik voor het eerst De trap van steen en wolken las. Ik voelde onmiddellijk dat dit boek niet alleen een weergaloze mijlpaal was in onze letteren maar ook in het eigen bestaan. Ik zal Daisne altijd dankbaar en erkentelijk blijven voor de magisch-realistische poort die mij toegang gaf tot het oeuvre van Hoffmann, Stevenson, Piran-

[p. 113]

dello, Kafka, Bontempelli, Kasack, Benoit, Alain-Fournier, Wilde, Haggard, Poe, Meyrink, Ray, Jünger, Cocteau, enz., tot zovele schitterende films en fascinerende schilderwerken.

Mijn persoonlijke kennismaking dateert uit 1944. Johan Daisne had voordien een paar gedichten van mijn hand gepubliceerd in het door hem uitgegeven tijdschrift voor poëzie ‘Klaver(en)drie’. Ik zie me nog als beschroomde bewonderaar aanbellen aan het nummer 4a van de Groot-Brittanniëlaan te Gent. Johan Daisnes moeder opende de deur, liet me in de ontvangkamer even wachten, doch overlaadde mij nadrukkelijk met raadgevingen om de goede gang in haar huishouding niet te verstoren. ‘Mams’ werd een levende verschijning, de zo lieve en vooral hyperbezorgde moeder van de door mij zo gewaardeerde auteur, de echtgenote van de stichter van het schoolmuseum die in mijn ogen bovenmenselijke allures had aangenomen, èn door zijn kennis van alles wat met de natuur te maken had, èn door zijn verrassend innemende wijze waarop hij met jonge mensen kon omgaan, een Tolstoj-figuur die op elke bezoeker van zijn museum een diepe indruk maakte. Na dit preludium volgde een vervoerend onderhoud in de werkkamer van Herman, een aanloop naar een hechte vriendschap, een drukke briefwisseling (zijn stijlvol, sierlijk handschrift was een treffende exponent van zijn voornaam imago) betreffende ‘Klaver(en)drie’ en gedurende vele jaren ook over ‘Arsenaal’, het tijdschrift voor letterkunde dat na de bevrijding werd opgericht en waarvan ik de hoofdredakteur was, een blad dat tientallen bladzijden gewijd heeft aan het werk van Johan Daisne.

Alvorens verder te gaan wens ik twee punten te verduidelijken, nl. de vérstrekkende betekenis van De trap van steen en wolken en De charade van Advent, Daisnes toneelstuk dat op 19.12.1943 in de K.N.S. te Gent werd opgevoerd in een regie van Michel Van Vlaenderen. Voor mij staat het vast dat eerstvernoemde roman niet enkel een hoogtepunt is in de Vlaamse letteren maar dat dit op een dubbel plan handelend verhaal de mens Daisne voluit tekende: zoals Evert is in het boek zo was de auteur, voortdurend geslingerd tussen een romantische, irreële, magische wereld en de keiharde zakelijkheid. Daisne kon immers niet alleen fantaseren maar ook zeer nuchter zijn, in het dagelijks bestaan en in zijn professioneel leven. Zo herinner ik mij talrijke staaltjes van zijn betrokkenheid in het maatschappelijk gebeuren. Eens tijdens het bekendmaken van de uitslagen van de parlementsverkiezingen belde hij mij rond 2 uur 's nachts op om zijn ontmoediging uit te spreken over het verlies van zetels voor de socialisten. Inmenging in zijn intimiteit verdroeg hij moeilijk en hij aarzelde nu en dan niet om kordaat de rustverstoorder terecht te wijzen. Ik denk meteen aan de tweespalt van die kunstenaar die, hoe romantisch hij ook was, zich met de verbetenheid van een boekhouder oplegde per dag een flink aantal bladzijden te schrijven. Zelfs na een fuif, waar hij zich ontzettend gezellig en uitbundig had gedragen, schoof hij plichtsgetrouw achter zijn

[p. 114]

bureau. Op één van die heerlijke avonden zaten we samen met een groep vrienden. Daisne was vanzelfsprekend de spil en zorgde voor de sfeer. Plots vroeg hij mij dringend in een bepaalde herberg, waar hij de song ‘Again’ ten geschenke had gegeven, die plaat op te halen om hier de stemming nog meer geladenheid te geven. Ik zal nooit de rit op een motorfiets dwars door de stad vergeten. Herman kon zich ook als een echte belhamel gedragen. Aan het stuur van zijn wagen kon hij zodanig opgaan in een gesprek dat hij vergat dat hij middenin het verkeer zat.

Maar laat ik op De charade van Advent terugkomen. In die oorlogstijd - einde 1943 - was het niet enkel moedig te schwärmen met magisch-realisme dat volgens de Duitse overheid vlug zweemde naar ontaarde kunst, maar het was nog veel gevaarlijker te zinspelen op witte en zwarte magie om symbolisch aan de bezetter duidelijk te maken dat de auteur koos voor het verzet. Dat hij daar heel wat last van ondervond hoeft nauwelijks beklemtoond. Doch Daisne, de leraar Duits aan de kweekschool (normaalschool) voor meisjes te Gent, was uitgesproken anti-Duits, of liever anti-nazi, en hij stak dat niet onder stoelen of banken. Hij was trouwens een aktief lid van de verzetsbeweging. Met De charade van Advent bekende hij politieke kleur en slingerde hij een totaal nieuw genre in de Vlaamse toneelwereld. Deze opvoering doet mij logischerwijze denken aan de voorstelling van Tine van Berken op 19.2.1945, evenzeer in de K.N.S. te Gent. Regisseurs waren de auteur, André Waterschoot, met medewerking van Michel Van Vlaenderen en Frans Roggen. Voor de vertolking stonden overwegend studenten van de universiteit, de normaalschool en dergelijke in. Ik citeer André Waterschoot, Paul Van de Velde, Georgette De Rijcke, Michel en Leo Thiery (zijn broers), Antoon van Elslander, Alex Bolckmans, Marthe Kinaupenne (later Daisnes tweede echtgenote), Emiel Willekens, Flor Demedts en zovele figuren die grote bekendheid verwierven. Het was een heerlijke gebeurtenis die door een deel van die vertolkers jaren later, namelijk op 25.2.1957 werd hernomen. Die opvoering werd gevolgd door een knalfuif die iedere deelnemer beslist nog fris in het geheugen ligt. Mijmerend over die sfeer wens ik stil te staan bij de geest van Daisnes volledig werk. In zijn jonge jaren was zijn leuze ‘Je donne’ (zinspelend op zijn pseudoniem). Dat was geen boutade. In het dagelijks bestaan gaf hij zich onvoorwaardelijk, maar vooral zijn werk is doordrenkt van ongemeen subjektieve elementen. Vaak wordt de stemming in zijn oeuvre bepaald door subtiele details, door verwijzing naar symbolisch geladen voorwerpen, gebeurtenissen, houdingen, door een hang naar de achtergrond (betekenis) van tekens en gebaren, door het zinvol spelen met de dubbelwaarde van namen. Zijn werk is een vervloeiing van irrationele en verstandelijke elementen, van sentiment en rede, een kulminatiepunt van verleden, heden en toekomst, geloof en weten. In dat werk speelt ook de voornaamheid en de stijlvolle omgang met mensen een niet te onderschatten rol. In onze keiharde en

[p. 115]

jachtige tijd kan dit alles voor velen vreemd schijnen, een tikje gechargeerd en maniëristisch misschien. Niettemin was de levenssfeer van Daisne zoals de wereld van zijn boeken (de vertederende hoofsheid incluis) en ik blijf erbij dat wij momenteel zg. gevoeligheden en regels van wellevendheid veronachtzamen en dat we zulks eens zullen betreuren. Uitingen van non-agressie (en dat is beleefdheid overwegend), waarde hechten aan tekens, feeling hebben voor een vierde dimensie of magie, een diep besef dat er tussen hemel en aarde wellicht altijd onverklaarbare dingen zullen gebeuren... dat alles maakte het leven van Daisne rijker en behoedde hem voor verkilling, vervreemding en verstarring.

Eenzelfde trend vindt men op fijnzinnige wijze terug in het oeuvre van Hubert Lampo, eveneens een intieme vriend van Daisne. In zijn boeken geeft hij blijk van een uitzonderlijke verwantschap met Daisne, ook al draagt elke roman en novelle het krachtig Lampo-merkteken.

Die zo tedere sensibiliteit van de mens en de schrijver Daisne - die in al wat hij deed tot uiting kwam en hem meteen uiterst kwetsbaar maakte - is erg belangrijk om de persoonlijkheid van de Gentse auteur te doorgronden en aan te voelen. De wereld van Daisne en van alle magisch-realisten getuigt van een uitzonderlijke diepgang, van een mysterieuze onderlaag en een historische, mytische en psychologische background waaraan velen al te driest voorbijlopen. Zeker in onze computertijd.

Daisne heeft voor mij zeer veel betekend, èn als schrijver, èn als mens. In de eerste jaren van zijn huwelijksleven gingen mijn vrouw en ik geregeld bij hem aan huis. Later, opgeslorpt door het teater, kon ik die vriendschap niet meer zo frekwent onderhouden. Twee anekdotes uit die tijd. Eens zaten we gezellig te eten, vanzelfsprekend na een uitvoerig ritueel tussen Daisne en zijn vrouw. Het gesprek ging over spoken, meer bepaald naar aanleiding van een verhaal in Schimmen om een schemerlamp en toen ik vrij schamper mijn skepticisme úitte over dat soort verschijningen vloog Daisne heftig uit om mij als het ware te bezweren evenzeer in spoken te geloven, spoken dan nog die in de kelder sigarettenpeukjes achterlieten. Soms tijdens stormachtige nachten zwom hij in sentimentaliteit. Hij fantaseerde er dan op los tot zelfs in de vijfde dimensie en het merkwaardige was wel dat hij daar op het ogenblik en ook nadien hardnekkig in geloofde. Daisne kon bovendien uitermate attent zijn. Zo wist hij dat ik een vereerder was van Georges Simenon. Tijdens de Wereldtentoonstelling 1958 was Daisne lid van de jury van het Filmfestival (cfr. zijn essay Feest van de film). Die jury werd voorgezeten door Simenon en Daisne had hem al mijn artikels over zijn romans laten inzien en hem een foto met dedikatie gevraagd. Eenzelfde gebaar deed hij toen De trein der traagheid (Un soir, un train) verfilmd werd (1968). Hij bezorgde mij een mooie foto van Anouk Aimée, een door mij bijzonder geapprecieerde aktrice.

Telkens er van zijn hand een werk verscheen het hij nooit na mij een eksem-

[p. 116]

plaar met een vriendelijke opdracht te bezorgen, doch twee gebeurtenissen in dit verband hebben mij erg ontroerd. Een eerste toen mijn dochter Maud geboren werd. Haar naam (titel van één van Daisnes verhalen uit Zes domino's voor vrouwen) stond reeds lang vast, vóór er sprake was van een dochter in ons gezin. Bij haar geboorte Eet Daisne ons zijn Lantarenmuziek met een weergaloze opdracht aan het adres van onze Maud geworden. Een tweede maal stond ik sprakeloos toen bleek dat Daisne zijn essay Pierre Benoit had opgedragen aan mij, de ‘romaneske vriend’.

Daisne was niet enkel mijn vriend, hij was tevens mijn peter bij tal van verenigingen en speciale gebeurtenissen.

Hij had bizarre gewoonten. Zo zette hij nooit een voet over de drempel van een kliniek om een bezoek af te leggen. Hij verafschuwde ziekenhuizen. Niettemin werden zijn tweelingbroers en zijn zoon Evert (die trouwde met een meisje dat evenzeer Maud heet - Daisne zal dan weer eens gezegd hebben dat het toeval de dingen goed doet) doctor in de geneeskunde. Hij telde, net als zijn held uit De trap van steen en wolken, het aantal sigarettenpeukjes en dronk dikwijls sterke koffie, veelal met een kannetje water naast de filter, zogenaamd voor het verdunnen. Als zijn vrienden het waagden hierop te zinspelen was zijn repliek steevast: ‘beter koffie met dit water (dat hij wellicht zuinig gebruikte) dan helemaal geen koffie’.

Hij was gevoelig voor attenties, doch hij was op dit stuk zelf een voorbeeld. Nooit zou hij nagelaten hebben voor een gebaar te danken of bij een of ander gebeuren iets speciaals te doen. Hierin getuigde hij van een hoofsheid, die enigszins oudmodisch aandeed, maar toch hartversterkend was. Kwam een auteur in de stadsbiblioteek spreken (bijvoorbeeld bij de tientallen voordrachten georganiseerd door de Gentse leesklub Boekuil) dan kon de schrijver erop rekenen dat er rond zijn figuur door Daisne een tentoonstelling op punt werd gesteld. Daisne heeft veel eerbetoon en sukses gekend, doch hij was niet gebrand op mondain gedoe en men kon hem nagenoeg nooit overreden ergens een lezing te houden of een vergadering bij te wonen. Alhoewel hij de afzondering zocht (ook bij zijn menigvuldige bioskoopbezoeken met het oog op het schrijven van zijn beschouwingen over film hield hij zich van iedereen afzijdig) desolidariseerde hij zich echter niet. Wat hij voor zijn vrienden trachtte te bereiken is niet te tellen. Als hij kon betrok hij ze steeds bij manifestaties waarvoor men hem om advies had gevraagd.

Een paar uren na zijn onverwacht overlijden bezocht ik, samen met mijn zoon Wim en mijn dochter Maud, zijn zo charmante echtgenote Marthe, die hem een enorme steun heeft verleend, en zijn innemende zoon Evert.

Langs deze weg zou ik hen willen danken omdat ze mij toen toegelaten hebben aan Daisnes sterfbed een reeks foto's te maken van de man die ik oprecht bewonderde als mens en kunstenaar, een man die één van mijn trouwste vrienden was en in mijn bestaan tot op vandaag de dag nog een uitzonderlijke betekenis vervult.

[p. 117]

rik lanckrock (Gent 1923) is Subregionaal Direkteur van de Rijksdienst voor Arbeidsvoorziening te Kortrijk en ondervoorzitter van de Raad van Beheer van het Nederlands Toneel Gent. Als essayist en criticus werkte hij aan tientallen tijdschriften mee en was hoofdredakteur van het letterkundig tijdschrift ‘Arsenaal’. Publiceerde poëzie, toneel, luisterspelen, teaterkritiek gedurende 25 jaar, aforismen en essays. Verwierf vooral ruime bekendheid met Praatjes van een humanist bij BRT 2 en 3.