Gerard Kornelis van het Reve en De groene anjelier

□ De selfdefense

Vanzelfsprekend was de ironie ook in Van het Reve's werk vóór 1963 aanwezig. In Een lezing op het land draait Van het Reve nog eens duchtig zijn lachkraantje open. De jokes uit De Avonden, tot in het absurde en vooral in het absurde, de verfijnde traditionele ironie, situatie- en taalhumor zoals: ‘Nou moeten jullie niet liggen te leuteren, verklaarde hij. Die jongen die heeft dit boek geschreven. Nou heeft die jongen dat boek ge-

[p. 146]

schreven. En nou moeten jullie niet leuteren. Dat boek, dat heeft hij geschreven. Dus heeft hij dat boek geschreven.’⁽³²⁾ Of de vulgaire humor, waarin Godfried Bomans zijn gehele gezegende leven zo bedreven was: ‘Ieder zweeg ontroerd. Schilder Dugter maakte zonderlinge, snuivende geluiden. Phal sloeg een fors intermezzo uit het instrument en zong toen, met volle overgave, “Het Moederhart”. Dit bleek voor Dugter te veel te zijn. Het lied was nog niet verklonken of hij schoof van zijn stoel en stortte, wild snikkend, op de vloer.’⁽³³⁾

G.K. van het Reve over zijn eigen lachcircus: ‘Ik vind mijzelf wel erg lief en zorgzaam. En ook, ergens, een echte humorist, hoor!’⁽³⁴⁾ en zijn clowneskerieën: ‘...want ik ben een geboren geinponem.’⁽³⁵⁾ Het gezicht van de lolmaker heeft hij beslist, maar zo langzamerhand ontspoorde het ironiewagonnetje wel. We zouden van een rechtlijnige ironie kunnen spreken, tijdens die eerste periode. Ook het schrijven over het schrijven - het thema van het schrijven - ontbrak bijna volkomen (niet helemaal, integendeel, zelfs in De Avonden zitten selfdefensieve verwijzingen naar goede formuleringen!). Nu hij zelf het hoofdpersonage van zijn brieven wordt zal hij partikeltjes ironie reserveren voor en een waaier ironische toetsen openvouwen ter verdediging van zijn stilistische en structurele prozagerechten. Kortom, hij bouwt een apparaatje in zijn schriftuur: de selfdefense. Daardoor ontstaat soms een provocerende, want sado-masochistische relatie tot

(32) Tien vrolijke verhalen, 33.

(33) Ibidem, 36.

(34) De Taal Der Liefde, 58.

(35) Ibidem, 102.

[p. 147]

zijn lezers: ‘Morgen zien of het onzin is’ schrijft hij over wat hij noteerde.⁽³⁶⁾

Er is trouwens reeds een gek fenomeen waar te nemen: het noteren van de ervaringen (in Schotland) gebeurt simultaan met het beleven van deze ervaringen. Hoe moet je het noemen! Daardoor glijdt de beleefde ervaring in een op schrift gestelde tekst. Of anders: er grijpt een onmerkbare verschuiving van de non-fiction naar de fictie. Er ontstaat een on-realistisch effect. Als in een roman, jawel. Daardoor maakt, volgens mij althans, G.K. van het Reve van meetaf duidelijk dat hij noch een kroniek noch een journalistiek verslag wil schrijven, maar zijn reiservaringen duidelijk als een creatief genre wil poneren. Frits van Egters, Elmer, Werther, Darger, hoezeer ook afsplitsingen, bleken uiteindelijk dan toch fictieve figuren te zijn. Steeds wordt helderder wat hij straks, in 1966, zal schrijven: ‘Ik mag nooit meer iets anders schrijven dan wat ik zie, en wie ik ben.’⁽³⁷⁾ (Opgelet, dit is het Evangelie volgens Van het Reve!) In de eerste reisbrief krijgen de drie geledingen: het schrijven, de ervaringen (wat ik zie) en de schrijver (wat ik ben), reeds klare contouren. Hier al, alhoewel ik vooruit loop op de totale uitbouw ervan in De Taal Der Liefde, kan genoteerd worden dat ‘het één beslissend moment’ niet zo eenvoudig is als Peter van Eeten stelt en dat het keerpunt in zijn leven niet alleen de zelfbevrijding was, die mogelijk werd toen hij zijn seksualiteit ophield te onderdrukken⁽³⁸⁾. Ik draai

(36) Op Weg Naar Het Einde, 20.

(37) Nader Tot U, 60.

(38) Peter van Eeten, a.w., 13.

[p. 148]

alles om: G.K. van het Reve wilde ‘te zijner tijd “heel verdienstelijk proza” (...) leveren’, zoals zijn vader het uitdrukte⁽³⁹⁾. Toen de schrijfbron opgedroogd raakte, zoals ik aantoonde vanuit de schrijfstilte en de depressieve periode, moest hij ophouden met schrijven of nieuwe bronnen aanboren. De manifeste homoseksualiteit, en het opvrijen van Moeder de Heilige Kerk zijn in feite geen twee bekeringen. Beide zijn bekeringen tot het Authentieke Schrijverschap. Daarom moest in Op Weg Naar Het Einde zijn Schotse brief over het schrijverscongres te Edinburg voorop staan. Daarom zal hij met de Brief in een fles gevonden zijn boek afsluiten. Bij een nadere analyse van deze slotbrief zal ook dit duidelijk(er) worden. Dit is immers een brief over het schrijverschap.

Tegen de échecs in zijn fictieve werk kon hij zichzelf, als schrijver, erg moeilijk verdedigen. Hoe? In het desultorische kan dat wél. Hij verdedigt dan ook, zoals ik aantoonde, al heel spoedig zijn schrijverschap. Nu eens kan hij genoegen nemen met het genoteerde, dan weer kan hij correcties aanbrengen. Een typisch correctief dat de lezer alle mogelijke kritiek uit de handen slaat en door de ironische toets hem zelfs met de schrijver en het geschrevene verzoent, vind ik in deze volzin: ‘(Wat ik gisterenavond heb opgeschreven is niet vrij van hysterie en een tikje doordraverig, maar de formuleringen bevallen me, gezien de moeilijke omstandigheden waaronder ze tot stand kwamen, zó goed - alle zinnen

(39) G.J.M. van het Reve, a.w., 254.

[p. 149]

lopen, ik heb slechts één losgeraakte bijzin moeten vastmaken, en slechts één gezegde van het enkelvoud naar het meervoud behoeven te brengen - dat ik de tekst, tot een teken dat de Geest over alles triomfeert, ongewijzigd laat staan. Trouwens, je kunt anders wel aan de gang blijven.)’⁽⁴⁰⁾

Nu jij, lezer(es)!

Door accentverschuivingen naar de materiële en technische omstandigheden waarin de schrijfdaad plaats greep, slaagt de schrijver er in - o ironie van het schrijverschap!- thematisch onnauwkeurig verzamelde en stilistisch kwaad geformuleerde inhouden goed te praten. Door deze ingebouwde selfdefense weet hij zijn creatieve twijfel tot tekst (& Literatuur) om te smelten.

Alweer dat verrekte dualisme, de angelist zo eigen.⁽⁴¹⁾ Alweer dat dualisme van vorm contra inhoud en vice versa. In Lieve Jongens valt de selfdefense nagenoeg weg. In Lieve Jongens is alleen nog vorm!

(40) Op Weg Naar Het Einde, 20-21.

(41) Zie voetnoot 28.