Gerard Kornelis van het Reve en De groene anjelier

□ Experiment een.

September 1972. Ik lees Werther Nieland voor de derde maal. (2 x in 1964) Ik schrijf deze werknota's, zonder de nodige recul.

‘Ik voel me een weinig onbehaaglijk bij het lezen van Werther Nieland. Intenser dan in De Avonden steken identieke topics de kop op, o.m. wreedheid tegenover dieren, de faljiete broerverhouding, sadistische voorstellingen. Is De Avonden een roman van werkelijkheden en een rationeel gestructureerd boek, in Werther Nieland

[p. 89]

lees ik een tegengestelde poging. Hier wil de schrijver het onuitgesprokene, het Irrationele, gestalte geven. Tot op zekere hoogte lijkt deze mij sterk gesofisticeerde irrationaliteit aanvaardbaar. Ze krijgt immers vorm vanuit de oncontroleerbare en op feitelijkheid ontoetsbare gedachten- en leefwereld van de knaap. Maar als poging om door middel van het irrationele de realiteit van een boek te voeden, lijkt me Werther Nieland een misgreep. Het irrationele heeft een traditie en historische continuiteit nodig. Beide zal Van het Reve eerst en volkomen in het katholicisme vinden en aldus slechts onvolledig in de evocatie van jeugdtrauma's. Of beter. Jeugdtrauma's zullen eerst door het irrationele van het geloof en het christendom een complete literaire gestalte krijgen. Ook formeel hapert er wat aan. Aanvankelijk structureert Van het Reve zijn Werther Nieland in een hecht tijdsbestek. De ontmoeting van de hoofdpersonages gebeurt op een winterwoensdag. Op de daarna volgende zaterdag stichten ze de Club. De volgende dag, een zondag dus, staat in het teken van een feestelijk clubgebeuren. Dan volgt de maandag waarop de Club uiteenvalt. Er komt ruzie tussen Werther Nieland en de oudere makker Dirk. Ze blijven achterwege.⁽⁹⁶⁾

Daarna rammelt het tijdschema, dat in de logische ontwikkeling de schrijver van De Avonden verraadt, uit mekaar. Met de auteur tasten we van nu af aan in het donker. Het verhaal trilt op zijn (structuur)grondvesten. Er grijpt een ritmeverschuiving plaats. Verbrokkeling lees ik in de tijdaanduiding: ‘De eerstvolgende tijd

(96) Werther Nieland, 297-323.

[p. 90]

sprak ik Dirk en Werther niet meer.’⁽⁹⁷⁾ Een alinea verder luidt het: ‘Op een Woensdagmiddag liet ik er eens een kleine, grijze kat binnen, die hoestend op het dak in de regen zat.’⁽⁹⁸⁾ Elders wordt het: ‘Een andere keer, op een Zaterdagmiddag, hield Maarten mij de mogelijkheid voor een raket te vervaardigen.’⁽⁹⁹⁾ enz., enz.

Het contact met de volslagen onaangekondigde en onbekende Maarten Scheepmaker sterkt mijn idee dat het rammelt.⁽¹⁰⁰⁾ Ondanks de verbrokkeling echter slaagt Van het Reve erin, beter dan in zijn meer systematisch opgebouwde roman De Avonden, vooral naar het derde deel (het gebeuren om Werther Nielands moeder, Agatha)⁽¹⁰¹⁾ toe, iets in zijn verhaal te brengen dat typisch voor zijn brieven en ook voor De Taal Der Liefde⁽¹⁰²⁾ zal worden, de droefheid namelijk. Een onuitputtelijk gevoel van droefheid mede veroorzaakt door de waanzin van de moeder, maakt zich van dit proza meester. Dit teneerdrukkende zal een constante ondertoon worden. Het desolate landschap van het menselijke zijn krijgt in deze droefheid ongekende contouren. Het thema van de dood met de zusterthema's onmacht en droefheid, snijden hier hard hout. Groot woord, er is slechts één thema drieledig opgebouwd en waar je geen naam voor kunt vinden; hét reviaanse thema bij uitmuntendheid, het niet te noemen, ongenoemde, het onuitsprekelijke bestaansmysterie. Straks zal het katholicisme dit irrationele van Werther Nieland nog pikanter pigmenteren. Vervolledigen.

(97) Ibidem, 323.

(98) Ibidem, 323.

(99) Ibidem, 327.

(100) Ibidem, 324.

(101) Werther Nieland, 340-358.

(102) In de wereldliteratuur ken ik weinig auteurs die zo sterk slagen in het creëren van een klimaat van droefheid. In hun totaliteit zijn Werther Nieland en Nader Tot U Van het Reve's ‘droevigste’ boeken. Partieel komen in De Taal Der Liefde meren van droefheid voor. Lukraak: ‘...er was nog wat meer bewolking komen opzetten, en ook de wind nam toe, die de toppen van de bomen in de dierentuin aan de overkant beroerde. Ik wist niet, of alles wel goed was zoals het was. Het scheen ongehoord moeilijk ergens een zin in te ontdekken. Ik tuurde naar de wuivende bomen in de verte, waarvan één een reusachtige treurwilg was.’ (Blz. 28)