|
| |
| |
| |
It brutsen doarp
Tsjummearum giet fuort, Tsjummearum bliuwt thús.
Tsjummearum wie befrijd, de flagge stie op 'e toer, it muzyk gie troch de buorren. De marsen klonken fan alle kanten, fan de grouwe en de fine kant, fan Crescendo en De Bazuin. Tusken it Wapen fan Barradiel en de gruttsjerke kamen de kolonnes elkoar tsjin. In heale ieu lang hiene se elkoar mijd, mar no spilen beide korpsen deselde mars yn itselde tempo. Sa harmonieus en massyf hie 't yn dizze bloedige tweintichste ieu yn Tsjummearum noch net klonken.
Dy jûns wie der in revu. De befrijdingsrevu. Yn de grutte jirpelloads. Jirpels út deselde grûn; feest út 'e selde pot. De ienriedigens wûn it fan de fersuiling.
Mar sa befrijd wiene Tsjummearum en al dy oare doarpen en stêden yn 'e maityd fan 1945 net. In dei letter al song elk wer syn eigen liet, en in wike letter blaasde elk korps wer yn syn eigen toansetting.
In episoade út it bestean fan in doarp dat sûnt 1846 trije emigraasjegolven oerlibbe en diskear op 'e top fan de tredde golf balansearre. Diskear soe Tsjummearum fan de goed sechstjinhûndert ynwenners in lytse twahûndert útwiuwe. Wiuwe mei in wat sunich opstutsen hân, want it wie in spultsje fan út it each, út it hert. Elke kear nei't der wer in busfol geloksikers ôfsette, die it doarp as hie 't gjin bern ferlern. Wat achterbleau sykhelle gewoan autochtoan fierder. De Franeker Courant fan 1 april 1949 dielt mei dat de rokken wat koarter wurde, dat se no tritich oant 32 sintime- | |
| |
ter fan de grûn ôf hingje kinne. En dat in pear Robinsonskuon in tsientsje kostje.
Hjir en dêr siet in kûle yn 'e swiere Tsjummearumer klaai, de plakken dêr't folwoeksen en foaral ek jonge planten útskuord wiene. De pine fan it losskuorren fielde men foaral oan 'e oare kant fan de oseaan. Yn it achterbleaune doarp sljochte men de gatten, want op 't selde plak moast mar wer wat nijs groeie.
It ferhaal fan in doarp dat yn trije parten neistelkoar libbe en net neistelkoar stie. Trije segminten, trochdat der blykber gjin mylde middenwei fûn waard tusken poer frijsinnich, poer herfoarme en poer grifformeard. It wie allegearre sa ‘poer’.
Wat de nei-oarlochse emigraasjegolf yn Tsjummearum teweechbrocht, lit him miskien noch it bêste fertelle mei wat de kristlike muzykferiening De Bazuin trochmakke. Yn in pear jier ferlear de fanfare safolle bugels, tromboanes en baritons, dat it korps net mear troch de buorren doarde te marsjearen. Sa't der grutte stikken út de muzyk foelen, foelen der ek stikken út de hiele doarpsmienskip. De harmony wie fuort.
Yn Tsjummearum krige de neioarlochse exodus it karakter fan in njoggentjinde-ieuse groepsemigraasje. As stie der in foargonger dy't alles en elkenien fuortprate. Yn dizze iene episoade ferlear allinne al de grifformearde tsjerke hjir 167 belidende lidmaten. Elke folksferhuzer hie in motyf en in stealtsje bymotiven. Se dogge ferslach fan de died en de gefolgen.
Sa stie der om de haverklap in keppeltsje minsken op it pleintsje by de Skûtebuorren yn Tsjummearum op de bus te wachtsjen. Wachtsje op de Labo-bus dy't wer ris in lading út Barradiel helle. Soms wie 't in húshâlding mei alve bern dy't klearstie. Harren ferhúskiste wie al foarútstjoerd. Ferverssoan Kees Jouwersma hie yn mânske blokletters it nije adres der al opskildere. ‘Farmer Burt Wilson, 14 River Rd Greenville MI USA’. It húsried fan de grifformearde Barradielster boere-arbeider hie altyd al op ien boerewein kinnen. En no koe 't ek yn ièn ferhúskiste fan de Rotterdamse Lloyd of de Hollân-Amearika Lijn.
Tsjummearumers fan de lêste oere, wachtsjend op 'e bus. ‘Hy komt der oan, heit!’ rôp ien fan 'e bern. Earst waard de bus noch even wei achter it rychje huzen oan 'e Seedyk. Dêr stoppe er
| |
| |
blykber op 'e Kampioen, om Reinder en Jetske Kamstra op te pikken. Dêrnei hold er ek noch even ho foar de húshâlding dy't by 't gasfabryk wachte. En no en dan pipen de remmen op 'e Skûtebuorren yn 't doarp.
In gerdyn gie fansiden, in suteljende bakker stapte fan 'e transportfyts en stelde fêst dat Tsjummearum moarn opnij minder mûlen hie, in âlde heit en mem bleauwen op 't brechje achter. Earst doe't de bus al hast yn Frjentsjer wie, draaiden beide minsken harren om en poatelen skouderleas op hûs oan. As wie 't in firus dêr't de grifformearden trije kear sa fetber foar wiene as oare kategoryen. Om te emigrearen wiene der likefolle motiven as Tsjummearumers. Guon soene earst in heale ieu letter achter harren eigen haadmotyf komme.
De Kanadees mei it Tsjummearumer aksint Jelte Posthumus besiket oan 'e oare kant fan de oseaan de motiven te ferwurdzjen.
‘Gé en ik hiene de beide jonkjes al, wy wennen by myn âlde mem yn, de widdofrou Stevens’ Tryntsje. Op in jûn om itenstiid frege 't âldminske fan ‘wolsto jûn bibellêze, Jelte!’ Goed, ik pakte it Boek.
‘De Belofte fan God oan Abraham, Jelte!’ sei se. Goed, ik blêdere dus nei Genesis 17, fers 8. ...‘En Ik zal u, en uw zaad na u, het land van uw vreemdelingschappen geven, het gehele land Kanada’... Der stie fansels gjin Kanada, der stie Kanaän, mar ik ferspriek my.
‘Do hast it wol stiif yn 'e holle,’ sei se. It skeat dwerstroch my hinne, ik tocht: dàn moat it hege wurd der jûn mar út. ’Wy geane ek fuort mem.’ Ik wòe fuort út it lân fan de hûnekarre en de lytse marzjes. Se hiene beloofd dat nei de oarloch de wrâld opnij begjinne soe. Doe't ik fan 'e hûnekarre ferlost wie, wiene der noch altyd gjin sinten genôch om wat betters. Fuort!
Alles wat it minske hie - har iennichste soan mei frou en twa beppesizzers, gie nei de oare kant fan 'e wrâld. Ik hear har dy jûns ûnder iten nòch Genesis 17, fers 8 herheljen. ‘Ja, jonge, dit kin net oars as Gods wil wêze, want hjir yn Tsjummearum bliuwe wy minsken foar deis.’ Sa lei se har derby del.’
Jelte Posthumus stapte noch dyselde jûns mei in swier hert en de koperen bas oer 't skouder nei 't repetysjelokaal fan De
| |
| |
Bazuin. Hy kaam te let om it koraal mei te blazen, it ferske dat altyd earst spile waard om de Heare te priizgjen en de ynstruminten te stimmen. Wat skrutel bleau er op de gong stean, harke nei de akkoarden en stelde fêst dat De Bazuin noch noait sa'n skraal lûd hân hie. Doe't de korpsdirekteur en boer Jan Goasses Terpstra it dirigearstokje op 'e lessener kletste, kaam Jelte mei de esbas it lokaal yn en socht syn plak. En hy naam waar hoe't opnij de bazún keale plakken oprûn hie. En no moasten se jûn ek noch fernimme dat Jelte fan Stevens' Tryntsje de oseaan oerstekke soe.
It is allegearre in heale ieu lyn. Achter yn 'e tún fan syn lytse wente oan James Street yn London-Ontario seit Jelte Posthumus: ‘Ein augustus 1951 kaam ik foar 't lêst op 'e repetysje, se woene ôfskied fan my nimme mei in koraal. Mar Marten Terpstra fan de grutte bas hie dy wyks krekt in nij boppegebit krigen, dat dy wie der ek al net, en de baritons en tromboanes sieten wylst allegearre al yn Ontario, Brits Columbia en Michigan-USA. It klonk sa suterich dat ik ha myn eigen ôfskiedsserenade mar meiblaasd. “'k Wil U, o God, mijn dank betalen”.’
In pear wike letter stelde Jan Goasses Terpstra nei ôfrin fan de repetysje mei triljend lûd fêst: ‘It ferbân is derút. De bêsten binne fuort!’ Wat der op dat stuit noch fan de fanfare oer wie, bleau mei de holle sneu foardel sitten.
It sil amper in jier letter west ha doe't postkantoarhâlder en altsaksofoanblazer Ale Travaille fan 'e jiergearkomste fan De Bazuin thúskaam. De frou lei al. Ale wie niiskrekt ta korpsfoarsitter keazen. Wylst er njonken har ûnder de tekkens skode, liet er him mismoedich ûntfalle: ‘Ik bin kaptein wurden op in sinkend skip.’
Fan de fiifentritich Bazuinblazers wiene der net folle letter noch njoggen oer. Wa wiene der net allegearre fuort: de piston fan Jan Haagsma, de bugels fan Ale Zondervan, Sieger Post en Harm en Houke Steinvoorn, de tuba fan Tsjipke Postma, de tromboane fan Berend Stelstra, de sopraansaksofoan fan Jabik Roorda. Doe ferlieten de Sideriussen en Van der Burgen mei harren hiele muzikale húshâldingen Tsjummearum ek noch. Op de jûn dat ek muzikant Willem de Vries oankundige dat er mei frou en trettjin bern ôfsette, rôp mei-oprjochter Auke Walda: ‘Sa kinne wy net mear mei goed fatsoen mei 't korps troch de buorren!’ en hy goaide beide
| |
| |
stokken fan de lytse trom oer de flier.
It doarp dat fuortgie en it doarp dat thúsbleau. Sybe Sybesma en Sytske Sybesma-de Groot sitte noch altyd blier yn 'e foarkeamer fan harren wente oan de Tolve yn Tsjummearum. It ferhaal fan twa hechte autochtoanen, sy njoggenensantich, hy seisentachtich. Foar harren wie in reiske op 'e brommer nei Gaasterlân al fier genôch. ‘Ho!’ ropt Sybe, ‘yn dy jierren woe 'k ek fuort. 'k Hie skjin ende skjin myn nocht fan it ôfhinklik wêzen, fan it gewrot by dy boeren hjirre. Mar Sytske woe net en hold de poat stiif.’ Sybe Sybesma wie gjin muzykman, mar gie wol foar De Bazuin by de doarren lâns om de kontribúsje op te heljen. ‘Sa kaam der in frommeske foar 't ljocht en dy sei: “Wat haw ik heard, Sybe, krije jo Sytske net mei nei Kanada!” It wie krekt as woene se hiel grifformeard Tsjummearum nei de oare kant fan 'e wrâld ha.’
Dan oan 'e oare kant fan de oseaan. Jan Haagsma fan de twadde piston makket as Kanadees rintenier noch wolris in ritsje mei ien fan syn trucks nei Toronto. Of hy rydt nei de pleats fan syn broer Sies om in hantaast te dwaan, en dan fluitet er âlde wyskes. ‘De Bazuin sit my nei goed fyftich jier noch altyd heech,’ jout er ta. ‘Ik wie amper santjin, op in jûn sei 'k tsjin Jan Goasses Terpstra dat it myn lêste jûn by 't korps wie.’ Syn frou Hanny Martens Terpstra, ek fan Tsjummearum, poetste tafallich justermoarn noch it âlde blaasynstrumint dat yn Kanada te pronk stiet. As in keunstobjekt dat de disharmony fan in destruktyf tiidrek symbolisearret.
‘Wy ha werom west yn Tsjummearum,’ fertelt er, ‘en ik ha nei in repetysje fan De Bazuin west. So beautiful, they played their hearts out!’
In pear oeren riden it noardeasten yn rintenieret Sippe, soan fan de Tsjummearumer klompekeapman Frâns Harkema. Op it balkon fan syn kolossale filla hat er útsicht op in roerleas Lake Louchiching. Dit moat ien fan de moaiste huzen yn ien fan de moaiste oarden fan Ontario wêze. Oer de ûnbidige mar wyldert hjir en dêr in wolk michjes. ‘It sil moarn opnij sierlik simmerwaar wêze,’ foarseit Sidney Harkema.
Hjir sit in man op 'e mar út te sjen dêr't net allinne muzyk yn siet. Der siet ek noch in dûmny en in keapman yn. Ut 'e ferhalen, optekene oan beide kanten fan de oseaan, mei konkludearre
| |
| |
wurde dat Sid de dûmny en keapman fan heit Frâns urven hat. Want Frâns Harkema de klompekeapman fan Tsjummearum koe der ek wat fan. ‘Frâns bestie it en pas immen preekjendewei in pear nije klompen.’
Ynienen komt it Sid wer yn 't sin. ‘Doe't ik de tromboane ynlevere, sei Jan Goasses: ‘Ik wist datsto ien fan de earsten wêze soeste dy't de wrâld yngiet. Do hast ûnrêst, hannel en sindingsdrang yn 'e hûd!’ Dichter und Bauer Terpstra hie 't goed sjoen, dy Sippe fan Frâns klompeman siet gjin mantsje yn dat fyftich jier by ien en deselde partij by 't korps blaast.
In oare libbene tsjûge fan de eksodus fan de nei-oarlochse jierren is Sippe syn omke Steven Sippes Harkema. Fjouwerennjoggentich jier âld sit er, blyn en in stikhinne dôf yn it Amearikaanse Jenison-Michigan. Mar foar in gast út it âlde lân postuert er him as de man mei in izeren ûnthâld. Yn Tsjummearum wit men net better as Steven Sippes en De Bazuin ha noait wat meielkoar te krijen hân. ‘Mar pas op!’ Hjerst 1949, in gewoane tiisdeisrepetysje fan De Bazuin. Jan Goasses Terpstra lei de partituer fan de ûvertuere Wilhelm Tell op 'e lessener. Rossini. Wol wat wearelds, mar it koe der noch krekt op troch.
Yn 'e pauze - op de kristlike ferienings mijde men it wurd skoft - moast Terpstra fernimme dat der al wèr in blazershúshâlding de ôftocht blaze soe. Diskear wiene it de Van Steinvoorns. Mei 't smoar yn stapte er nei ôfrin troch de buorren. Doe't er by Steven en Rinske op 'e Kade noch ljocht baarnen seach, gie er hinne en rop folk.
‘Ik liet de boer der sels yn,’ wit Steven Harkema noch. ‘Ik sil jo dìt fertelle!’ blafte de boer, ‘jo meitsje mei jo moaie ferhalen oer Kanada en Amearika hiel Tsjummearum de kop gek, jo skuorre it hiele doarp út it ferbân!’ Ik fielde fuortendaalk wêr't Terpstra hinne woe, as bestjoerslid fan de kristlike emigraasjesintrale wiisde ik de minsken op de foardielen fan emigraasje. ‘Jo,’ sei 'k, ‘jo binne sels fan Menaam nei Tsjummearum emigreard. Mar dêrmei ha jo it hjir noch net foar 't sizzen!’ Doe sei er: ‘As jo in keardel binne, emigreare jo sels ek, stappe jo sèls mei de hiele húshâlding op 'e boat!’ 'k Sei: ‘De heareboer wurdt op syn winken betsjinne, wy ha de papieren al yn 'e hûs.’
| |
| |
‘Klear!’ rôp er, ‘dan ha wy 't ûntúch derút'. En dêr gie de boer, en hy wie net allinne baas mear.’
De 96-jierrige Reintsje Haagsma-Pasma belâne tûzen kilometer noardwestliker, yn Ontario. Ja, sy wit it noch wol, Steven Harkema preke sa'n bytsje de ôftocht. Mar sûnder him wie se ek mei har man Auke Haagsma en de tsien bern fuortgien. ‘Auke helle as gernier op in hjerst flak nei de oarloch sike jirpels boppe de grûn. Se seine dat der frjemde beestjes yn 'e setjirpels sieten. Ieltsjes. ‘Aardappelmoeheid’. Mansholt wie lânbouminister en makke in wet foar bouboer en gernier. Wy mochten noch mar ien kear yn 'e trije jier op 'e selde grûn setjirpels ferbouwe. De grutte bouboeren hiene de romte foar wikselbou, de lytse gerniers krigen de deastek.
De gerniers foarmen in maatskiplike middenlaach tusken arbeider en boer. Men koe besykje gernier te wurden troch los lân te hieren. En los lân wie der by de fleet nei't yn 'e krisis fan de jierren tachtich in soad bouboerspleatsen útelkoar flein wiene. Mar wat waard dyselde gernier syn lot? Swiere ûnderlinge konkurrinsje. Sa betellen se har skeel oan lânhier. As ien de hier net mear opbringe koe, stiene der fiif oaren klear. Doe't nei de Earste Wrâldoarloch de ûnderlinge konkurrinsje de spuigatten útrûn, rjochten se de Bond van Landpachters op. Dat barde yn 1922, yn 't Wapen van Barradeel te Tsjummearum, dus fier foardat der in pachtwet wie. Sa woe de gernier mear ynfloed, macht en status sjen te krijen. Der sieten selsbewuste, nochal Frysksinnige minsken yn 't bestjoer, mannen dy't gauris oerhongen nei it CDU fan Fedde Schurer en Hindrik van Houten. Ien fan de oprjochters wie Germ Harkema, ek Frysksinnich. Yn 'e oarloch wie it bûn justjes meigeand. Der waarden ek understatements brûkt as ‘guon yn 't bestjoer wiene yn 'e oarloch net al te gelokkich.’
‘En sa geane wy de Ieren achternei,’ rôp Auke Haagsma, ‘de Ieren dy't hast allegearre nei Amearika giene. Op in dei lei de slûf mei papieren foar Kanada op 'e skoarstienmantel. Der wie al gjin werom mear.’ De Haagsma's wiene op 't korps, it duorre net lang, doe waard ek foar harren in ôfskiedskoraal blaasd.
Net elkenien dy't Tsjummearum ferliet, naam de boat. Der gienen ek tsientallen jonge minsken nei de Limburchse minen, de Twintse tekstyl, de IJmuider Hoogovens en de nije Noardeastpol- | |
| |
der. NOP-ymmigrant en tromboaneblazer Piter Pasma fyftich jier letter: ‘Doe't foar ús de ferhúsauto kaam, siet yn De Bazuin al net folle libben mear. It gie sa mâl, sa hurd ek, de minsken rekken de ambysje kwyt. Tsjummearum waard in pretinsjeleas doarp. Watfoar sin hie it noch en repetear foar in muzykkonkoers as der dochs gjin priis mear te winnen wie? Wat joech it om jins bêst te dwaan, der wie ommers dochs neat mear te winnen. Dat wie de sfear.’ Piter Pasma soe mei oare Bazuinleden dy't troch de sykte yn 'e jirpels ferdreaun waarden, yn 'e Noardeastpolder in nij korps oprjochtsje: Melodia fan Luttelgeast.
Boukje Boonstra-Harkema, suster fan Steven Sippes, stapte yn 1952 op 'e Rijndam nei Amearika. ‘Myn man, Piter Boonstra siet gjin maatgefoel yn, mar elk besocht it blazen te learen. Sa gie dat him ek. Wy trouden yn 1936, mar mei ús winkel yn fan alles en noch wat woe 't net rjocht bûterje. Dat wy binne yn 1952 nei Amearika set. It hie noait wêze moatten.’
Alve jier letter stoar Piter yn Grand Rapids, yn 'e jierren tachtich kaam Boukje werom yn Tsjummearum. ‘Sa't ik sei, Piter wie net sasear in korpsman, Piter wie in dreamer, in lêzer. Wat dy jonge net wist, dêr wie gjin rie ta. Gjin sakeman, Piter. It draaide út op ferversfeint yn Grand Rapids. Sa't ik sei, wy hiene noait út Tsjummearum wei gean moatten. Mar dy winkel wie hjir in grut gegriem. Dan kaam der in frommeske om in nije keukensmatte fan trije gûne en fyftich sinten. It minske kaam alle wiken om in kwartsje op dy matte ôf te beteljen. Doe't se in fearnsjier letter lyk wie, kaam se om in nije teepot. Wer in kwartsje wyks ôfbetelje. Foar in sinterse negoasje hold ik in kolossale boekhâlding by.’
Sybe fan Ale Travaille wie in jonge fan fjirtjin. Hy soe letter psychology studearje en him tsjin de Belgise grins yn 't Kempelân ta wenjen sette. ‘Ja, ik wie grutsk op de heit dy't troch de doarpsmienskip ta foarsitter fan De Bazuin keazen waard. Mar de oare moarns herhelle er syn bittere konklúzje: ‘Ik bin kaptein wurden op in sinkend skip.’ Ik wit net krekt hoe't de frijsinnige en herfoarme mienskippen dizze jierren ûndergienen, mar wat ús grifformearden oanbelanget, hong der in latint gefoel fan ‘it wurdt hjir noait wer wat’. Letter haw ik my realisearre dat ik as puber net oer de takomst, mar oer in foarbye tiid dreamde. It is wol slim as by op- | |
| |
groeiende bern de idealen yn 't ferline en de soargen yn 'e takomst lizze.’
Jacob Lautenbach, Sybe Travaille syn leeftydgenoat, net folle letter ek troch de Fryske braindrain fuortsûgd, kin dat deprimearende gefoel wol thúsbringe. Lautenbach studearre ekonomy en sosjology. Soms sjocht er him wer yn 'e grifformearde tsjerke sitten. ‘Dan hear ik it oargel wer. As spile de duvel dermei, wy hiene in oargel mei in earm lûd. Ik seach dy sneintemoarns om my hinne en miste myn alderbêste kammeraat. Emigreard. Soe de soan fan Hamersma no myn maat wurde wolle? Of hy fan de slachter, fan Ourensma? Mar doe hearde ik, de Hamersma's giene nei de Hoogovens en de Ourensma's nei Philips. Sa bleau de rest fan grifformeard Tsjummearum yn fertwiveling achter.’
Doe't de steile dogmatikus dûmny Schelhaas ein jierren fjirtich fuortgie, sette syn mylde opfolger Freark Jansen him foar de swiere opdracht treast te preekjen. Ien fan dy moarnspreken sil Jacob Lautenbach altyd bybliuwe. ‘Der siet wer in emigrantehúshâlding rjocht foar de âlderlingebank. It gebrûklike ôfskied. It oargel sette yn en wat ik hearde wie in benaud hymjen. Foar de âlderlingen stiene in heit, in mem en in grutte rige bern. Gjin ynformeel minslik wurd fan ôfskied, gjiniens foar elkenien gelegenheid in hân te jaan of te krijen. Fûstkje mocht allinne dûmny. In flecht yn it Wurd. Sjonge achter it oargel oan. Ik leau, Klaas Keizer sette dy kears yn. Hiel lûd en rou. Wat ik hearde wie gjin sjongen mar roppen. Roppendewei sjonge om de triennen en twivels en leagens de baas te bliuwen. As stie der straf op emoasjes. Psalm 134, fers 3, by in ôfskied altyd wer psalm 134, fers 3: ...‘Dat 's Heren zegen op u daal, U bestraal. Hy schiep 't heelal, zijn naam ter eer: Looft, looft dan aller heren, HEER!’
It haadmotyf en de bymotiven achter dizze safolste emigraasjegolf fan de Barradielster seeklaai yn 't algemien en dy fan de grifformearde (lân)arbeiders en lytse middenstanners fan Tsjummearum yn 't bysûnder. De motiven fersterken elkoar, boazen oan ta in net mear te betwingen driuwfear om fuort. Sa sette no en dan in part fan de generaasjes mei in rammeljende mage ôf.
De heit fan Jacob, Ulke Sieses Lautenbach, wennet yn rêsthûs Nij Betanië. In wize man fan fjouwerennjoggentich jier âld. ‘Ik
| |
| |
ha se mei útsongen, ik ha se as jonge rinnendewei mei nei Harns brocht. Dat moat yn 'e maityd fan 1914 west ha. Mei de pûde op 't skouder, sa is ek myn âldere broer Pyt doe fuortgien. Foar altyd. Earst giene faak guon út de grutte húshâldingen fan de lânarbeiders. Yn harren kylwetter folgen dan de lytse nearingdwaanden. Te Harns lei in stoomboat klear. Foar Ingelân. Dêr stapten se op in grutter skip dat de oseaan oan koe. Amearika! Wat wie dat doe fier. Lykas no in romtereis. Nammen as Ohio, Massachusetts, Wisconsin klonken dy yn 'e kop om as de nammen fan planeten. No en dan stiet my wer it byld foar eagen fan it folk dat fuortgie. Ofskied op 'e Harnzer haven. Triennen wiene doe noch net yn 'e moade.’
Is it dan in spultsje fan wat tichter ûnder de seedyk, wat benauder it wurdt? Hoe dreger it lânwurk ek? By de bouboer wurke men net op 'e grûn, lykas yn 'e greidhoeke, mar yn 'e grûn. En dy grûn is dreech en kâld en wiet. Yn syn seldsume frije oere lies de arbeider de lokjende brief fan in sweager yn Amearika. Op in kear siet yn 'e slûf in fiif-dollarbriefke. Kees Jouwersma naam it magyske biljet mei nei Ljouwert, wiksele it om by de Suvelbank, kaam by de minsken werom mei goed tweintich spikerhurde gûnen, dat wie in wyklean foar lyts santich oeren wrotten en wramen. O lân fan dream en winsken, wêr wachtsje wy yn godsnamme noch op.
Sa fleagen de motiven en bymotiven de Barradielsters om 'e earen. It suterige klimaat hjirre, it sinnige byld fan 't klimaat dêre, de ôfhinklikens fan de bouboersseizoenen, de lânboumeganisaasje en de dêrtroch tanimmende wurkleazens, de weromrinnende Waadfiskerij. It spoek fan de oerbefolking, de driigjende duvel achter it izeren gerdyn, de skaalfergrutting yn de winkelbrânzje, de belestingferhegingen fan Lieftinck, de nei de oarloch noch lang hingjen bliuwende krisis- en oarlochsburokrasy, de eangst foar in suterige takomst fan de keppels bern, de jirpelwurgens en it dêrtroch knipende bouplan fan de lytse gernier, de ferstikkende fersuiling dy't foar de feinten en fammen de wrâld noch lytser en behypliker makke as er al wie, de tanimmende oantrún troch de oerheid om mar fuort te gean, de foarljochting fan de emigraasjesintrales, arbeidsburo's en oare ynstituten, dêr't gauris in bewyske fan propaganda oerhinne hong.
En dat is net alles. Wat liezen de Tsjummearumers oer
| |
| |
folksferhúzjen yn 'e bibel? Wat se mar woene. It begûn al yn Genesis 1, fers 28, ...‘meitsje de ierde fol en tsjinstber’..., en it einige yn Hebreeërs 13, fers 14, ...‘Want wy hawwe hjir net in stêd dy't bliuwt, mar wy sykje al weroan de stêd fan 'e takomst.’
Wat hold haadredakteur Hindrik Algra yn it Friesch Dagblad fan tongersdei 13 novimber 1952 syn lêzers foar oer emigraasje? Hy is der flak foar, mar dan moat it om mear gean as allinne materiële lotsferbettering. Net allinne pionier fan de dollar mar ek pionier fan Jezus Christus wêze, stelt er. ‘Overal gelden des Heren beloften, overal is een akker, en het zaad is het woord.’ Algra warskôget de minsken mei emigraasjeplannen ek noch foar ‘de terreur van de puur materialistische vakbewegingsdictators.’ Elk moast him by it opstappen fan de loopplanke mar ôffreegje: ‘Wat ben ik van plan met mijn geestelijke erfenis?’ En ‘Is mijn hart wel zo vol van die aardse lotsverbetering?’
Wa't Algra syn ôfreizgjend lêzerspublyk fan 1952 yn 't hert sjen koe, koe mar ien andert op dy lêste fraach fernimme: ‘Ja, myn hert sit (ek) fol fan ierdske lotsferbettering.’ De Fryske grifformearden wiene doe al net sa wrâldmijend en piëtistys mear dat se ek net op in better libben út wiene. De bern soene it better krije as harren heit en mem. Hoe from se dêr oan 'e oare kant fan de grutte dobbe ek fierder libje soene, se woene it meitsje. En se hawwe it makke.
Wat meie dan wol de motiven west ha fan Sybe en Sytske Sybesma om mei harren seis bern yn Tsjummearum hingjen te bliuwen? Pasten dizze krigele grifformearde boere-arbeider en syn sterke frou dan net perfekt yn 't profyl fan de Barradielster emigrant? ‘Sybe stie der wakker op oan’, seit Sytske, ‘mar ik woe net.’ Hjir luts ris de frou oan 't langste ein. Gauris wie 't oarsom, dat wit Sytske ek wol. ‘In soad wiene hàst thúsbleaun mar giene krèkt fuort. By ús wie 't in spultsje fan hàst fuort, mar krèkt thúsbleaun. Yn 't libben leit it meastal oan in lyts bytsje.’
Sybe: ‘Ik seach de skaadkanten wol, jawis wol. Doe't myn beide susters, Gryt en Tsjitske mei harren keppels bern op 'e boat stapten, wie dat in slach foar heit en mem. Doe kaam ek noch de alderferskuorrendste ûnwennigens fan foaral ús Gryt. Har brieven wiene klam fan de triennen. Ik leau, it wie ek ús Gryt dy't ris skreau: ‘Ik woe dat Columbus noait geboaren wie.’ Dan hiene wy
| |
| |
thús ek noch it gefal mei ús Evert. Ièn dei foar de befrijding skeaten de Dútsers him dea. By 't Noardburgumer pompstasjon. Nee, dat Tsjummearumer befrijdingsfeest wie foar ús gjin feest. Ik hie heit en mem deadien as Sytske en ik mei de bern op 'e boat stapt wiene.’
‘En dochs, Sybe, dochs woest op in stuit fuort,’ seit se. Sybe Sybesma jout ta dat de drang om fuort net altyd te beredenearen is. It koe neffens him wolris sa wêze dat der ûnder it arbeidersfolk hjir ek sokssawat as ferburgen rankune omware. Wat wie harren âlden oandien? Wat hiene dy earme stumpers trochmakke yn de braakhokken oan 'e Tsjummearumer Kamp? It bern yn Sybe sjocht yn dy nearzige romten wer de petroaljelantearne bongeljen. Ferwegende skaden. Hy harket hoe't it flaaks swingele en braakt wurdt, hy fernimt it sigen fan de ivich iepensteande doarren by winterdei, hy heart it rocheljen fan de âlde wurkers fan it braakhok. Stoflongen; it snijt 'm wer troch de siel. Der wiene hjir en dêr yn 'e bouhoeke dûmnys dy't de fernielde arbeider út it braakhok sneins sa leaf wol net yn tsjerke seagen. It gerochel fan it braakhok bedoar de preek. Bylden fan in brutsen doarp. Der sieten barsten yn, barsten tusken fyn en grou, ryk en earm, tusken ynfloed en machteleazens. Groeden dy't neiskrine fan Tsjummearum oant Toronto.
‘It echte libben wie ergens oars, dàt gefoel moat it west ha,’ tinkt Sybe Sybesma. ‘'k Hie ek lang genôch boerefeint en -arbeider west. 'k Hie ek lang genôch mei de grientekarre sutele. In foskleurige kêde foar 't ûnderstel fan in A-Ford, in stoer oerhâlde oan tritich sinesappels en ek noch neipraat oer ien rudigenien. Op in dei de karre yn 't maaiem, it papier weakke fan de grienteblikjes, ik wist net mear wat der yn siet. Surprise Show foar de kliïntêle, fiif wike neipraat.
Dan mar wer by de boer, en dan leafst net as los arbeider, want los by de boer kaam der op del datst fûgelfrij wieste.’
‘Yn dy wiete hjerst, doe't wy by Pyt van der Schaar yn 'e Tsjummearumer Mieden wennen,’ ûnderbrekt se. ‘Dêr fleach it my op in neimiddei samar oan. Wiest moarns om fjouwer oere op 'e pleats, kaamst sneontejûns healwei sânen mei de drek yn 'e klompen thús.’
Hy: ‘Thús? Us thús wie it arbeidershûs fan de boer. Wy
| |
| |
dronken fan de boer syn molke, wy ieten fan de boer syn jirpels, wy ieten út de boer syn hân. En dat wylst de molke en jirpels en de húshier dy wol fan 't lean ôfholden waarden. Pyt van der Schaar wie net in minne keardel, mar de ôfhinklikens makke my ynienen breinroer. 'k Woe fuort!’
Sy: ‘En sneintemoarns betiid, as er him de jûns tefoaren krekt ferskjinne hie, begûn Sybe syn wike wer, dan moast er opnij dat drekpaad del.’ Hy: ‘By 't hjerst, as Sytske nei de frouljusferiening Bidt en Werkt ôfsette, moast it leger der suver oan te pas komme om it minske mei de fyts op 'e ferhurde dyk te meneuveljen: Sytske op klompen, ik op klomplearzens, har fyts troch de weake weinspoaren oantriuwe, besykje de hiele firma droech yn 'e beskaafde wrâld ôf te leverjen.’
Sy: ‘Dy jûn datsto der yn kaamste en de kop yn 'e nekke goaidest.’ Hy: ‘Wy geane nei Kanada,’ rôp ik. Ik leau, myn stim sloech oer. ‘Gjin sprake fan,’ sei se.’
Sy: ‘Ja, ik sei, ik bin der ek noch, ik gean noait fan myn libben! Ik woe 't yn 'e kym smoare, hiene thús al sa'n soad meimakke, heit troch de bûthússouder sakke en dea, mem yn 'e earmoed.’
Hy: ‘Wy wiene jong, koene moai goed, 'k ha my derby dellein, dat ik slagge deryn en bestel my as fêste arbeider by Wiggele Anema. Anema hie, lykas alle boeren, leafst in troude arbeider, sokken rinne minder gau fuort.’
Sy: ‘Anema hie betinge, ik soe freeds op 'e pleats komme te glêzewaskjen en hiemoprêden.’
Sybe: ‘Doe, op in freedtemiddei, sei Wiggele Anema: ‘Ik sjoch, do hast de frou swier, Sybe.’
‘Dat hat de boer knap sketten,’ sei 'k.
‘Aanst kin se it wurk net mear oan,’ sei er, ‘sa kin ik dy maaie net hâlde!’
Sytske: ‘Mar Anema hat letter de hân oer 't hert strutsen.’
‘Ei jonge ja!’ En even letter: ‘Sa haw ik hjir altyd ûnder de rook fan Tsjummearum omwrotten. Der kaam ris in brief fan Ate en Gryt út Ontario; Gryt dat is dus myn suster. Under oan de brief stie in ps: ‘En do Sybe, do bliuwst sa tichtby hûs, do kinst mei de kroade wol ferhúzje.’
Hoe komt it dat de grifformearde lânarbeider fan Tsjum- | |
| |
mearum en omkriten sterk oerfertsjintwurdige is yn de emigraasjesifers? Neffens Sybe en Sytske soe dat wolris komme kinne trochdat it de grifformearde lytse man net sa oan woe dat er mei in sterk arbeidersfront lotsferbettering behelje koe. Dêr leaude de sosjalistise arbeider wol yn. Foar him faaks in reden om minder gau te emigrearen. Sybe jout ta dat er dy kant ek wolris in bytsje út tocht. ‘Somtiden suver hast in bytsje readachtich.’ Dêr komt by dat de meganisaasje op 'e swiere seeklaai allinne mar wurkleazens opsmiet. Wylst op 'e lichte grûn de nije lânboutechniken areaalútwreiding ta gefolgen hie. Dus, mear grûn, troch de keunstdong hegere opbringsten en dus ek mear wurk foar mear minsken. Op in soad plakken mei lichte grûn hie mienskiplik grûngebrûk ek minder skerpe sosjale tsjinstellingen ta gefolgen. ‘De faak net al te goede ferhâlding bouboer-arbeider hat yn dizze kontreien emigraasjebefoarderjend wurke,’ dêr draait Sybe Sybesma net omhinne.
‘Net allinne de lytse boer op 'e sângrûn, mar ek syn earme arbeider hie al gau in lapke grûn mei in pear geiten ta syn foldwaan. It is krekt as waard soks de arbeider yn Noard-Fryslân misgund. De lytse man yn Drinte siedde en wie benijd nei de frucht fan syn eigen aventoer. Doe't de keunstdong kaam, skarrele er foarút. Wa't frucht fan eigen grûn rispet, fielt de bân mei it plak dêr't er op wennet. Wat bûn de losse arbeider yn Barradiel no? Hy hie ommers neat, neat te siedzjen, neat te rispjen.’
‘De ferhâldingen binne safolle better wurden,’ fynt thúsbliuwer Kees Jouwersma, ‘somtiden hat it wol wat fan in omkearde wrâld.’ Jouwersma wie de man dy't as ferverssoan de eksoatise adressen op 'e Tsjummearumer ferhúskisten skildere. ‘Us frijsinnich Tsjummearumer muzykkorps Crescendo waard hûndert jier lyn oprjochte troch njoggen eigenerfde boeren. Hjoed begjint it der op te lykjen dat allinne de ‘arbeider’ noch yn 'e wille is en wurd lid fan 't korps.’
Wie de gong fan de Tsjummearumers nei de emigraasjebus op Skûtebuorren in protest mei de fuotten? In analyze by âld-Tsjummearumers oan 'e oare kant fan de oseaan makket in see fan motiven los.
Pistonblazer Jan Haagsma, wenjend oan de River Street ûnder London-Ontario, seit: ‘Foar my wie 't gjin protest, earder in
| |
| |
aventoer. By heit en mem lei it oars, dy sykte yn 'e jirpels jage harren yn 't nau. De easken wiene heech, de seleksje skerp om boer yn 'e Noardeastpolder te wurden. Foar heit blykber te heech. Op in jûn hearde ik him sizzen: ‘It is fansels wol sa, yn Kanada haw ik aanst seis grouwe jonges dy't de skouders der mei my ûnder sette kinne.’ It sil begjin 1947 west ha doe't ús Jappy as âldste soan elk momint in oprop foar Indië krije koe. Heit wie net sa kolonyminded, Jappy blykber ek net, want noch itselde jier gie er as baanbrekker foar ús allegearre nei Kanada. Jappy syn earste brief út Kanada, 'k sjoch noch dat mem de slûf iepen knipte en heit it skriuwen joech. Hy hearde it nijs earst te lêzen. Doe't er de brief út hie, sei er: ‘Bemoedigjend, Reintsje!’ Op dat stuit wie der neffens my neat mear wat ús noch yn Tsjummearum hâlde koe.
Earst hjir yn Kanada kaam ik der achter wat ien fan heit syn grutste driuwfearren west hat: Hy woe it leafst al syn soannen boer meitsje, hy woe de status fan in grutte boer berikke, woe mear lân ha as in Wybren Oosterbaan fan Tsjummearum. Yn 'e striid foar dat ideaal haw ik him hjir yn Kanada noait wer mistreastich sjoen. Yn 't lêst hat er wolris tsjin mem sein, it farwol wie it slimste. It farwol. Yn 't begjin fan 'e middei soe de bus fan Easterbierrumer kanten komme, earst moasten wy mar moai mei syn tolven by pake Jan Pasma en beppe Brechtsje komme te iten. Beppe wie sa fan 't sintrum, se hie net by steat west en krij iten klear. ‘Hindert neat,’ sei mem, ‘de bern helje gau even in grut panfol suerkoal en beantsjes.’ Gjinien doarst even letter lûdop te ferklearjen dat dy suerkoal en beantjes sa sâlt as de Noardsee wiene. It waard in galgemiel dat ús noch lang heuge soe. De âlde minsken woene net mei nei de bushalte. Harren dochter, harren skoansoan, harren tsien pake- en beppesizzers, se moasten pake en beppe mar ien foar ien in hân jaan. Goedbesjoen fyn ik ek dit it wreedste amerij fan de hiele emigraasje. Let me say, a moment of injustice. Sa't it my no ek wer rekket. Net folle letter soene ommers ek harren oare twa bern, Gerrit en Tsjipke Pasma, mei de húshâldingen ôfreizgje.
Tom Patrie wie ús earste boer. In moanne letter kaam de helte fan ús húshâlding mei in knap lean thús. Alles yn ien pot. Twa jier letter wie heit by steat en keapje in farmke fan hûndert eker. Yn Ilderton. De âlde hat grif tocht fan ‘no haw ik Wybren Oosterbaan
| |
| |
fan Tsjummearum al hast te pakken.’ Doe't er foar 't earst in trip werom nei Tsjummearum makke, naam er wat fan de bêste Fryske setjirpels, Bildtstars, mei werom nei Kanada. It wie as woe er syn eigen Tsjummearum yn Kanada stichtsje.’
Ek it geloof siedzje en ferspriede? It grifformearde tsjerkelibben fierder útdrage? ‘Dy opdracht wie ús wol min of mear meijûn, mar dêr yn Ilderton wie fansels gjin grifformearde tsjerke. Dus, earst mar nei de presbyteriaanse tsjerke. De dûmny knikte tefreden glimkjend ús kant op; mei syn tolven makken wy in hiele tsjerkebank fol.
Doe't mem har broers Gerrit en Tsjipke ek kamen, wie de keppel grut genôch foar in eigen grifformearde tsjinst. Dy moast dan mar by ús yn 'e foarkeamer holden wurde. Reinder en Akke Kuiken en al dy oare Tsjummearumers kamen der ek noch by, dêr hong sneins de sfear fan in doarpsreüny. It leauwen en de liturgy wiene bynmiddel, it byelkoar wêzen de remeedzje tsjin ûnwennigens. It duorre net lang, doe kaam der in grifformearde dûmny út Michigan-USA oer de border. Op in kear leine de bouplannen fan in nije Christian Reformed Church op tafel.
Gjin Kanadese boer krige samar jild fan 'e bank, mar de Frisian farmer mei syn leger hurd wurkjende feinten en fammen koe ynvesteare wat er woe. Yn Ingersol lei 300 eker lân mei wat bosk deryn te keap. Heit biet ta. Us earste Fryske stamboekko waard nei mem neamd: Reintsje. De hikke wie fan 'e daam, der kaam in Reintsje Twa, in Reintsje Tweintich, in Reintsje Fjirtich. It wie yn dy jierren dat men sels yn 'e Tsjummearumer Mieden oan 'e weet kaam dat Auke en Reintsje it yn Kanada goed dien hiene.’
De solidariteit fan ‘alles yn ien pot’ hold fansels ienris op. In stikmennich bern fan Auke en Reintsje Haagsma waarden boer, oaren fûnen wurk yn 't transport, yn 'e bou, yn 'e yndustry. De measten soene eigen baas wurde en in knap bedriuw opbouwe. Jan: ‘Yn 1954 kaam Hanny Terpstra fan Tsjummearum hjir by famylje fan har op besite. Se hie har folk beloofd nei in jier werom te kommen.’ Hanny: ‘En doe seach ik Jan Haagsma rinnen, en hy seach my, en sa troude ek hjir wer Tsjummearum mei Tsjummearum.’
Wêrom pakte Sippe fan klompekeapman Frâns Harkema de koffers? Hat er it wat knap dien? Ja. En dat wylst er it folslein iens
| |
| |
wie mei Hindrik Algra: Ierdske lotsferbettering is mar bysaak. Ek moai meinommen, fansels. Wûn yn Sidney Harkema de keapman it fan de dûmny of draaide it út op in kamprit? Kinne de dûmny en de keapman yn ien en deselde persoan foar master opslaan? Sa liket it by Sid wol. ‘De Lord hat my yn alles o sa blessed’ seit er. Ik multi-miljonêr? No, ik kin teminsten elk jier wol in pear miljoen dollar misse foar in goed doel. Om bygelyks in pear fleanmasinen fol joaden út 'e Oekraïne nei Israël te bringen. Opdat Gods Soan op Davids troan sitte sil.’
‘Yn Tsjummearum ferve ik foar heit de klompen, as ymmigrant wie 'k ferplichte en wurkje earst in jier by in Kanadese boer. Fyftich dollar yn 'e moanne, leau 'k. Dêr wurdt men net sa gau hússittende fan. Op in neimiddei seach ik op 't boerespultsje fan in otterdokse mennonyt in nijeftige Fryske klomp, mei moaie blomkes der yn, njonken de foardoar hingjen. ‘Oh what beautiful’ sei 'k tsjin dy mennonyt. ‘Yeh,’ bearde syn buorman, ‘as jo oait ris in reis nei Fryslân meitsje, nei de bertegrûn fan Menno Simons, wolle jo dan ek foar my sa'n prachtige klomp meinimme? Ik sil jo der goed foar beleanje!’
It sweefde dêr fan de mennoniten, dat noch dyselde jûns bin ik nei 't postkantoarke stapt en ha heit in telegram stjoerd mei 't boadskip fan ‘Stjoer my sa gau mooglik tûzen pear klompen'. De âldman hat hannel yn my sitten sjoen, want hy hat earst net iens in telegram weromstjoerd mei de fraach wêr't ik al dy klompen foar nedich hie. In wike of wat letter waarden my tûzen pear klompen levere. Wàt in hannel. En wat wiene dy mennoniten my tankber.’
Sid Harkema ferkocht dy tûzen pear Tsjummearumer klompen net by it pear mar by it stik. Earst de linker, doe de rjochter. ‘De simmer fan 1947 wie noch net om, doe hie 'k sântûzen dollar skjin yn 'e bûse. Foar heit reden genôch om mei de hiele húshâlding te kommen, want foar 7000 dollar koe men doe gâns in lape lân keapje.’
Sid Harkema wie al foar syn fyftichste ien fan de grutste ynternasjonale frachtwein-transporteurs fan hiel Kanada en Amearika. Syn kolossale float trucks dindere oer de highways fan Montreal oant Vancouver en fan Boston oant Los Angeles. Mar doe't it bedriuw tsientallen miljoenen dollars wurdich wie en de fakbûnen
| |
| |
foar hegere leanen staakten, ferkocht er yn ien klap de hiele santekraam en begûn mei wat nijs. ‘Gjin fakbûnsdiktators oan 't bewâld! Safolle is my op de Jongelingsferiening wol bybrocht.’
Wat is der yn it stamdoarp Tsjummearum oer fan dit soarte fan oardielen? De mienskip rekkene der sa goed as mei ôf. De Tsjummearumer fan hjoed kin dat doarp anno 1948 eins net mear foar him krije, mar yn de âlde hollen oan de oare kant fan 'e oseaan spoekje noch hierskerp de âlde bylden om. De tragyk fan de âlde emigrant op syn lêste trip: hy siket om it doarp dat net mear bestiet.
Jelte Posthumus, dy't sa fol fan emigrearen siet dat er ‘Kanada’ lies ynstee fan Kanaän, sjocht it doarp fan woansdeitemoarn 5 septimber 1951 skerp foar him. Hy stapte mei Geke en de beide lytse jonkjes yn 'e bus nei Skiphol, seach noch ien kear om. Dat wie 't. Der stapten dy kear safolle Friezen yn dy iene KLM-Dakota dat it Frysk folksliet ta de lûdsprekkers út davere. Hoe ferklearret Jelte, dy't fuort wòe, de triennen fan doe? Hoe bringt er syn haadmotyf ûnder wurden? Of wie der sprake fan in haatmotyf? Hied er sa'n hekel oan 'e omstannichheden krigen dat er, as iennichst bern fan de yn nederichheid libjende widdo Stevens Tryntsje, fleurichop it ôfskiedskoraal foar himsels meiblaze koe? De lytse winkelman fan doe kin der net oer prate sûnder dat him no en dan de triennen yn 'e eagen spatte. De frou, Geke Ypkes de Haan, besiket kalm de tried fêst te hâlden. Sa ha se tegearre yn Ontario altyd de kop boppe wetter hâlde kinnen: as de iene gjin ljocht mear seach, sammele de oare wer moed.
‘Op in hjerst - de strenge winter fan 1929 wie yn 'e maak - sei heit ynienen tsjin mem: ‘Ik kin net mear, ik gean dea.’ Mem krûpte op knibbels njonken heit oer 't jirpellân, it minske wie justjes skeind, hie de holle altyd bryk, dat se krûpte sà njonken heit dat se automatys heit syn kant op seach. Dy brike holle wie by har berte al kommen, de dokter kaam sa dronken as in kanon op 'e befalling, skuorde te rimpen oan 't holtsje.
Op twadde krystdei 1929, ik wie njoggen, stoar heit. Fan dy oere ôf reinde it trije dagen en nachten oanien, somtiden hearde ik hagelstiennen op 't panstrutsen dak. Tusken de grêven wie noch amper te gean, sa wiet, dat doe't se de kiste sakjen lieten gie it wer
| |
| |
bryk en rimpen. De mannen hongen oan 'e touwen, koene heit net mear hâlde. Doe hearde ik de kiste yn 't wetter batsen. O, ik wearzgje der fan, ik haatsje, ik haatsje!’
‘Och, Jelte. De boer hat doe goed foar dy en dyn mem west. Wybren Oosterbaan wie jim heit syn lêste boer, en it hie minder treffe kind, Oosterbaan kaam elke sneontejûn by jim mem om in hiel wyklean te bringen. Jim ha noch in skoftke suver fergees yn 't arbeidershûs fan de boer wenne.’
‘Ik hie nei de ambachtsskoalle wollen, no moast ik fan skoalle ôf en mem helpe. Mei sutelje. It minske wie net sterk, koe allinne de karre mei guod net fan 't stee krije. De Alddyk en Seedyk om, de Mieden troch, de dyk del oan Minnertsgea ta. Doe kaam der foar my in hûnekarre. Sûker, tee, kofje, krisis. En dan wie 't fan “jou oars dan mar in healpûn sâlt, jonge.” Ik tankber mei de hûnekarre fierder. Nero, sa hjitte de hûn ûnder myn karre; bettere Tsjummearumers as Nero ha der noait west.’
‘Mar letter waard it ommers wat rommer, doe is der in bakfyts kommen,’ seit se. ‘Doe kaam de oarloch yn 't between, en doe hold Frâns fan âlde Sippe Harkema my oan en sei dat ik hinnegean moast en nim wat sekfollen sâlt yn foarried. Mar sa woe mem net, dat wie hamsterjen, dat wie swarte hannel. It minske wie sa from en earlik. “Wy binne minsken foar deis,” dat wie altyd wer har praat. Goed, Frâns fan Sippe; letter yn 'e oarloch jilde in sekfol sâlt swart wol tûzen gûne.’
‘Fuort nei de oarloch hie men oan baar jild neat,’ wit se noch wol, ‘swarthanlers rûnen tsjin 'e lampe. Earlikheid duorret it langst.’
‘Unearlikens duorret ek ferrekte lang,’ seit er. ‘De rjochtfeardige winkelman waard te fiter nommen mei twa persint belestingferheging en wy mochten it net oan 'e klant trochberekkenje. Wat in befrijing. De Kanadezen en Amerikanen rieden fuort mei harren geweldige materieel, en de regearing woe ússoarte minsken it leafst wer opnij mei de hûnekarre de dyk op ha. Doe't ik fan de belestingferheging hearde, wist ik dat ik dêr net bliuwe koe.’
‘Doe't ús heit fan ús plannen hearde, wie er de ried tenein,’ fertelt se. ‘Op 'e brêge hold er dûmny Schelhaas oan. “Waarom dominee, waarom moeten wij onze Griet nu ook kwijt”!’
| |
| |
‘Wy kamen hjir oan en it wie as krige ik fuort in klap foar de kop.’ Syn lûd falt even fuort. ‘Wy reizgen op mei in Frysk spantsje dat hjir troch famylje fan 't spoar helle waard. Wy moasten deselde kant op, koene der yn dy grutte slide maklik by yn. Doe sei de man achter it stjoer: “Eigen giet foar, elk moat hjir himsels rêde!’ It wie ek noch in Fries.’
Sy: ‘Wy ha noch in hiel hoart mei de lytse jonges op dat spoarstasjon omheukere.’
‘Dat wie in momint fan grutte iensumens,’ seit er. ‘Wy koene de taal net. Even tocht ik dat ik fan 'e rein yn 'e drip kommen wie, ik wie der raar fan. Wy hiene ommers yn trije dagen en nachten gjin wink yn 'e eagen hân.’
Geke wit noch dat se dy jûns tsjin in oere of alve by Reinder en Anne Kuiken fan Tsjummearum belânen. ‘Yn Mount Bridges wie dat, yn kontreien mei in soad tabak. “It liket op friezen,” sei Reinder, “ik moat nei myn tabaksplanten, hoe liket it, Jelte.” Doe is Jelte fuort mar mei oan 't wurk gongen.’
Hy: ‘Norman Mar wie in boer fan Skotse komôf, net iens sa'n ûnnoflik persoan. Fiifensantich dollar yn 'e wike, frij wenjen en frij molke. Dat like derop.’
Sy: ‘Jelte hie noait in dei frij, wy hiene earst gjin karre, hiene hielendal neat, mar Jelte woe net ha dat ik ek wurke. “As ik it allinne net fertsjinje kin, gean 'k werom,” sei er.’
Hy: ‘'k Belâne op in waskerij, fjouwerenfyftich dollar yn 'e wike.’
Sy: ‘Santich oeren wyks. Moarns om healwei fiven op 'e fyts nei de cleaning.’
Hy: ‘Doe't de jonges safier wiene, ha wy it mei farming besocht. In pleats te djoer kocht, doe waarden de tiden hjir hurd minder. Dat de boel moast fuort.’
Sy: ‘Jelte hat altyd in soad nocht oan syn wurk hân. Mei ús John hat er noch trettjin jier in skoalle skjinmakke. Jûns altyd. Dat docht ús John trouwens noch.’
Hy: ‘Ik wie fjouwerensantich jier, de galblaas moast der út. Doe bin 'k mei 't skoalskjinmeitsjen opholden.’
Sy: ‘Doe't ús John troude, hat er ús tasprutsen, doe hat er sein: ‘Ik wol heit en mem betankje foar hoe't se harren bêst dien ha
| |
| |
en betankje foar alles wat se foar my dien ha.’
Hy: ‘Dat wy hoege net ûntefreden te wêzen.’
Dy oare tsjûge fan it Tsjummearum fan fuort nei de oarloch, de 94-jierrige Steven Sippes Harkema yn Amsterdam Village yn Jenison-Michigan: ‘It wol de lêste tiid net rjocht.’ De bern ha him út it ferpleechhûs helle om't dêr de susters it foar it sizzen ha woene. ‘Ik bin allinne mar blyn en healdôf, en kin net mear rinne, mar it ferstân is goed. Dat ik ha tocht, de neiteam kin my ek wol helpe, ik ha net foar neat seis sûne bern, 34 pakesizzers en 63 oerpakesizzers.’
Doe't Steven Harkema yn 1950 yn Amearika oankaam, hied er noch noait in ferverskwast yn 'e hannen hân, mar hy sette in skildersbedriuw op poaten. ‘De bern koene mar leare wat se woene. Der is ien by, dy hat in hiele supermerkketen en allegearre frachtauto's. En dêr stiet ús namme op. Iksels koe my yn Tsjummearum ek al goed rêde, hie foar dy jierren in bêst ynkommen by de plantesyktekundige tsjinst.’
As der dan nei syn motiven frege wurdt, komt de wrevel. Ja, wêrom laken guon Tsjummearumers him út om syn arguminten om dochs te emigrearen? As bestjoerslid fan de kristlike emigraasjesintrale wiisde Steven Harkema al ein 1946 op it opkommende heidendom fan de bolsjewiken. Boppe Fryslân fleagen neffens him al de spionaazjefleantugen fan de Sovjets. Doe kaam ek noch it alarmearjende nijs dat it Kremlin ek oer in atoombom beskikte. ‘De Dútser wie teminsten noch in kristen, de Rus wie in anty-kristen, in barbaar. As it Reade Leger daalk kaam, soene as earsten de grifformearden ferfolge wurde. En de Fryske taal gie der ek oan. Sjoch mar wat se yn de Sovjet-Uny mei de minderheidstalen dien ha.’
Mei syn freze foar it kommunisme hat Steven Sippes Harkema fan Tsjummearum op de foarljochtingsjûnen fan de kristlike emigrantesintrale hiel wat Fryske adspirant-emigranten oer de streek lutsen.
Mar wie der ek net grutte heibel tusken Steven Harkema en dûmny Schelhaas? ‘Dûmny wie wakker geleard, mar syn preken wiene sa toar as de heide. Der kaam by, Schelhaas wie autoritêr as in stoaterske hoanne. As de man troch de buorren trêde, beve grif- | |
| |
formeard Tsjummearum. Swingend mei syn stôk kaam er mei de hege hoed op foarby. Mar as er in arbeider yn de smoarge wurkersklean passearde, koe der gjin groet ôf. Sa heech stied er boppe de ierdse skepsels.
Ik wie net stom, gie yn 'e Fryske beweging om mei keardels as Hindrik Twerda en Sjoerd Bonga. Fanwegen myn Frysksinnigens moast ik as foarsitter fan de grifformearde jongelingen fansels wol bonje krije mei dizze dûmny. De man woe ha, der mocht op de jongelingen net Frysk praat wurde. ‘Dan sil ik jo wat nijs fertelle!’ sei 'k, ‘der wurdt Frysk praten sa folle en sa faak as wy dat wolle! Wa't de Fryske taal koartwiket, koartwiket hjir Gods wurd.’ Fan dat stuit ôf gie it hurd om hurd. Al kaam ik sneins ek twa kear yn tsjerke, Schelhaas hat noait wer nei my en myn húshâlding omsjoen. It wie deselde Schelhaas dy't der foar soarge hat dat ik noait âlderling wurden bin. Jierrenlang sette er my de poat dwers.
Yn Amearika wiene wy teminsten frij om Gods wurd ek yn ús eigen taal heech te hâlden. Ik kaam mei mannen as Bearend Fridsma yn 't bestjoer fan in bloeiende Frysk krite, yn Grand Rapids wiene bytiden Fryske preken mei wol fiifhûndert minsken yn tsjerke. Dat wiene hichtepunten, dan kamen der emoasjes los dy't mei gjin pinne te beskriuwen binne.
Spitich genôch sakket oeral, sels hjir yn Michigan, de kristlike moraal. Froulju op 'e preekstoel, soks roait dochs kant noch wâl. Sels de swarten wolle se op ien hichte stelle mei de blanken. Dat mei ek net. Yn Genesis 9 stiet ûnder ‘Noach en syn soannen’: Ferflokt is Kanaän / de minste sil er wêze / fan syn bruorre slaven.’ Dêrmei hat God de swarten teplak steld, dêr bin 'k wis fan. Sa stokâld as Noach wurden is, sil ik net wurde, ik lis ynkoarten de holle del. Mar as de Opstanning komt, sil der mear nasjonaal besef wêze as no. Allinne dan krije wy in bettere wrâld.’
It blykt dat Harkema mei in minderheid fan it bestjoer fan de kristlike emigraasjesintrale yn 1948 besocht hat ta groepsemigraasje te kommen fan minsken dy't de duvel achter it izeren gerdyn op 'e loer lizzen seagen. ‘It leauwe en de Fryske identiteit stiene al yn 1947 op it spul. Us doel wie om mei in skipfol Fryske lyksinnigen yn ien klap te emigrearen, en ús dan ek as groep te setteljen. Wy binne in hiel ein kommen, mar it mislearre trochdat der yn de
| |
| |
sintrale tefolle herfoarmen de kop opstieken. Doe wie 't ferballe. Men woe de kommunistise gefaren mar net sjen.’
Der hingje ek dingen yn 'e loft dy't moed jouwe, fynt Harkema. ‘As yn 'e simmer fan 2000 de oer de kontininten útswaarme Friezen mei harren neisaten weromkomme yn it heitelân, dan is dat in Teken. Lykas God de joaden harren lân weromjout, sa sil God ek de Friezen harren lân weromjaan.’
‘Heit is wurch wurden fan 't praten, heit moat him no mar deljaan,’ seit dochter Tryntsje hoeden. Tryntsje wie alve jier doe't se mei heit Steven Harkema en mem Rinske Hoitema, har fiif suskes en ien broerke dwerstroch in ûnwaarsbui de Ofslútdyk oer nei de HAL-kade yn Amsterdam ried. ‘It wie sok swier waar, it wjerljochte boppe Harns, ik sei, ‘it liket wol de tocht fan Moazes troch de woestyn, heit.’ En doe sei heit: ‘As wy de oare kant helje, binne wy rêden.’
***
Tsjummearum, simmer 1998. It is feest yn 'e buorren, twa mei goud, sulver en brûns behongen findels dûnsje foar De Bazuin en Crescendo út, mar beide fanfares foarmje no ien korps. De bern fan Tsjummearum ha hjoed meielkoar op ìen skoalreiske west. Harren wurdt in serenade brocht dy't klinkt as in befrijing.
Dit wie de ieu fan it brutsen doarp. De ieu fan Reintsje Pasma, Ulke Lautenbach en Steven Harkema, fan Sybe Sybesma, Jan Haagsma, Jan Goasses Terpstra en al dy oaren. Oft se Tsjummearum ferlieten of bleauwen, altyd en oeral tôgen se fierder mei op 'e rêch it stee dat harren pinige en dêr't se fan holden. Yn de gatten dy't foelen bloeiden wer nije blommen; foar de stimmen dy't fuortfoelen, kamen nije akkoarden yn 't plak. De Bazuin groeide út ta in topkorps mei lyts sechstich leden en wint op it Wrâldmuzykkonkoers earste prizen yn de super-eareôfdieling. Albert, soan fan Tjitte Bonnema dy't sa suver de bugel blaasde en trou oan it doarp bleau, dy Albert stiet no yn de Semper Oper fan Dresden Wagners Die Meistersinger von Nürnberg te sjongen. Sa fûn ien fan de bern út de húskes achter de seedyk as tenor syn eigen wei nei it Grutte Poadium.
| |
| |
En op it pleintsje by Skûtebuorren stoppet wer in bus. Net om de bern fan Tsjummearum op te heljen, mar asylsikers te bringen. De pine fan it losskuorren is fan de gesichten ôf te lêzen.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd