|
| |
| |
| |
Libbenslagen
Melis van der Sluis fan Hamilton, Nij-Seelân.
‘By ús oan de Stoomboatkade yn Boalsert rammele it oan alle kanten. Rammeljende bierkratsjes dy't laden en lost wurde moasten. Kratten gaseuze grossierden wy ek yn. Gaseuze neamden wy kûgeltsjebier. Ja, it rammele wol, mar in gouden hannel wie it net. ‘As de oarloch earst mar foarby is,’ oardiele heit, ‘dan kin 't mear lije, dan giet de omset omheech.’
De koster fan de grutte tsjerke yn Boalsert koe 't moai opsizze, dy sei: ‘Deursette, Van der Sluis, se hewwe it over un geboartegolf na de oorloch. En: let op myn woarden, echte Boalserters supe altied deur. As 't niet út riekdom gaat, dan gaat ut wel út armoede.’
De befrijing kaam, en dat moast fierd wurde. Mar it folk rekke by wize fan sprekken fan liedingwetter al dronken. Doe't it feest foarby wie, briek der in tiid oan fan nije wetten en soberens. De ekonomy kaam mar hiel, hiel stadich op gong. Der wie earst neat te krijen. En doe't yn 't lêst fan de jierren fjirtich de tiden in bytsje oanloeken, kamen der berjochten dat de brouwerijen de distribúsje reorganiseare woene. Miskien woene se de lytse saken der wol út ha. Boppedat wie de wenningneed grut. Foar jongfolk wie der hast gjin hûs te krijen.
Us mem siet aventoer yn, wie ûndernimmend. Jeltsje Reidinga, skippersdochter fan Terherne, ien út in nêst fan njoggen; as se gjin útdaging hie, dan socht se ien. Us heit, Abe van der Sluis fan Langwar, sylde justjes foarsichtiger, wie behâldender. Wol in man dy't fan him ôfbite koe, dêr net fan. Heit en mem krigen troch dat
| |
| |
ûngelikense temperamint gjin spul, miskien pasten se dêrtroch elkoar krekt.
Ik siet op 'e uloskoalle en hie noch net yn 'e rekken dat ik it aard wat fan ús mem hie. It wie op in maitydsdei, ik fuotballe by CAB, spile yn 't Frysk alvetal, hie myn húswurk ôf. Dy jûns wie 't sok myld waar, it bleau lang ljocht en op 'e Bargefinne seach ik de dochter van Van den Oever stean. Se seach myn kant op en ynienen wist ik net wat my oerkaam. Yn ien kear wie 'k smoar. It kaam, sa die bliken, fan beide kanten, want wy rûnen even letter tegearre in slach it Bolwurk om. Hân yn hân. Ièn slach rûnen wy om 't âlde stedsje hinne; ik leau net iens dat wy elkoar in tút jûn ha. Mar dy gefoelens, dat nije wûnder, dat sil my noait wer ferjitte. De oare deis krigen wy by ús thús de pastoar oan 'e doar. Hy sei: ’Van der Sluis! Ik haw in earnstige kwestje. It komt hjir op del: ik, en ik net allinne, ha der grutte beswieren tsjin dat ien fan jo jonges mei in dochter fan Van den Oever omslacht. Jo begripe wol wêrom't dat net kin.’
‘Ik haw it fuort begrepen, pastoar,’ sei heit, ‘wy binne net rooms.’ Dy jûns naam er my geweken en sei: ‘Ik ha begrepen, do jachtest in bytsje achter dat dinkje fan Van den Oever oan, achter ien fan myn roomse klanten. Sykje wat oars jonge, want as ik myn roomse klandyzje ek noch kwytreitsje, kin 'k de stok wol yn 'e kiel stekke.’
Hoe neamden se dat by jim letter ek wer? ‘De verzuilde maatschappij’. Dêryn besochten in soad lytse winkellju en ûndernimmerkes it brekbere triedsje fan de jierren tritich wer op te pakken. Mar nei de oarloch hiene omset en winstmarzjes ek net folle om 'e hakken. En it wiene trochstrings allegearre grutte húshâldingen. By ús koe it der mei fiif bern - trije jonges en twa famkes - noch op troch, mar der wiene yn Boalsert in soad grutte húshâldingen. En hoe wie it stedsbyld flak nei de oarloch? De jiskepreammen foeren noch troch de stêd, de hûnekarren roffelen noch oer de Appelmerk, der fochten allinne al sechstjin bakkers om de geunst. Dat âlde, foaroarlochse patroan wie nei de befrijing noch wer even werom, mar stie op it punt om fan de kaart saneard te wurden. Dat koene de minsken yn 'e jierren fjirtich fansels net witte, mar ik leau, de jeugd hat it oankommen field. Foaral de jeugd.
| |
| |
En dan ús mem. Faker en faker waard troch har it wurd emigreare yn 'e mûle nommen. Nij-Seelân. Der waarden blykber sinten foar oan 'e kant lein. Dat wûndere lân djip yn 'e Grutte Oseaan, oan 'e oare kant fan 'e wrâld; it wie earne op in oare planeet.
Om mei de hiele húshâlding nei Nij-Seelân te ferfarren, moast der earst ien foarútreizgje. Men mocht der mei in húshâlding allinne hinne as men der al wurk hie, en in dak boppe de holle. Op in jûn - ik moast noch tweintich wurde - sei 'k: ‘Ik gean.’
‘Watst hjir wilens leard haste, is noait wei, dêr ek net,’ sei mem. Ik siet yn Ljouwert op 'e kweekskoalle oan it Grut Skavernek en briek myn stúdzje ôf.
‘Asto giest, dan gean ik mei,’ sei ús Gretha. ‘Wa moat dêr oars foar dy itensiede.’ Gretha en ik koene as de blommen, wy giene as broer en suster graach tegearre te dûnsjen. ‘As wy dêr wurk ha en in hûs, komme heit en mem ús achternei mei ús Atze, Jan en Sjoerdsje.’
‘Tsjonge noch ta,’ sei mem, ‘dan sil it no heve.’
‘Ja,’ sei heit, ‘dan moat it mar wêze.’
Desimber 1951, flak foar de krystdagen. Ik wie tweintich jier wurden, Gretha hie krekt har njoggentjinde jierdei fierd, doe't wy mei ús kofferke op 'e Bargefinne yn 'e bus stapten. Nei Rotterdam, dêr't de Sibajak oan de kade fan de Koninklijke Rotterdamsche Lloyd lei te wachtsjen. Gretha en ik tegearre. Ik wit noch, Boalsert lei der in bytsje skier en kleurleas hinne. Mar ik leau net dat it in trystich en slim emosjoneel ôfskied wie. Bytiden seagen heit en mem eefkes earnstich, lichtsjes oandien, mar dan wiene der wer grapkes. Kwinkslaggen. Gretha en ik hienen al wiken oanien fol fan de reis sitten, en it kin net oars: wy ha dat entûsjasme op de hiele húshâlding oerbrocht. Ja, sy soene ús allegearre achternei komme. Yn wêzen ha wy ús beide net rekkenskip jûn fan de kolossale stap dy't wy diene, it wie earder as giene wy even mei in mega-skoalreiske nei de oare kant fan de wrâld.
Earst doe't ik op in jûn oan board fan de Sibajak op it achterskip stie en nei it skroefwetter stie te stoarjen, skeat it troch my hinne. Dat skroefwetter makke in einleas wytskomjend paad dat ús al mar fierder fan de Stoomboatkade brocht. De twa skipsmotoaren mei 10.000 pk dy't foar in gong fan goed 15 myl yn 'e oere
| |
| |
soargen, mealden mar troch. Dei yn dei út, wike yn, wike út. En altyd dat paad fan skroefwetter. Ik moat yn dat stedsje in aktyf jonkje west ha, ik hie my der o sa by jûn, die oeral oan mei. Mei hert en siel. Want dêr op it achterskip, op dy rûne kont fan de Sibajak, fielde ik dochs dat de woartels út de djipste laach fan myn bestean, de fierst weistoppe laach, los skuorden. Net dat dat doe bot sear die, mar achternei besjoen rekke ik my dêr in bytsje bewust fan it ûnferbidlike brekken mei eat wat men jins jeugd neame kin.
It nije, it ûnbekende lokke. En Gretha en ik, wy hiene in soad oan elkoar. Gretha! In sterke en evenredige jonge frou siet yn har. As it orkestke oan board ien noat spile, skoden wy de dûnsflier op, en dan tocht ik by mysels: wy dûnsje nei it ûnbekende.
Us reis nei Wellington hat fiif en in heale wike duorre. Doe't wy mei de koffers fan board stapten wie 't heechsimmer op 't Noardereilân. Mar wêr moasten wy hinne? Tegearre hiene wy mar foar in pear tientsjes Nij-Seelânse pûnen by ús.
‘Wy nimme de trein nei Auckland,’ sei 'k tsjin Gretha. Wy kochten twa treinkaartsjes inkele reis Auckland en holden noch wat pûnen oer. Healwei wie noch plak.
‘Miskien is Auckland net iens de bêste stêd om wurk te finen, om in takomst op te bouwen,’ ornearre Gretha, ‘wy moatte fuortendaalk yn in geskikte stêd belânje. Wat soe no it plak mei de measte takomst wêze, it plak dat wat grutter is as Boalsert en wat lytser as Amsterdam. Soksoarte stêden hawwe in takomst.’
De trein ried al. Ik liet myn each ris oer de minsken gean. Nij-Seelanners, jong en âld. Gretha en ik binne hinnegien en ha yn ús bêste skoal-ingels seis reizgers in fraach steld. Dêrfoar sochten wy minsken út dy't der wol aardich goochem útseagen.
Us fraach wie: ‘Wat fine jo op it Noardereilân de geskiktste stêd foar twa jonge minsken dy't in takomst opbouwe wolle; in stêd dus dêr't in soad groei en takomst en wurk yn sit.’
‘Hamilton!’ seine fjouwer fan de seis minsken.
‘Yn Hamilton moatte wy derút,’ sei ik tsjin Gretha.
It wie op in stille sneintemoarn doe't wy mei de koffers de stêd yn dangelen. Wy wiene deawurch, fan de spanning faaks, wy fielden ús ek wat ferlitten. De stêd lei der wurch hinne. Ik leau,
| |
| |
Gretha en ik sprieken elkoar moed yn. Sa swalken wy troch de strjitten.
‘Ik sjoch net in soad fabriken,’ sei Gretha. ‘Ik set hjir moarn fuort in advertinsje yn 'e krante, ik bied my oan as kûpeuze.’
Wy rûnen troch 't skaad fan in hege reade muorre, setten ús koffers dêrtsjinoan, joegen ús wat del op in richel. Gretha drukte har ear tsjin de muorre.
‘Ik hear wat, ik hear itselde as thús,’ flústere se. Doe harke ik ek. Ja, it rammele oan 'e oare kant fan de hege reade muorre. It wie in lûd as rammelen dêr flessekratten. Wy rûnen om it gebou hinne. De ruten sieten heech yn 'e muorre. ‘Klim by my op omheech,’ sei ik tsjin Gretha. Doe't se by my op 'e skouders stie en troch in finster nei binnen sjen koe, hearde ik har ferheard roppen: ‘Kûgeltsjebier, Melis. It is in gaseuzefabryk of sa. Mar it kin ek bier wêze.’
Doe't se wer neist my stie, hie se de triennen yn 'e eagen.
‘Wat treffe wy dit. Kûgeltsjebier!’
Se hie ek sizze kind: ‘Melis, jonge, no binne wy noch like fier as oan 'e Stoomboatkade.’
Noch gjin oere letter fûnen wy de direkteur fan it fabryk. Wurk by de fleet, sa die bliken. Wy koene de oare deis fuort wol begjinne, sei er.
‘All right, sir, tomorrow, early in the morning!’
Gretha sette daalk in advertinsje yn 'e krante: Kûpeuze siket wurk. Ien advertinsje wie genôch. Dat dy koe ek fuort oan 'e slach.
Wurkje en sparje. Rillegau hiene wy jild genôch foar in hûs. Ik woe net te lang op it limonadefabryk hingjen bliuwe. Der wiene doe yn Nij-Seelân oeral mooglikheden, se sieten te skreauwen om minsken. Sels om studinten sieten se ferlegen. Sadwaande koe ik yn Hamilton in learare-oplieding folgje. In gratis oplieding plus bûsjild, dat like my in bêste ynvestearring. Yn 'e wykeinen giene wy tegearre út te dûnsjen. It like foar bûtensteanders wol dat wy ferkearing hiene, mar trof Gretha in jonge dy't der wat op like en ik in oanfallich famke, dan koe it barre dat wy op frijersfuotten even elk ús eigen wei sochten. Mar as ik sa'n jûn in skarreltsje krije koe, mar der wie dy jûns net wat geskikts foar Gretha, dan giene wy tegearre nei hûs. Dat wie de ôfspraak. Sa ha wy yn dy oanrintiid noed foar elkoar stien.
| |
| |
Heit en mem hiene twa fan harren bern nei de oare kant fan de wrâld gean sjoen en no woe de hiele Boalserter húshâlding der achteroan. Mar der kaam in kink yn 'e kabel. Heit wie al fyftich jier wurden en doe die bliken, hy foldie net mear oan de formaliteiten. Dat moat dêr yn Boalsert grutte spanningen oplevere ha. Ik haw op it lêst it probleem foarlein oan de opposysjelieder fan doe yn Wellington, makke him dúdlik dat de ynformaasje oan de ymmigranten ferkeard west hie. En se mochten komme.
‘Ha jim in goede reis hân?’ Ik sjoch heit en mem noch yn Wellington fan board stappen. ‘Ja, it wie in lange reis, in reis sûnder ein,’ sei heit. Mem sei: ‘Wy hiene in wike of fjouwer fearn, stiene op in jûn op 't achterskip, wy seagen nei 't lange paad fan 't skroefwetter, en ik sei tsjin heit, ‘wat in reis.’
‘Ja,’ sei jim heit, ‘der is gjin weromkommen oan.’
Mem gie fuortendaalk mei ús Sjoerdsje, dy't hjir Shirley neamd waard, te boadskipjen. Farsk út 'e holle learde wurden waarden fuort yn 'e praktyk brocht.
Heit wiisde earst syn nije omjouwing ôf. ‘Ik hie al ris heard dat hjir de jirpels net sa blommerich binne as thús, mar dat se sà min wiene, dat hie ik net tocht.’ En fansels koe er earst gjin prúmtabak besette. Dan kocht er in doaze knappe sigaren, knipte se yn stikjes en hie dochs syn prúmke.
Hy wie, wurkjend op it limonadefabryk, oan 'e iene kant gelokkich; hy hie ommers syn húshâlding wer byelkoar en seach dat de bern har bêst rêden. Mar hy moat him op dy leeftyd, mei syn woartels djip yn Fryske grûn, út en troch wif field ha. Op it lêst hat er de balâns tusken it âlde en nije fûn. Mei as omsittend laach al syn bern en bernsbern. En, net te ferjitten, tusken syn moaie tún fol nijsoartige blommen en fruchten. ‘Ik ha besocht hjir de grûn ta myn grûn te meitsjen.’ It soe ek de grûn wêze dêr't er foargoed rêst yn fûn hat. Yn alle frede. Noait ha wy him, lykas safolle oaren, sizzen heard dat er perfoarst yn Fryske grûn beïerdige wurde moast. Of dat syn jiske oer Fryslân útstruid wurde moast.
Sels tink ik der oars oer. Ik wol net emosjoneel dwaan oer it feit dat ik myn woartels yn twa wrâlden ha. Guon minsken ûndergeane dat as in ferkniptheid. Ik sjoch it leaver as in soartemint fan privileezje. Net elkenien kin sizze dat er op beide úteinen fan de
| |
| |
ierde woartels hat. De helte fan myn jiske sil útstruid wurde oer de fulkanyske grûn fan myn nij heitelân, de oare helte oer Fryske grûn. Sa haw ik dat beskikt.
As learaar haw ik hjir besocht de bern - Nij-Seelanners, Maori's, ymmigranten wêr dan ek wei - de eagen te iepenjen foar de kultuer dêr't se yn opgroeid binne en no yn opgroeie. Dy kultuer sil men, wêr't men yn 'e wrâld ek hinne reizget, yn jin meidrage. As men dy kultuer net ûnderkent of ûntkent - want dat dogge guon emigranten ek - dan hâldt men jinsels foar de gek. Dan is it krekt as ferswijt men jinsels de wierheid.
Wêr't ik letter as keunstner, as keramist ek eksposearde, altyd fielde ik de azem om my hinne fan de kultuer dêr't ik yn ferkearde. Mar doe't ik letter, werom yn Fryslân, yn 't Princessehof in tentoanstelling hie, kaam it suver eefkes as in stoarm oer my hinne. Ik fielde my ynienen stean yn in ieuwenâlde kultuer dêr't iksels út fuortkaam. Dat gefoel haw ik ek besocht stal te jaan yn myn wurk. Objekten dy't net allinne de lagen fan de ierdkoarste, mar ek de fazen, de tiidlagen fan it libben, ferbyldzje. It is útbarsting nei útbarsting. Men wurdt, as men gelok hat, âlder en âlder, en men weaget jin fierder en fierder. En de ûnderste laach is de earste. En de âldste. Dy earste laach moatst net ûntkenne, dêr wurdst earder troch droegen.
Mem wie widdofrou wurden, en al âld doe't se nochris wer langstme krige om nei Mid-Fryslân. Iksels wie doe al in pear kear mei har op-en-del flein. ‘Mar no bin 'k te âld,’ sei se.
‘Mem is noait te âld om nochris mei âlde Terhernsters oer de skoallejierren te praten,’ sei 'k, en wy stapten tegearre yn in grutte 747. Doe't de fleanmasine de startbaan losliet, sei se: ‘Witste, Melis, doe't heit en ik op in jûn achterop dat grutte seeskip stiene, doe kaam der gjin ein oan. Mar no is 't of wurd ik nei hûs ta sketten.’
Trije moanne lang haw ik foar mem yn Akkrum in keammerke yn Leppehiem hierd. Trije moanne lang hat se ‘de earste libbenslaach’ oansprutsen, oer it knikkerjen, it hoepeljen, it oangean yn it Terherne fan tachtich jier lyn praten en dreamd. Nei in fearnsjier sei se: ‘Jonge, ik wol graach nei hûs.’ In pear dagen letter wiene wy wer yn it lân dêr't har eigen aventoer har brocht hie.
| |
| |
Op in dei sei 'k tsjin de frou, tsjin Ruth dy't fan Deens komôf is: oars moasten wy noch mar ris mei de bern op in passazjiersskip de wrâld om farre. It gie oan. Mei it passazjiersskip Canberra. Ik naam twa kúb oan eigen wurk mei dat ik oan board ferkeapje koe. Mar it haaddoel wie: ús bern de plakken sjen te litten dêr't ús woartels lizze. Sa belânen se yn Odense op de Rosensornsvej en yn Boalsert op de Stoomboatkade. It die my suver eefkes sear: it rekke harren minder as ik tocht hie. Se woene nei Londen. Ja, Londen! De âlde kearn fan harren Gemenebest.
Ruth en ik, wy seagen elkoar oan. En doe begrypten wy it.
Se sei: ‘Se hawwe woartel sketten yn harren eigen lân, en sa heart it’.’
|
|
Auteursrechtelijk beschermd