|
| |
| |
| |
Die tragiese driehoek
Hantsje Joukes Speerstra fan Lexumgarden, Nij-Seelân.
‘As dyn achternamme Speerstra is, dan kin it net oars, dan bist famylje fan Old Hantsje!’ It each fan de dikke frou bleau hingjen op mym namme op de credit-card. Se siet achter de kassa fan it benzinestasjon yn Otahunga-Auckland. ‘Ik wurkje ek noch tsien oeren wyks yn 't bejaardehûs fierderop.’ Dat sadwaande. En dêr hie ‘Old Hansy’ Speerstra it har sa faak besward: ‘Der is mar ien soarte Speerstra's, en dat is de ferkearde soarte, en fan dy ferkearde soarte bin ik de alderminste.’
‘Jo moatte fluch wêze,’ sei de dikke frou yn plat Nij-Seelâningels, ‘hy moat minstens 94 jier wêze, en hy hat lêsten de skonk ek noch brutsen.’
Ik socht om it ferpleechhûs fan ‘Old Hansy’. Wol in oere lang. It moast, seine se, oan Sandringham Road stean, yn Lexumgarden, in bûtenwyk fan Auckland. Al sykjend tocht ik oan de wurden dy't ús heit spriek as wy sneontejûns it sop priuwe woene dat mem foar de snein makke hie: ‘Yt hjoed noait it sop fan moarn op, want dan giet it jim as by Jouke Speerstra fan Ysbrechtum, dêr frieten se hjoed op wat foar moarn bedoeld wie.’
Fansels, by dy Jouke cum suis kaam it op 'e kop ferkeard. Mar wàt der no krekt ferkeard gien wie, dat soe foar ús as bern in mystearje bliuwe. It wie grif te slim om oer te praten. Foar ús as bern stie it lykwols as in peal boppe wetter dat dat folk net deeglik genôch west hie, dat it op 't lêst allegearre op en wei rekke. En mei âlde Jouke sels wie 't op in katastrofe útrûn. Mar watfoar in katastrofe?
| |
| |
Hantsje Joukes, dy't ik no besocht op te spoaren, moast ien fan dy Jouke Hantsjes Speerstra wêze, en dat hearskip soe der ek wol raar trochskuord wêze. Old Hansy en ik moasten deselde foarfaars ha: de boer Hantsje Jâns, dy't yn 't lêst fan de njoggentjinde ieu op Spears ûnder Gau berne waard, sette de toan. Hy koe hurd ride, wie op in stuit de hurdste fan Fryslân. ‘Hantsje Jâns fleach oer it iis, it wie in griis.’
It âldereinhûs fan Lexumgarden lei heal yn in park ferskûle. Binnen rûkte it der lykas yn Nij-Dekama yn Weidum. En der wennen, ek hjir, meast widdo's. Ik rûn oer it linoleum troch lange gongen en sydgongen en lies de nammen op de doarren. Morrisson, McCodrum, McClean, Fergusson, Wright, Lindesey, Degroot, O'Leary en wer in Morrisson. Wat docht Hantsje Joukes fan de Ivige Leane, healwei Skearnegoutum-Ysbrechtum hjir tusken al dy ferdwaalde Skotten, Ieren en oare heale Kiwi's dy't it leafst oer bowling, it wedzjen op hazzewynhûnen en harren skoaltiid prate?
Yn wer in oare sydgong seach ik syn namme op de doar: Hantsje Speerstra. Ik kloppe, hearde neat, treau foarsichtich de lossteande doar wat yn 'e kier. It rûkte nei in knappe sigaar. De Fryske klok tikke yn stadige mar wisse trêd de oeren fuort. In earferdôvjende stilte. Rjocht tsjinoer syn lege stoel stie, op in soartemint dressoir, it portret fan in selsbewuste frou yn swart-wyt. Der wie, sa te sjen, neat te glimkjen. Ik lies de tekst op in wandboerd. ‘Wêr't wy op de wrâld ek binne, oeral skynt deselde sinne.’
Werom de gongen oer socht ik om de kofjeseal. Sa'n tritich froulju en in man of seis. Ik gokte op it hearskip mei de hoekich-Fryske kop oan de mannetafel, mar it wie in oarenien, it wie de man dy't wat apart siet, net fier fan it grutte finster. Hy seach nei bûten. Doe't er my yn 'e gaten krige en him omdraaide seach ik in persoan dy't mear wei hie fan in Frânsman, en dan ien fan donker makkelei, as fan in Fries. In fynbonkige, troch de jierren en de sinne teistere man. Koalswarte eagen ûnder swiere dûnkergrize wynbrauwen. Hy seach my op en del oan, sa fan: ik ha sa leaf wol datst opsoademiterst.
‘Hantsje Jâns fleach oer it iis, it wie in griis,’ sei 'k.
‘Wêr de hel, wêr komsto wei!,’ frege er yn wat biterich Ingels.
‘De omkriten fan Ysbrechtum.’
| |
| |
Hy draaide syn rolstoel sa dat er rjocht foar my oer kaam te sitten en tilde syn âld kop wat heger op. Hy seach dwers troch my hinne. Syn eachopslach hie no wat mylds, wat brekbers. Fleisleaze hannen mei hjir en dêr in blau deadsplakje. ‘De hel, wa bisto dan.’ Hy liet it Ingels net los, spriek gjin Frysk. Ik twifele opnij: dit koe Hantsje Joukes fan de Thabor-Tille oan de Ivige Leane net wêze. Der wiene wol donkere Speerstra's, fan dy behindige, suver wat joadse typen, mar sa fynbesnien en oriïntaals as dizze?
Ik fertelde wa't ik wie, fan wa't ik ien wie, en fan wa dàt dan wer ien wie. De âlde man waard beweechlik, rekke sa te hearren it famyljepaad bjuster. Ik stie no njonken de rolstoel. Hy joech my in hân dy't tsien graden kâlder wie as mines, en ik doarde der net yn te knipen. ‘Ryd my, ast wolste, nei myn keamer.’ En hy hold oan 't Ingels fêst. Op syn keamer, yn syn stoel rjocht tsjinoer de selsbewuste frou yn swart-wyt, fertelde er syn ferhaal. Hy beskerme him sa lang mooglik mei it pantser fan syn twadde taal. Mar doe't er yn it Skearnegoutum fan it begjin fan de ieu belâne en begûn te fertellen wat er allegearre tsjinkommen wie yn 't libben dêrnei, doe foel er mei in smak yn syn memmetaal. Dat wie in kertier letter. Syn Frysk wie moai en ryk oan âld idioom. Hy swijde in minútmennich en begûn even te skriemen.
‘Dit neamt men, seit myn soan, yn medyske kringen “incontinental affection”. Moatst sa mar rekkenje, ik kin 't wetter noch ophâlde, mar de triennen net mear.’ Hy socht om 'e bûsdoek en seach my helpleas oan.
‘Heit wie in man fan it swiete libben. In kreaze en rêdige keardel, in bon-vivant. In “Lebemann”, sizze de Dútsers. In boer yn in deftich ljocht pak klean, dat seach men yn 'e jierren fan flak foar en nei de Earste Wrâldoarloch net. As Jouke Speerstra der yn kaam, dan kààm der ien yn. Sneins gie er wolris yn in boeier de Snitsermar op. Mei de grutlju fan Snits en Ljouwert. Ik sjoch him yn myn dreamen yn de wite broek en mei de wite simmerpet op gean, ik sjoch him rinnen mei in wite roas yn 't knoopsgat. Hy koe net sûnder in oanfallige frou om him hinne. Ja, heit wie in oanbidder fan de frouljusskoat, moast in frou ha dy't him o sa genegen wie, dy't yn alles loyaal oan him wie. Om dêrmei foar de kreammen lâns, dat wie syn libben. En sneintemoarns siet er graach mei in knappe
| |
| |
sigaar yn it prieel foar de pleats. Elk dy't oer de Ivige Leane rûn of ried en him sa sitten seach, moat wol tocht ha: dêr sit in lyk, gelokkich en dus befoarrjochte manspersoan.
Us mem, syn earste frou, stoar al ier. Heit hie rillegau wat oars en troude wer. ‘Se moatte net tinke dat it my min foldien hat,’ sei er út 'e gek oan de Snitser stamtafel. De skiednis soe him herhelje; hy ferlear opnij de frou. En wèr fûn er oanhâld, diskear ien fan Dútse komôf. Hy hie der, sei men, ek noch in maîtresse by. Ik leau dat dy him plundere hat. Ik wit it net allegearre mear, as ik oan myn bernejierren werom tink, wurd ik ûnrêstich, reitsje ik yn betizing. Miskien wol ik de feiten ferkringe, mar ik hâld noch altyd fan myn heit. Mem wit ik sa'n bytsje fan, oer hoe't se west hat, dêr fantasear ik allinne mar oer. Heit, dêr hoech ik neat by te fantasearen, dy syn werklikheid oertreft de fantasy.
De pleats stie tusken Snits, Ysbrechtum en Skearnegoutum, yn wat de Afrikaner Boeren neame soene ‘Die Tragise Driehoek’. Dêr stoaren de measte boeren en boerinnen jong. Of se hongen harren op. Altyd oan it spantou. Ja, it wiene wol echte boeren. Witst wat in spantou is? Dat is it tou dêr't men de poaten fan de ko mei byelkoar bynt. Dan kinne se ûnder 't melken net skoppe. Alle optimisme en flair like wol yn dy iene man fan de Ivige Leane ferienige te wêzen: Jouke Speerstra. Mar hy troude froulju út swiersettige nêsten. Hy wie de gefangene fan ‘Die Tragise Driehoek’. Syn aard strookte net mei de grûn. Myn aard ek net. It is krekt oft der oar bloed yn ús sit. Ik ha wol langst nei Fryslân, de lêste tiid foaral, mar it is sa fier fan de evenaar ôf.
Heit stjoerde my yn 1916 nei de HBS. Doe't ik myn bêst net die, regele er in kostskoalle foar my yn Harns. Dêr slagge ik foar 't eksamen. Doe nei Rotterdam, nei wat men yndertiid de Handelsskoalle neamde. Ekonomy studearje. Heit hat my der hinne brocht, in hotel besprutsen, mei my de stêd yn west. ‘No sil 'k dy ek it libben priuwe litte,’ sei er. Wy giene nei - hoe sil 'k it sizze, nei de froulju, lieten ús ris lekker bedjerre. Sa'k sei, heit wie in Lebemann en it die bliken, de apel foel net fier fan de beam. ‘No bist in keardel’, sei er letter dy nacht.
Doe't ik in jier yn Rotterdam siet, hie 'k noch gjin bliksem leard, mar der wol tûzen gûne trochjage. Doe't ik nei hûs reizge en
| |
| |
mei 't wetter foar de dokter moast, wie er ferslein. ‘Do dochst my sear,’ sei er, ‘do meist libje sa'st wolste, mar hearst dyn eigen folk net sa te beneidieljen. En dat hast dien! Do hast dyn famylje beneidiele!’ Noch sjoch ik foar my hoe't er mei de rêch nei my ta siet te snokkerjen; hie doe leau 'k ek krekt de twadde frou ferlern.
Ik trof in frommeske dy't my, op in pear fan myn swakke mominten nei, altyd yn 'e stringen holden hat. Ja, ik troude it moaiste en bêste wiif dat yn Rotterdam en omkriten omrûn: ien út in nêst fan havenbaronnen. Elizabeth Smit-Schouten. Doe't ik ôfstudearre wie, binne wy fiiortendaalk troud. De krisis briek út, ik socht en krige in knappe baan as hannelsreizger yn Durban en wy emigrearden nei Súd-Afrika. Wilens hiene wy ús Jouke krigen. It wiene moaie tiden. Mar yn Fryslân gie it net goed, oan de Ivige Leane ûntstie Die Tragise Driehoek.
Op in neimiddei yn 'e neisimmer hat heit yn Snits de tram nommen en is op 'e Lemmer op de nachtboat nei Amsterdam stapt. Dat sil de âlde bon-vivant wolris faker dien ha, no kocht er in inkelde reis-kaartsje. In Laaksumer fiskerman fûn him in deimennich letter net fier fan syn grutte ielfûken achter it Frouwesân.
Yn Snits wisten se wol hoe't it siet: se hoegden it lyk fan Jouke net te identifisearen, se seagen it wol oan de doaze mei sigaren, dy't er noch yn 'e binnenbûse fan syn grize pak hie. Dit moast de boer fan de Ivige Leane wêze. Der bestie yn hiel Fryslân mar ien dy't sokke útsonderlik bêste sigaren smookte. Der miste, seine se, mar ien sigaar út 'e doaze. De earste soe de lêste wêze. Nee, heit is net oer board fallen, hy is net oer board treaun, hy is oer board sprongen. Want alles - net allinne de sinten - alles wie op en wei. Syn bestean wie yn ûnstjoer rekke, hy hie leau 'k trije soarten bern en ik tink noch mear soarten froulju om him hinne. Hy is der mei oan rekke. Letter, doe't ik ris werom west ha op 'e pleats, sei in âld man fan Turns: ‘Hy wie ek sa ûnwennich fan dy, Hantsje, hy hold fan dy, hy hie grutte ferwachtingen fan dy.’ Oant dan ta hie 'k der noch noait oer prakkeseard dat de âldman langst hawwe koe nei in ûngelok as ik wie.
Ik siet dus mei de húshâlding yn Súd-Afrika doe't de Dútsers Nederlân binnenfoelen. Ik hie yn Nederlân reserve-ofsier west en joech my fuort op om tsjin de Dútsers te fjochtsjen. Ek al haw ik de
| |
| |
Dútser sa leaf wol as de Ingelsman, want folle minder as de Ingelsen binne der op de ierdboaiem net. Mar wat moasten de Hitlermannen op myn Ivige Leane en de Rotterdamse Maaskade. Trouwens, ik wie ek noch net útaventoere.
It hoegde al net mear, de Nederlanners joegen harren fuortendaalk oer. Dat foel ús yn Súd-Afrika ferrekt ôf. Op dat stuit hie 'k it unifoarm al oan, dat ik bin mei frou en soan nei Oast-Indië fearn, want it soe dêr wol heibel wurde en de Jappen wiene net te fertrouwen. ‘Haad materieel’ waard ik op Oast-Java, ik wie kaptein yn kolonelsfunksje te Soerabaja. Op in jûn skeat my in Jap, dy't him yn in beam ferskûle hie, in lading dumdum-kûgels troch de bealch. Op de dea ôf haw ik it helle. Skoften haw ik yn 't hospitaal lein. Tweintich jier letter kaam der noch izer ta myn lichem út. Fan Jappe-dumdum rekkest noait ôf. Doe't ik nei fjouwer moanne wer gean koe, waarden wy alle trije troch de Jappen oppakt. Op nei de Jappekampen. Myn húshâlding fleach útelkoar. Jouke, dy't noch gjin tsien jier en dus te lyts foar 't mannekamp wie, bedarre mei de frou yn it frouljuskamp. Nei oardeljier, doe't de ellinde foarby like, moast ik oannimme dat de frou en de jonge omkommen wiene.
Ik waard nei de Birma-spoarlijn transporteard. Dêr hawwe se my besocht lytsman te krijen. Soks slagget fansels altyd, want helden besteane net. Der wie op 't lêst net folle mear fan my oer. Op in kear ha se my sa slein, dat alle gefoel derút wie. Mar ik bleau rjocht oerein stean en haw net mei de eagen knipere. Dat hat de lêste kear west dat ik myn reiden helm foar in Japanner äf dien ha. Ik tocht: dan mar dea. Mar it die bliken, ik hoegde ek net mear te bûgen; it wie oft se respekt foar my krigen hiene. Ik wie sawat de iennichste dy't se dêrnei net mear slein ha. Ik haw letter, mei in pear oaren, de organisaasje fan de ôffiertransporten op my nommen. Dat wie nei't de Jap kapitulearde en de kampen opbrutsen wurde moasten. Der wiene doe allinne al 3100 Nederlanners omkommen.
Ik wie sawat de lêste Nederlanner dy't de Birma-kampen ferliet. It die bliken, de frou en de jonge libben noch. Ik sil dy it ferhaal fan it weromsjen besparje. Rjocht foar my stiene twa libbene liken. De frou hiene se alle tosken út 'e mûle slein, se hiene har fernield. Wat de Jap de frou en my oandien hat, dêr kin ik net wraak
| |
| |
op nimme, dat hat gjin sin, dat kin ik ek net mear. Mar dat se de frou sa slein ha, ... ik sil dy dit sizze: dejinge dy't yn in Japanse auto rydt, hat foar my foar ivich en altyd ôfdien, al soe 't myn eigen soan wêze.’
Hantsje Speerstra gie werom nei Indië, werom nei Nederlân, op 'e nij werom nei Indië. Hy praat leaver net mear oer dat tiidrek. It wiene de jierren fan de desyllúzjes.
Se hiene yn 1948 in bêste ofsiersbaan foar my op 't gûvernemint yn Den Haach, mar ik hie it yn fjirtjin dagen besjoen: neat foar my. Us Jouke troude in Kiwi en krige in bêste job yn Auckland. Wêr moasten de frou en ik hinne? Wat wie de ein? Liesbeth en ik binne ús soan achternei reizge. Se hiene yn Nij-Seelân in goedbetelle baan foar my, by in fersekeringsbank. De frou en ik ha besocht alle gelok dat noch byelkoar te swyljen wie, te besetten. Mar dat woe net mear slagje nei't de frou trije jier lyn stoar. Ik fiel my allinne. Jouke; dy jonge is goed foar my, dêr net fan. Mar hy hat gjin soan krigen. De namme Speerstra like hjir sadwaande út te stjerren. Mar sneintemiddei wie der goed nijs, doe kaam samar myn âldste pakesister by my op besite. Se hie de lytse jonge by har en wie wilens troch har man, in Nij-Seelanner, yn 'e steek litten. Se sei: ‘Pake, I've changed his name in Speerstra. Here we are, here is Daniel Hantsje Speerstra!' Ik tocht: no net gûle, Hantsje, no noch even trochsette.’
|
|
Auteursrechtelijk beschermd