|
| |
| |
| |
Ferhalen fan de fazenda
De groepsymmigranten fan Paraná.
Yn de fazendatún, it boerehiem fan Dieuwertje Meijer yn Carambeí, waard in ferteljûn holden. Ferhalen ûnder de stjerrehimel fan Paraná, yn it noch geve foarlochse Frysk fan De Bjirmen, Lollum, Toppenhuzen, de Knipe en Skearnegoutum.
Earst ferhalen oer it swiere pionierslibben op de campo fan Paraná. Yn it iepen fjild fan Brasilië moasten se war dwaan om yn libben te bliuwen. Eins wisten se net iens wêr't se op de ierde taholden. Fier it westen yn wiene de bergen fan de Andes, dat hiene se wol yn 'e gaten. In pear mannen hiene op hynders dy kanten op west. In deimennich letter kamen se mei bjusterbaarlike ferhalen werom. ‘Wetterfallen as tsien pleatsen sa heech, en hiel yn de fierte seagen wy pearse bergen mei wite koppen.’ Dat moast de Andes wêze.
Yn it easten lei de oseaan, dat wisten se ek, want fan dy kant wiene se kommen. Dy ferskrikking sûnder ein; se wiene der by 't hjerst kokhalzjend oerhinne wraksele. De húshâldingen hiene besocht te oerlibjen yn de hel fan it skip, wylst oan 't boppedek harren beide kalve hokkelingen yn in fêstsjord krat mei 't sâlt yn de eagen stiene te balten. De pear kisten mei húsried soene letter noch wiken op de kade fan Rio de Janeiro stean te rotsjen.
Nei ommelânse reizen, earst mei de trein en letter op de carrosa, de Brasiliaanse fjouwertsjils wein mei twa hynders der foar, strieken se einlings del op de iepen fjildsjes yn de bosken fan Súd-Paranä. Mar nei't se letterlik opfretten waarden troch it ûngedierte,
| |
| |
sochten se it iepen fjild op. It gefjocht tsjin de campo wie begûn.
De Brasiliaanse oerheid wie in pear generaasjes lyn sljocht op pioniers, foaral op dy wurksume minsken út it lege lân achter de seediken wei. Dy koene blykber alle planten betsjoene en groeie litte. Harren komst like de Britten yn Brasyl ek wol wat ta. De Ingelsen wiene dwaande in spoarline oan te lizzen, en wêr't boeren binne, komt ek ferfier.
Mar ear't de wûnders fan de jongere doarpen Carambeí en Castrolanda harren beslach krigen, soe der izer mei hannen brutsen wurde moatte; foardat de pioniers fan de koloanje Arapoti op de wize fan it refrein fan it Frysk folksliet harren eigen hymne fan ‘Hoog zijn je heuvels en diep is je dal’ songen, wie der al safolle ôflit.
Wat der fan de ellindige jierren yn de earste koloanjes bekend is, moat út mûnlinge oerlevering komme. Gelokkich libben der yn de ymmigraasjekoloanjes fan Paraná noch echte fertellers.
Sa wol it ferhaal dat it op in oktoberdei om 1900 hinne ris ferskriklik begûn te reinen. Fiif dagen en nachten oan ien tried wei troch. In wike letter wie alles grien en bloeide de bamboe. Mar wat elke caipiras, de swerver fan de campo, al lang wist, moasten no ek de pioniers út it polderlân ûnderfine: as de bamboe bloeit, komme de rotten. En binne de rotten sêd, dan komme de wylde bargen. Sadwaande kaam fan de earste rispinge rys, mais en swartreade beannen neat telâne.
Under de earste groepsymmigranten sieten ek in pear húshâl-dingen út de sloppen fan Rotterdam. Se wiene tsjin de beleanning fan in tientsje ronsele troch in skipfeartmaatskippij. Fanseis wiene de stedslju de earsten dy't de striid tsjin de natuer opjaan moasten. Unbekend is wêr't dy minsken belâne binne, mar men wol ha, se binne omkommen.
It kaam safier dat der op 't lêst noch mar in stikmennich húshâldingen omtoarken. Harren lêste campo hie de namme Consalvos Junior. Der wiene dy't har lam sûpten oan de ynferieure cachaca, in soarte fan brandewyn. Sa draaide it ek noch út op moard en deaslach. Der gyng in ferhaal dat in mem ien fan har bern ferkocht hie om sa de rest fan har keppel foar de hongerdea te hoedzjen.
| |
| |
Fan de twa húshâldingen dy't it langst oerlibben, wie der ien by mei seis bern. Dy man kaam fan Súd-Hollân en hie ferstân fan gernierkjen. It oare stel, twa hiele jonge minsken, wiene nei alle gedachten Friezen. Dy hiene noch gjin bern.
It ferhaal fan it jonge pearke sûnder bern is ta in folksferhaal fan Paraná wurden.
‘Elke dei komt it gelok tichterby,’ sei de jonge boer tsjin it krigele wyfke. It hie ommers opnij reind en syn lapke campo fleure der moai fan op. Hy seach harren swartbûnte ko al tefreden wjerkôgjen. ‘Yn de delten wurdt it ek al grien!’ rôp er op in moarntiid. De jonge sinesappelbeam begûn frucht te dragen. Mar op in neimiddei kaam der in ferskriklik ûndier oan giseljen, in wynhoas dy't alles wat los en fêst siet, fuortsûge. Hagelstiennen as fûsten fleagen dwers troch it stoarten dak fan harren bryklutsen houten wenskuorke. Ja, alles wie platslein. Behalven de beide jonge minsken sels. ‘Elke dei komt it gelok tichterby,’ herhelle de man.
In goed moanne letter joech de húshâlding mei de seis bern fierderop belies en ferliet Consalves Junior. Sûnder de mem; it minske wie mei it sânde bern yn 'e kream stoarn. De lêste boer en de frou seagen hoe't fierderop in wrakke okse de twatsjils sjarrita fan de lêste buorman dy't ôfsette mei lijen foarút krige. Dêr gienen se, op wei nei de alderlêste hoop: in grutte blauwe mar fierderop. Yn dy mar sieten, sa woe it ferhaal, fisken dêr't in húshâlding mei sân bern wol in wike fan libje koe.
Noch dreamden de oerbleaune jonge boer en boerinne fan in eigen grutte fazenda, in buorkerij, mei in keppel swartbûnte kij en in kreas klintsje tsjin de skeante fan de heuvel. Dy hichte hiene se sels al in namme jûn: De Griene Kop.
It bleau foarearst in dream, want op in moarntiid lei samar harren iennichste Fryske ko dea. It fan de Fryske klaai nei Rio eksportearde bist bliek net langer opwoeksen tsjin de wrede frucht fan de campo. Oan board fan it stoomskip wie it bist gjin see te heech gien en no lei it samar mei de poaten stiif útstutsen achter it skuorke mei de gatten yn 't dak.
‘Witst wat?’ sei de boerinne doe't se wat oer de slach hinne wie, ‘wy ha noch krekt jild genôch foar in okse. Mei in okse ploegje wy in lape campo om, en dan krije wy nijgers sûnder fergiftige
| |
| |
planten, en dan besykje wy wer in swartbûnt hokkeling oan te setten, en dy sette wy ûnder de ynlânse sabûbolle, en dan komt der in keal dat opwoeksen is tsjin de campos.’
Fan moarns ier oant jûns let ploegen se mei de okse, mar op in moarntiid wie 't safier dat de frou har wurk net mear dwaan koe. ‘Ik leau,’ sei se, ‘ik bin swier fan de kear dat wy it dien ha yn de smoutte fan de Griene Kop.’ Sa, tocht de boer, no krije wy der miskien wol in feint by. Of in flinke faam, ien dy't ús helpt de fuotten ûnder 't gat te krijen. En hy ploege fierder.
Gauris stie de frou op 't hiem acht te slaan op har bodzjende man. Dan dripte him de hoop en ferwachting fan de kop. Doe kaam der reinwetter, twa dagen oan ien tried wei troch reinde it. Gjin wike letter lei der in geilgrienich waas oer de omskuorde lape campo. ‘Kinst it gers groeien hearre,’ bearde de boer. De frou, dy't sawat op alle dagen rûn sei: ‘En ús beannen steane der goed foar, de maisplanten komme my al oan de knibbels ta, de sifer- en sinesappelbeammen belove ek wat.’
Der folge in brodzige middei. Loom luts de âlde okse de ploege troch de readbrune ierde fan Paraná, klam fan 't swit hyste de boer oan de ploechboom. Dat hy hie net iens yn 'e gaten dat der in ysbaarlike wolk oan de kime stie. In grienachtige bui kaam harren kant op rôljen. ‘Myn leave stakker, wat sille wy no ha!’ raasde de boer. De frou stode, sa swier en resolút as se wie, yn 'e hûs. Even letter wie se der al wer: mei de wasktsjettel. ‘Rattelje!’ raasde se. It wie in wolk sprinkhoannen sa bombidich as in ûnwaarsbui yn in neare simmernacht.
Ta de nacht út rattele it op it hiem fan de lêste pionier fan Consalves Junior, mar it ûngedierte wie net te kearen. Doe't de nije dei kaam, bestie der op en om de Griene Kop gjin grien mear. Dat de oare moarns waggele ek de alderlêste sjarrita de kant op fan de blauwe mar mei de grutte fisken. Mei achter oan de wein bongeljend in foarmeleaze wasktsjettel.
‘Mar elke dei komt it gelok tichterby,’ hearde de frou de man grommeljen.
Oare kant de Griene Kop koe de stokmeagere okse net mear en gyng der by lizzen. ‘En ik kin ek net mear,’ sei de frou, ‘it bern komt der oan.’
| |
| |
‘Werom!’ spriek de man. Werom nei it skuorke mei de gatten yn 't dak. Moarn soene se mei harren trijen wêze.
| |
Mei in kraske.
Hoe wie it de held en heldinne fan Consalves Junior fergien? Ik gyng op syk nei âlde spoaren, mar fûn allinne mar ferhalen. Der wie amper wat op skrift steld, dêr wiene allinne mar âlde kaarten mei hjir en dêr in mei potlead tekene grêfstientsje derop.
Letter belâne ik yn it rychje âldereinwenten fan de koloanje Castrolanda. Ik kaam rjocht tsjinoer in âldminske fan fier oer de njoggentich te sitten en ynienen skeat it troch my hinne: dit soe it bern fan de campo Consalves Junior west hawwe kinne, it bern dat der oan kaam doe't de lêste ôfreis begûn.
Se sei dat har folk fan Rinsumageast kommen wie. It trof net sa, sei se, se wie de lêste tiid o sa ferjitlik wurden, se wist allinne noch dat har man Brant Keegstra hjitte en fan Mitselwier kaam. Dêr hiene syn folk wat buorkerij. Hoefolle bern sy en Brant krigen hiene? It wie har ûntsketten. ‘Net safolle as Eeltsje Loman, dat wit ik wol. Eeltsje hie hjir by de earste frou sechstjin, en der kamen letter by de twadde noch in stik of acht by. Fjouwerentweintich bern; mar wy koene hjir ek wol minsken brûke!’
Har buorfrou Tine Kiers - sels noch mar goed tachtich - besocht ús fierder te helpen. Brant en Gryt hiene in moaie húshâlding krigen, wist se, mar der wiene in stikmennich bern trochemigreard nei Noard-Brasilië, Noard-Amearika, Kanada en sels nei it lân fan harren foarâlden, Nederlân. Se hie begrepen dat der wilens yn de wrâld gjin riker lân bestie as Nederlân.
Frou Kiers fertelde dat yn de helte fan alle húshêldingen dy't nei de Twadde Wrâldoarloch nei Brasilië emigrearden wol in bern siet dêr't wat oan mankearde. ‘Ien mei in kraske’. Foar Amearika, Kanada en oare emigraasjelannen moast men string keurd wurde, foar Brasyl hoegde dat net, dat sadwaande.
‘Ik wit noch, Feike Dykstra kaam fuort nei de oarloch fan Appelskea. Mei in frou dy't sa'n reuma hie, dat se yn Rio mei de hokkelingen yn in houten krat op de kade set wurde moast. It
| |
| |
minske is ek net âld wurden.’
‘Amearika wie wreed om deryn te kommen, Brasyl wie wreed om deryn te ferkearen,’ sei se. Mar hoe ûnminslik dreech hjir it begjin ek wie, it hie ek syn mylde kanten. ‘As der sykte yn in húshâlding wie, stiene wy der as groepsymmigranten út Noard-Nederlân mei-elkoar foar. Sa ha wy mei in hiele grutte groep minsken langer as in jier dei en nacht op in slim sike âld man past. De siel moast yn alles holpen wurde. Der wie ek ris ien fan ús, ik sil gjin nammen neame, ûnfersekere. Nei in slim ûngelok moast er in ferskriklik djoere operaasje ûndergean. Us mienskip hat jild byelkoar lein om de rekken te beteljen. Sa wreed as wy foarelkoar wêze koene, sa myld wiene wy bytiden ek.’
Wer in oare buorfrou yn Castrolanda, frou De Jager, sei suver grutsk dat aloan mear jonge boeren fan Carambeí, Castrolande en Arapoti trochemigrearden nei Noard-Brasyl. ‘Dat is trije dagen en nachten riden mei de auto. Se bebuorkje dêr tûzenen bunders lân. Soaja en rys. Der binne ek wer Fryske jonges by, dus alles giet yn 't grut. Sa giet it pionierjen en bealgjen altyd troch, mar sa swier as dy alderearste stakkers fan Consalves Junior it hiene, sa sille se it yn dizze tiid fan telefoan en fleanmasine net mear krije.’
Wimmy Greidanus fan Castrolanda ried my troch de útbuorrens fan it doarp. Sa belânen wy yn in restaurantsje fan in boeresoan dy't gjin nocht hie oan buorkjen mar wol oan itensieden. Wy ieten de streksume nasjonale pot: swartreade beannen mei fleis. Al pratendewei belânen wy yn it ferline fan har bertedoarp Lollum. Har heit Petrus Greidanus moast útnaaie foar de Dútsers, stiek op in nacht de Lollumerfeart oer en krûpte wei ûnder in grutte takkebosk. In skrepsume grifformearde nearingdwaande mei koöperative idealen, in te lyts winkeltsje en te min fêste klanten.
‘Klaas Politiek wie mei syn foeraazje in swiere konkurrint.’ Mei-elkoar reden genôch om it mei de húshâlding fan twa famkes en trije jonges earne oars te besykjen. Beppe hie bot lêst fan astma, dat se ferfearen nei de Appelskeaster sângrûn. Dêr koe it minske faaks wat mear lucht krije, mar foar de bern waarden de Perspektiven der net better op. Dan mar emigreare. Kanada wie favoryt, dêr siet ommers al famylje, mar harren Pyt wie fanwegen groeisteurings
| |
| |
wat handikapt, dat der wie mar ien útwei: Brasilië.
De beide âldste jonges Siebe en Teake reizgen de húshâlding foarút nei Rio. Wilens koe Pyt earst noch yn Nederlân opereard wurde. Doe't Siebe en Teake mei de boat yn Las Palma leine te bunkerjen, kaam it berjocht dat harren handikapte broerke Pyt net troch de operaasje kommen wie. Ferslein kamen letter de heit en mem mei de dochters Sijke en Wimmy yn Castrolanda oan. Sijke soe letter mei har man, Sent Gorter fan Appelskea, werom nei Fryslân gean. Siebe, Wimmy en Teake makken der, tanksij it krewearjen fan harren âlden, hiel wat fan. Siebe bliek in sakeman yn te sitten, Teake waard in tûke greidboer mei hûnderten bunders lân en Wimmy koe grutsk wêze op har soannen dy't in grutte pleats bebuorken.
In pear jier lyn moast Wimmy in yn de koloanje ûngebrûklik beslút nimme, se rekke by de man wei. ‘It doarp is de wrâld, de wrâld is it doarp,’ ferklearre se. Sa barde dat oeral en aloan faker, dus ek yn Castrolanda.
| |
Genede op de falreep.
It wie de deis dêrop, en Wimmy Greidanus ried mei my nei de ein fan har doarp. Dêr't it asfalt oergie yn in ûnferhurde reed, wenne âlde Douwe Groenwold. Hy stie al yn de doar fan it nijeftige rinteniershûs njonken de pleats dêr't syn âldste soan op buorke. It ideaal fan blykber elke Groenwold: alle bern boer meitsje.
Douwe syn heit en mem emigrearden oait nei de Feankoloanjes, mar dêr slagge it net en meitsje alle fjouwer soannen boer. Fia de grifformearde tsjerke, de kristlike emgiraasjesintrale en de stânsorganisaasje CBTB kaam syn heit yn kontakt mei minsken dy't as groepsemigranten nei de koloanjes fan Paraná woene. Dêr sleaten se harren by oan. It wie yn 't begjin fan de jierren fyftich en it draaide út op in emigraasje mei in grouwélige prolooch.
‘It wie yn de twadde helte fan july, alles stie ynpakt. It stoomskip Alioth lei al ûnder stoom.
‘Ik moat dochs noch even nei de buorren om in pear boadskippen,’ sei mem. Nei in oere wie se noch net werom. It die bli- | |
| |
ken, se hie ûnder de auto sitten. Deariden. Ik sjoch noch hoe't heit him even letter oan de skoarstienmantel fêsthâlde moast. In skoarstienmantel dêr't al neat mear op stie. Dûmny kaam oer de flier, de Almachtige waard te help roppen. Even letter sei dûmny: ‘U staat voor een wel uitermate belangrijke beslissing, Groenwold.’
Heit is mei syn seis opgroeiende bern gewoan nei Rotterdam ôfreizge. Wylst mem dea boppe de ierde stie. Wy libben yn in rûs. It stoomskip stiek yn see en doe't er op folle toeren draaie moast, briek der wat yn 'e masinekeamer. De Alioth kearde werom nei Hoek fan Hollân. Heit hat der neitiid noait oan twifele: de Heare God hie him dochs noch genedich west, hy koe dochs noch nei de begraffenis fan mem.’
Tusken 1947 en 1960 kamen der yn Castrolanda elk jier in stikmennich Noard-Nederlânse húshâldingen by, fertelde Groenwold. Meast rjochtsinnich grifformearden út Drinte en Oerisel mei flinke keppels bern. It waard in mienskip mei in wat Saksise mentaliteit: men holp elkoar troch de earste swiere jierren hinne. Elke nijkommer wie tige wolkom, want it betsjutte nij bloed en in breder draachflak. As der sokssawat bestiet as Saksise erchtinkendheid, dan kaam dat foaral ta utering yn kwestjes mei de oare koloanjes fierderop. Nim de âldere koloanje Carambeí, dy't trije kertier riden fierderop leit. Dy boeren dêre diene mar, hiene fansels ek al wat langer ûnderfining, wiene by it weareldse omt ôf. Yn Carambeí foarmen Friezen, Súd-Hollanners, Lutherse Dútsers, minsken út Nederlâns-Indië en Brasilianen in wat mear yntegrearre gehiel. Dat kaam net allinne ta utering yn it bestjoeren fan de koöperaasje, mar ek yn it tsjerklik libben dêre.
Ekonomys besjoen kaam yn de jierren santich ferromming. It omstriden bewâld ûnder presidint Ernesto Geisel pakte goed út foar de boeren. Tsjin in lege, langrinnende rinte koe men oer ynvestearingskapitaal beskikke. Wylst rûn it mei de ynflaasje oer de hege skuon. Tûzenen hektaren lân waarden oankocht, lân dat letter foar in habbekrats kocht bliek te wêzen. Geisel hold mei izeren fûst de leanen leech en ek dat spile de boeren yn 'e kaart. Mei de enoarme ynset fan de pioniers sels koe in sterke groei net útbliuwe.
‘It is in bytsje Genesis,’ sa weage letter ien fan de boeren mei hûnderten bunders bou- en greidlân it te omskriuwen.
| |
| |
Dyselde boer ried my gastfrij troch lânskipsmozaïken fan grien, griener, grienst. Lapetekkens sa grut as in hiele Noardoast-polder glieden oan my foarby. Fan in lege ierde sûnder foarm wie wat makke! Se hiene sels trouwens ek fruchtber west en gâns yn tal wûn. Alles wie no fol en tsjinstber. It epos fan Paraná tearde foar my iepen. Genesis.
‘Dit alles ha wy yn 't foarste plak te tankjen oan al dy manlju en froulju dy't ús foargyngen. Wat ha dy it swier hân! It fergyng de earste Nederlânse pioniers fan Paraná net folle oars as de earste weach ynfanteristen tidens de ynfaazje op it keale strân fan Normandië: seiden wie der in geloksfûgel by dy't it dún helle.’
Yn de fierte glinsteren silo's en fabryksgebouwen fan Carambeí yn de middeissinne. De sintrales fan de lânboukoöperaasje fan trije koloanjes. Mei in pear hûndert mingel molke wiene se begûn en no wurken der allinne al yn de koöperaasjes sa'n trijetûzen minsken. In boerestreek mei tweintich húshâldingen dijde út ta in doarp fan mear as tsientûzen ynwenners. De koöperaasje as steat yn de steat, as de pylder fan it hiele sosjaal-ekonomyske, kulturele en sels tsjerklike libben. Sels it nije âldereinhûs Eben Haëzer waard foarfinansierd troch de koöperaasje.
De boeren wrakselen hjir harren trouwens mei deselde aktuele koöperaasjeproblematyk om as yn Nij-Seelân, Australië, Súd-Afrika, it Noard-Amerikaanse kontinint en Europa. Ek yn de koloanjes fan Paraná waard mei gâns heibel útfochten yn hokker doarp nei de fúzje it nije haadkantoar en de produksje-ienheid kaam te stean: Carambeí easke de âldste rjochten op, Castrolanda en Arapoti rôpen dat sa de duvel wer op de grutte bult skyt.
Yn Castrolanda diene wy in slach troch de lintbebouwing en belânen yn de wyk dêr't de rintenierboeren delstrieken. Al gjin wenten mear dy't it groepsgefoel ferbylden. Yndividualisme troef. Op in strjittebuordsje stie Rua Nassau. Wie dit net de tsjinhinger fan de nijbou fan it Fryske Aldemardum dêr't troch grûnpriisferdûbeling en djoere molkrjochten ryk wurden greidboeren harren yn Rua Stiendollen en Rua Rûne Leane deljoegen? Wimmy Greidanus sei it al: It doarp is de wrâld, de wrâld is in doarp. ‘Guon fan dy boeren ha ek noch in simmerhûs mei boatesteiger oan de blauwe mar fierderop.’ De mar dy't noch mar íén minskelibben lyn de
| |
| |
yllúzje wie fan de earste weachhalzen fan de campo.
De oare deis: oeren en nochris oeren ride. ‘Sjoch,’ sei de gids, ‘hjir ha wy dan Consalves Junior, mar wy neame it no Irati.’ Troch it wrede begjin hie de âlde namme blykber in te skel lûd krigen. Wy belânen op it âlde tsjerkhofke. It frouljustsjerkhôf fan Irati. In rychje troch tiid en sinne oantaaste sarken. Dêr ûnder de memmen dy't stoaren oan kreamkoarts, tyfus, malaria en oare ûntginnings-sykten. Of se hiene gewoan de holle dellein fanwegen de tristesa, Portugees foar ûnwennigens. Boppe de ta stof kearde hoop en ellinde bloeiden blauwe hortinsjes en ynreade bougainvillea's.
| |
De menisten fan Paraná.
It wie op in deastille sneintemoarn mei magistraal waar. Auke Baukes Dykstra, âldboer yn Carambeí, ried my nei de kontreien achter Curitiba. Hy fertelde oer syn jonkheid, syn achttjin Toppenhúster jierren. In krisis, in oarloch, in foar him wat betiisde frede, nei de Rykslânbouskoalle yn Snits, dêr't de dichter en learaar Douwe Tamminga de boeresoannen geakunde bybrocht en út it Frysk lieteboek sjonge liet.
‘Wy songen, dêr yn Snits, de pannen fan 't dak. En it wie goed fyftich jier letter, ik ried as ekskurzjelieder mei in busfol Brasiliaanse kollega-boeren de Ofslútdyk oer nei Fryslân ta. Waar as side, helder ek. Ynienen seach ik hoe't tusken Koarnwert en Makkum de beamkrunen en tuorkes boppe de seedyk út tild waarden. It wie as kaam hiel Fryslân my temjitte. Grutsk soe 'k myn Brasiliaanse freonen fertelle oer myn âlde lân, oer de lege polders, oer de striid tsjin it wetter, de molen, it buorkjen. En oer myn Toppenhuzen. Ik hie in fers fan Tamminga oerset yn 't Portugees, yn myn twadde leafste taal en it soe nei myn betinken sa prachtich klinke. Mar no 't it wêze soe, koe 'k ynienen gjin wurd mear útbringe. It wie as kaam alle tristesa en langstme fan in lyts minskelibben Brasyl yn ien kear los. Alhiel fan 'e wize stie ik dêr.’
Wylst er it fertelde, stoppe Auke Dykstra. Op in hichte. Djip ûnder ús lei in ûnbidige delte yn griis en grien. Sulveren triedden rûnen fan it iene doarpke nei it oare. Kin men fan twa lannen hâlde
| |
| |
sa't men faaks ek fan twa froulju tagelyk hâlde kin. Hoe polygaam is de folksferhuzer. Yn de hoarige moarn wie 't as wachten wy op it lieden fan in tsjerkklok. ‘Wytmarsum!’ Auke Dykstra sei dat er it tsjerkfolk fan it Paranese Wytmarsum goed koe, hy hie de meniste boeren dêr gauris in Frysk-Amerikaanse bolle levere. ‘Ik hie der al in bytsje op oanstjoerd,’ joech er ta, ‘ik woe dy oars mar nei de menistepreek fan Wytmarsum yn Paraná ha.’
In hanwizer mei de namme fan Wûnseradiels haadplak, in asfaltdykje, sa'n eintsje as fan Kimswert nei Achlum, in fêst brechje oer in stream dat suver wat wei hie fan de Grouwe Kat ûnder Arum. En dan it doarp Wytmarsum: in boerestreek mei melkstâlen en skuorren achter sobere wenten. In wite tsjerke, mânsker, minder achterútsteld as de fermoanjes fan it Ferbearne Alde Lân. Lyts hûndert auto's, middelklassers, wachten yn it grint fan in oprêden parkearplein, tsjerkfolk fan itselde makkelei as de minsken dy't ik ris nei in bysûndere earetsjinst yn de Menno's Fermoanje fan Penjum trêdzjen sjoen hie. Hjir yn Paraná wiene it simmerjurken, siden wite bloeskes, bleate earmen mei kûltsjes yn de earmtakken. Manlju yn ljochte simmerbroek, troch de sinne teistere earmen. Mar ek in pear âldfaders yn donkere streekjepakken; grif alris keard. Mei de rêch glêd fan tûzen preken en de tsjerkebank.
Ik stie yn de foartsjerke en ferkearde yn in wrâld yn in wrâld. Alde manlju en froulju hiene niget oan it passearjende jongfolk en wachten. Bern mei fioelen en gitaren, ljocht fan hier, justjes bleuer eagjend as de jonkheid fan it Wytmarsum dêr't Menno's geast allinne noch yn hurde stien fan in monumint symbolisearre liket te wurden.
‘Die Geist ist der erste Anteil des Erbes,’ songen wy even letter út it Gesangbuch der Evangelischen Freikirchen. Ik lies yn de stokâlde, ferware manljusnekke deun foar my de bizarre skiednis fan de menisteferfolging. De man syn foarteam waard oait út Fryslân wei it easten yn jage, hie er ferteld. Fierder en fierder, nei de Oekraïne. En doe't ek dêr gjin frijheid fan leauwe wie, nei oarden fier foarby de Oeral. Groepkes húshâldingen rêden it op en flechtsje mei fjirtich graden froast oer de Sinese grins. Op hynders en te gean, fierder en fierder swalken se, op syk nei in seehaven dêr't miskien in skip lei dat harren nei de frijheid farre koe.
| |
| |
Nei tsjerktiid kamen opnij de ferhalen los. ‘Yn de simmer fan 1929 waard djip út Ruslân wei ek in massaflecht fan Mennoniten werom nei Moskou ûndernommen. Sa stiene en leine wy dêr yn de neisimmer fan dat jier mei tûzenen menisten wikenlang foar it spoarstasjon op útreispapieren te wachtsjen,’ fertelde de âlde man mei de ferware nekke.
‘De geheime plysje fan de bolsjewiken woe fan ús heit witte wa't de foarman wie fan de wachtsjende Mennoniten. Ik hear noch syn andert: ‘Das ist unser Herr Gott! Kein anderer!’ Stjergefallen en spoarleaze ferdwiningen fan minsken ûnderweis, it wie ferskriklik. Lang om let kamen wy yn Noard-Dútslân telâne, yn Bremen. En doe nei Bremerhaven. Wachtsje op de boat. Ja wêr moasten wy hinne. Guon seagen kâns om by sibben yn Kanada en Pennsylvania te kommen, mar wy hiene it net foar 't útkiezen. Wy woene ek wol nei Súd-Amearika, mar yn Súd-Amearika koe en kin men allinne mar mei groepsemigraasje oerlibje.
Foar Brasyl moast men yn dy jierren noch medys keurd wurde. Nei al it gemis en gelij siet yn ús húshâldingen altyd wol ien dy't wat slims ûnder de lea hie, dat Brasyl waard neat. De sûnen wiene solidêr oan de handikapten. Dan mar mei-elkoar nei Paraguay, it lân dat ús yn in regearingsferklearring frijheid fan leauwe tasei. Sa gyngen wy om 1929 hinne dêr mei in hiele kloft menisten hinne, en wy neamden ús koloanje Friesland. Alles waard troch de groep sels organisearre, elke húshâlding mocht ien pear oksen, twa kij en in hoanne mei tolve hinnen meinimme. It begjin wie dreech. Myn folk leit der te hôf. Iksels bin letter mei in groep jongfolk hjirhinne emigreard om fierder te pionierjen en om ús Herr Gott heech te hâlden. Hjir yn Wytmarsum ha wy it goed. Mar nim dit mei nei jo Fryslân: Es ist unser Herr Gott. Kein anderer!’
It wie de sneintemiddeis en tsjin in helling luts in trekker gromjend in grutte lânboumasine troch de soajafjilden. Beannen binne spekulatyf en soaja is dollars, sa waard my dúdlik makke. Sa hurd feroaret it yn de koloanjes dat guon soannen fan behâldende grifformearde boeren trochwurkje op de dei fan de Heare. Geert Maks boek ‘Hoe God verdween uit Jorwert’ giet ek al oer de koloanjedoarpen en it wurd drok útliend yn de pleatslike bibleteek.
| |
| |
| |
In brief nei P.S.Gerbrandy.
Yn de wolfeart fan Paraná kamen de ferhalen oer juster ûnwerklik oer. Nim it gefal fan Henny Borger, dy't sa raar oan syn ein kommen wie. Yn 'e Twadde Wrâldoarloch woe it Nederlâns regear yn ballingskip de jongemannen út de ymmigrantekoloanjes yn de Irenebrigade ha. Dan koene se bygelyks meidwaan oan de ynfaazje yn Normandië. Foaral yn Carambeí hiene se it dêr net sa op stean. Wêrom noch fjochtsje foar it lân dat earst wakker heech opjoech fan emigraasje nei Brasyl en dêrnei neat mear foar harren die wylst de ellinde net te oersjen wie? Wêrom jins libben yn de weachskaal stelle wylst de keninginne sels útnaaid wie nei Londen? Wêrom de befelen fan de Nederlânse konsul kritykleas opfolgje wylst dyselde konsul net klearkrije koe dat de beloofde krediten en oare foarsjenningen loskamen? Mar jongkeardels as Keimpe van der Meer, ôfkomstich fan Frjentsjer, en Henny Borger, dy't mei syn âlden út Indië wei yn Carambeí delstrutsen wie, moasten der oan gelove.
Wat koene de Friezen fan Carambeí better dwaan as in brief skriuwe oan steatsman Piter Sjoerds Gerbrandy yn Londen? De lytse grutte boeresoan fan Goaiïngea soe as gjin oarenien begripe kinne dat in Keimpe as iennichste en net te ferfangen skoalmaster yn dit boeredoarp-yn-opbou ûnmisber wie. It antwurd fan harren anty-revolúsjonêre mannebroer Piter Sjoerds foel de Carambeíers bitter ôf. Der kaam in botte ôfwizing.
Keimpe en Henny kamen, al hiene se hiel wat meimakke, mei in hele hûd út de oarloch. Mar foar Henny Borger soe it needlot dochs noch taslaan: Op in tsjustere nacht sprong er op 't hiem fan syn hynder en foel foaroer yn in djippe kûle fol berutsen houtskoalfjoer, in mienskiplik fjoer dat oanmakke waard om de kookkachels moarns mei oan te setten. De gloeiende houtskoal wie mei in laachje ierde ôfdutsen en dêrtroch ûnsichtber wurden. Doe't se Henny syn ferkoale lyk de oare deis fûnen, seach it der net oars út as de minsklike resten dy't er mei eigen eagen yn Normandië ta de útrikke gefjochtsweinen út hingjen sjoen hie.
Yn 1959 kaam Prins Bernhard yn de koloanjes op besite. De hiemen oprêden, de túntsjes yn 'e bloei, it frouljushier permaninte. En grouwe sigaren. Der moast op 't lêst ek mar wat drank op tafel.
| |
| |
It ûntfangstkomitee hie it protokol yn detail folge. Sa moast der fan in gewoan boereskythús in lyts keninklik poeppaleis mei in goudkleurige bril makke wurde. Doe't it safier wie hoegde Bernhard allinne mar te pisjen. Tsjin it keppeltsje boeren dêr't er krekt sa smout mei yn petear wie, sei er: ‘Eins soe 'k ek wolris, krekt as jim, gewoan tsjin dy beam dêre pisje wolle, mar soks mei my no ienkear net barre.’
| |
Hoe't Gerrit yn Rio Grande del Sol kaam.
Der wie ûnder de stjerrehimel fan Paraná yn de fazendatún fan Dieuwertje Meijer ien ferhaal lang hingjen bleaun. In foarfal dat de alderâldsten út de koloanjes noch meimakke hiene.
‘It hie in hiel skoft triljend waarm west, de campo begûn hjir en dêr al feal te wurden. Mar op in jûn liet de sinne him yn in donkerreade westerkime sakje. Tsjin sa'n bluisterige achtergrûn liken de pinheiro-beammen op reusachtige paraplu's. De boer en boerinne fan fazenda Santo Antonio stiene de feroaringen swijend oan te sjen.
De boer sei: ‘Ik leau dat wy wetter krije.’ ‘Myn gebeden sille ferheard wurde!’ foel de boerinne dy't gâns jonger wie, him by. Yndertiid, doe't se heftich de smjucht op manljusboksen krige, wiene der yn Tronco en omkriten gjin jongkeardels dy't der wat op liken, dat sadwaande.
It wie jannewaris, de simmermoanne fan it grutte suden, en foaroan op de campos saaiden in pear spantsjes ljippen del. De boer die rillegau in loop en snipte in twake. De frou en ik jûn elk in pear ljipaikes, tocht er. It wie him al lang opfallen: it sijke fan Paraná stie justjes heger op 'e poaten as yn Boazum en omkriten en it hijke hie wat fan de macho fan de hoanne yn him. It soe, tocht de boer, wol fan it moaie waar komme. As er wat jonger west hie, soe er faaks ek de oanstriid fan de macho field ha.
Op in jûn stiene de boer en syn jonge frou de campo te skôgjen. It wie waar as side, der kaam in lij sigentsje fan de Andes; it minske miende it troch har hier streakjen te fielen. Op dat stuit ferskeaten de heuveljende fjilden fan kleur. Sa't de troanje fan in kjel
| |
| |
wurdend minske fan 't iene stuit op 't oare fan gedaante feroarje kin, sa hastich feroare it hjir ek. Ja, der koe wolris wetter komme, tochten se.
‘De boeren fan Tronco komme der al oan!’ rôp de frou. Yn de delten fan de einleaze campo seagen se hjir en der in túfke stof opriizjen. Oer bochtige paden kamen mannen op hynders op fazenda Santa Antonio ta. De boerinne tippele al de kant fan de fan rûge skroaten timmere wenstâl op, it stee dêr't se yn froastige junynachten ûnder ien dak mei it fee ferkearden. Se sette sokke sterke kofje, dat aanst it leppeltsje der by wize fan sprekken rjochtop yn stean bliuwe soe. Want se mocht der graach oer dat de manlju bearden oer har aldermerakelste kofje.
In kertier letter lieten de earste mannen harren fan 't hynder glide. Se hiene learen lapen yn 't krús. Wat stuf wurden fan 't lange hynsteriden setten se suver stroffeljendewei de bisten fêst oan it gammele stek njonken de byskuorre. Doe skôgen se nochris de loft, pissen mei de rech nei de fazenda ta op de einleaze campo en joegen lûdroftich kommentaar op de feroaring fan de loft. De boerinne seach mei in skean each de kant fan de manlju op en wie op dat stuit suver fergetten dat de pioniers fan Tronco jûn op foarstel fan har man byelkoar kamen om oer de oprjochting fan in koöperaasje te praten.
‘It ûngedierte byt, de miggefangers foaral en de miere-iters binne ek drok!’ Ien fan de mannen rôp it wylst er yn de rin wei in pear geilgriene fruchten fan 't hiem roppe, se mei 't grutste gemak yn twaen briek, yn it fruchtfleis omgnaude en in part derfan fuortspuide. Op dat stuit fielde de frou it ek oan har eigen wetten der soe oar waar komme.
‘Ik ha mar in pear flesfollen cachaca meinommen foar letter op 'e jûn,’ sei ien fan de mannen dy't fan 't hysteriden sa útboeid op syn krûme skonken stie dat jo him tusken de knibbels troch Sao Paulo lizzen sjen koene. ‘Earst mar kofje!,’ oppere de âldboer string. Hy moast syn gasten jûn net tefolle spaasje jaan, oars kaam it noch op 'e kop ferkeard. Der moasten jûn spikers mei koppen slein wurde. Mei de ôfset fan de produkten moasten se as nije ymmigraasjemienskip as ien man fierder. Barde dat net, dan soe 't harren fergean lykas de ymmigranten út de gloppen fan Rotterdam.
| |
| |
It selskip wie kompleet. De manlju lutsen de grutte hoed ôf flak foardat se, bûgjend foar de lege doar, yn de wenstâlskeamer ferdwûnen. Guon drukten yn 'e rin wei harren prúmke tabak op de richel ûnder it stâlsfinster. De frou tocht by harsels: hoe fynt in elk strak syn eigen prúmke wer. Se wie yn 'e wille en priuw deroan. Der wie ek in grutte linige campoboer by dy't har kant op seach. Like ûnopfallend en handich as de oaren harren prúmke op de richel leine, hong hy syn dûbelloops gewear oan de grutte heak njonken de doar. Allinne dy lytse hanneling rôp by de frou emoasjes op; de ferhalen woene dat in foarige bewenner fan Santa Antonio him oan dy heak ophongen hie.
De rizige man dy't al aardich griis wie, miende waar te nimmen dat syn jonge gastfrou har kastanjebrún hier foar him en foar gjinien oars omheech stiek. Hy weage in blik har kant op en waard suver oars fan har eachopslach. It minske wie by 't oerdwealske omt ôf, tocht him.
Ut it skimerige herntsje wei, dêr't de kofjetsjettel op de lytse rûne houtkachel stie te geurjen, liet de boerinne har eagen oer de rige gean. Eins seach se fan dit stee allinne mar harren hannen. Se mocht graach oer grutte, linige hannen mei swiere ieren derop, en no leine der op har eigenste keukenstaffeltsje yn ien kear in hiel bosk fan dy hannen. Guon siet, sa bemimere se, mear hier op as har man op 't boarst hie.
It gros fan de mannen wie de meagere kant it neist, ornaris stiene de skrale kaken rûch yn 't burd. De Paranese sinne hie syn macht jilde litten: allinne de foarhollen wiene noch blank, de prairyhoed hie foar in skerpe skieding tusken brún en blank soarge.
De boer en gasthear seach it swurk driuwen. Op in foarige gearkomste wie syn minske nei 't earste bakje kofje, dêr't kollektyf en heech fan opjûn waard, fuort mei in twaliterse fitsst cachaca oankommen. Mei ûnder mear it gefolch dat de lêste ruter op 't lêste hynder holpen wurde moast.
‘Earst noch mar wer in bakje kofje!’ De boer woe de manlju krije wêr't er se ha woe: mei-elkoar mei de molke nei de suvelkoöperaasje fan Carambeí, de ymmigraasjemienskip dy't in pear oeren fierderop lei. As stie it sa yn in draaiboek: op it stuit dat syn frou wer kofje yngeat, naam de boer it wurd. Diskear net yn it Frysk, de
| |
| |
taal dêr't er lûdop yn dreamde as er nachts wer ris sliependewei oer it fazendahiem stroffele, om 'e nocht sykjend om it houten pisherntsje dat tsientûzen kilometer fierderop yn de jierren fan syn jonkheid stie. Jûn begûn er as lokale lieder dy't mei beide fuotten yn de nije wrald stie, yn it Portugees fan Paraná. Der wiene op 't lêst ek in pear heale Brasilianen by. ‘Aonde nos levanos nosso Leite!’ Wêr en hoe leverje wy de molke!
‘Yn eigen hân hâlde! Sels in koöperaasje opsette,’ sei de iene.
‘Dêr binne wy hjir as boeren te minmachtich foar,’ rôp de oare.
‘De molke nei Carambeí,’ sei de grize man mei swiere ieren en in soad hier op de linige hannen kalm. ‘Dy boeren melke meielkoar al mear as 700 mingel yn 'e wike.’
‘Yn Carambeí ha se my it fel te strak om 'e noas,’ reagearre immen. ‘En dêr sitte ek tefolle Súd-Hollanners. Dat is gjin fertroud folk.’
It wie no smoarhyt yn 'e keamer wurden, de damp dreau fan de finsters. De frou woe mear sjen, stiek de petroaljelampe oan, weage it derop en set de doarren tsjinelkoar iepen. It wie as ferweegden no alle fjouwer muorren. Se seach flakkerjende silhûetten, geweldige koppen.
‘Dy boeren fan Carambeí helje it bêste Fryske stamboekfee nei Brasyl,’ sei immen mei faasje. ‘Lit ús mei harren yn see gean. Wy moatte nij bloed ha, nij bloed!’
‘Se hâlde it bêste bloed sels!’ Al wer in oarenien. De reaksje bleau net út: ‘Soesto dan dyn alderbêste ko weijaan en de minste oanhâlde? Wy kinne harren Fryske fokbolle brûke sadree't dy dêr útsprongen is!’
‘Ik bin hjir net kommen om oer bollen te praten, wy soene it ha oer de leverânsje fan molke oan de koöperaasje fan Carambeí!’ It wie wer de kalme rizige man mei de fassinearjende hannen.
Och myn leave stumper, tocht de âldboer, as de âlde twadracht fan it âlde lân him hjir herhellet, wurdt it neat.
‘Ik leau, wy binne yn wêzen allegearre foar leverânsje oan Carambeí,’ sprieken de moaie hannen. ‘Sis it mar, wa tinkt der ek sa oer!’ It die bliken, sa tocht elk deroer.
‘Klear,’ sei de âldboer en gasthear helderop, ‘dan giet ús mol- | |
| |
ke takomme maityd nei Carambeí.’
‘Jimme ha jûn in ferstannich beslút nommen,’ rôp de boerinne wylst se der oan kaam mei de cachaca, de drank sûnder genede. It duorre net lang, doe waard der net mear sprutsen, mar roppen. Oant de grize man rôp fan ‘stil!’ Hy hie hynstehoeven op 't hiem heard en stie al mei 't gewear yn de iepen doar. En mei de boerinne fan Santo Antonio net al te fier fan him ôf.
Yn 't roettsjuster betrêden se it hiem, se fielde de earste drippen reinwetter by har ta 't jak ynrinnen en it wie har in woldied.
‘Is hjir folk!’ rôp se yn heftich Portugees. It antwurd kaam sa te hearren fan in jonge frou, en dan ien fan Frysk komôf.
‘Wy wiene it paad bjuster,’ klonk der yn brutsen Portugees, ‘wy seagen ljocht baarnen, ús heit en ik, dat wy ha mar in skot weage!’ Der skimeren kontoeren fan twa hynders. In manljusstim gyng fierder: ‘Wy komme út Jaguariauna yn it noarden, moatte wer werom nei Rio Grande del Sol, nei ús doarp Nao Me Toque.’
‘Ik hear it wol, kom der yn!’ sei de boerinne yn de memmetaal fan de nije gasten. ‘Foar Friezen is hjir altyd in bêd.’ En se tocht: dêr giet myn aventuer mei de man mei moaie hannen.
‘Wy binne heit en dochter,’ ferdúdlike de nijkommer foar alle wissens. Se hiene fan Jaguariauna op ien hynder sitten, it oare hapke hie yn beide flanken in koffer hingjen. Even letter stiene beide koffers yn 't gonkje wylst it hiele selskip him wer deljûn hie yn de grôtfolle keamer. Der kaam in bui roet fan boppen, de boerinne skroeve de petroaljelampe wat leger.
Yn 't feale ljocht seagen se de dochter op en del: in bern noch, en alhiel ferreizge. Wat skou stie se mei de holle foardel. De heit wie net folle mear mânsk as har. It iennichste wat oan dizze man noch geef neamd wurde koe, wie syn fierstente rom fallende streekjebroek. Al it oare wie oan de lêste tried ta fersliten: it himd mei gatten, de skuon read fan 't stof, it gebit dat op in opromme tsjerkhôf like dêr't se de lêste twa brike stiennen by fersin op stean litten hiene. En, wat de boerinne opfoel, gleie, smoarge hannen mei oan de koarte fingers swarte neilen.
‘As ik it begryp komme jim út it noarden, binne jim ûnderweis werom nei hûs ta, nei Rio Grande del Sol.’ De boerinne naam it heft yn hannen. ‘Krekt,’ sei de suterige heit wurch.
| |
| |
‘Dan ha jim al sawat in wike ûnderweis west.’
De man knikte en sei: ‘Ik sil jim alles ferklearje. Wy wiene yn it noarden, yn Jaguariauna, oan 't pionierjen. Mar om't it dêr in ferskrikking wie, binne wy nei Rio Grande yn 't suden gongen. Dêr ha 'k wilens de frou nei 't tsjerkhôf bringe moatten. Mar it foldie my en myn dochter net sûnder ús Gerrit. Dat no bringe wy ús Gerrit ek mar fan Jaguariauna nei Rio Grande.’
Immen woe witte wêr't Gerrit dan wie. Doe dielde de heit yn de swarte streekjebroek mei dat de jonge noch fiif wurde moast doe't se him dea út de wylde rivier, de Rio dos Cinzas hellen. Ferdronken. ‘De oare moarns moasten wy him yn Jaguariauna te hôf bringe. Mar it jonkje lei dêr sa ienlik. En Jaguariauna hie foar ús ommers de hei op ierde west. In soad rûzje yn dy koloanje. De duvel en de koöperaasje wiene der baas. Nee, wy wolle ús Gerrit yn Nao Me Toque te hôf bringe.’
Hoeden stapten even letter de koöperaasjeboeren fan Tronco oer de twa koffers yn it gonkje. Sûnder in soad wurden ferlieten se ien foar ien it hiem. De boer en boerinne makken foar heit en dochter iten en foar elk in sliepplak klear. En ta de nacht út hat de boerinne fan Santo Antonio oan de oare kant fan 't sket it wurge smûgen heard fan de heit fan Nao Me Toque, wat yn 't Portugees safolle betsjut as ‘Reitsje my net oan’.
| |
Mei it fee troch de stoarm.
Op de Paranese ferteljûn yn de fazendatún fan Carambeí wie de cachaca djoere whisky en de prúmtabak in djoere havannasigaar wurden. De fleugel fan Dieuwertje Meijer stie foar de nei bûten slaande túndoarren. De âld konsertpianiste spile foar de gast fan oersee earst in mazurka fan Chopin en ta beslút de Wanderer Fantasie fan Schubert. Tapasliker koe it net.
Yn it keppeltsje manlju - de measten lykas Dieuwertje op jierren - ûntdiek ik mar in stik of fjouwer pear swiere melkershannen. Dy fan Foppe Jans de Jong, ôflkomstich fan Toppenhuzen, bygelyks. Goed fyftich jier lyn hie er it doarp as boerefeintsje ferlitten. Fierder wiene dêr de griis wurden soannen fan Bauke Dykstra
| |
| |
en Doutsje de Jong, ek fan Toppenhuzen. De Dykstra-jonges hiene al net folle yl mear yn de palmen, it wiene managers wurden op pleatsen mei hûnderten hektares bou en greide. En de Greidanussen wiene der, en de markante Goaitsen Jacobi, dy't nuvergenôch faak dreamde fan it Fryslân dat er mar koart kennen hie. Want der wie gjin wurk en takomst. En de jonge Jacob Zijlstra, emigrant fan de nije lichting, wie der ek. Syn hannen hiene likegoed dy fan de notaris wêze kind, ek al is er boer yn ieren en sinen.
De âldsten yn dit selskip wiene flak foar of flak nei de oarloch mei de feeboaten fan Amsterdam en Rotterdam nei Rio de Janeiro kommen. It wie yn 'e dagen dat der yn Carambeí noch gjin dokter wie, en gjin wetterlieding, elektrisiteit, telefoan, krante, ferhurde dyk. ‘En foar de jongfeinten wiene der te min fammen en foar de fammen te min feinten,’ sei Foppe de Jong. ‘As der tusken de kalve stamboekspinken ek in pear feinten en mokkeltsjes op 'e wâl set waarden, hiene se hjir deselde dei noch fêste ferkearing.’
Foppe de Jong fertelde eins net, hy droech foar. As in út de holle leard, linich ferteld stik proaza. Syn pakesizzers Christiano, Helena, Anderson Fabio, Pedro, Giulia Regina en al dy oaren, hy woe ha moasten syn skiednis kenne. ‘Want jimme sille witte watfoar man jimme pake wie,’ seit er op side 1 fan syn neat ferbergjend libbensferhaal fan wol trijehûndert siden hânskrift, dêr't er al syn leaf en leed, langstme en mislearringen yn priisjout.
Al op side 33 lit er, as in sombere foarboade, los dat er yn Toppenhuzen gauris mei 't knikkerjen ferlear. En dan biddele er syn earme mem, de widdo Janke de Jong-Zandstra, om in centavo. Mar letter wurdt yn syn boek dúdlik dat er yn dizze Súd- Amerikaanse koloanje net allinne opkaam foar himsels en syn húshâlding, mar ek foar de hiele doarpsmienskip. Dat die er ek noch doe't er jankend fan de reuma yn Carambeí op it buorskip Pilatus siet te melken en gjin útwei mear seach.
‘It wie noch yn 't âlde lân,’ sa droech er foar. ‘Ik wie in boerefeintsje en siet fol gefoelens dy't men as jongfeint net rjocht thúsbringe koe. Ik leau, ik wie op syk nei de leafde fan in frou. Op in jûn lei 'k op it feintekeammerke by Johannes de Jong yn Toppenhuzen en seach troch it dakfinster nei de stjerren. Se stiene oan de loft te beevjen. En it wie as waard ik loslitten yn in ûneinige romte.
| |
| |
Der kaam in alles ferskroeiende langst yn my op, en ik trille mar lykas de stjerren dat diene, en ik wist oars net te dwaan as it beslút te nimmen myn doarp foar altyd te ferlitten.
Amsterdam, sneon trettjin novimber 1948. It wie let yn de hjerst en der stie yn it lege polderlân in stive noardwester. It duorre net lang, doe krigen wy de earste snjitter wiete snie. Op it boppedek fan de stoomboat fan de Koninklijke Hollandsche Lloyd stiene sechstich Fryske stamboekkij. De stâlen en stalflierren wiene fan swiere balken yn elkoar skroefd. Hjir en dêr hiene se it houten ramt mei stieltried sjord. Noch sjoch ik de bisten mei krûme rêgen yn harren heal iepen wentsjes stean. Se ieten it hea mei lange tosken, as hiene se yn 'e gaten dat se in ferskriklike reis temjitte gongen. Hie 'k der sels trouwens aan fan wêr't it op ta gyng?
Mei twa lange úthalen balte de stoomfluit oer de haven. En dêr stieken wy fan wâl. In sleepboat loek de beide trossen stiifen it wie as draaide de wrâld yn 'e rûnte: de minsken op 'e kade, stiene no oan de oare kant fan 't skip. En dêr seach ik myn mem, de widdo dy't jierrenlang yn de rou ferkearde om't der altyd ien fan har neisten krekt stoarn wie. Mar doe't ik yn 't opgroeien wie, liet se op in dei har hier permanintsje. Se hie Yde Boschma, molkrider en winkelman fan Hidaard, troffen en ynienen krige se yn 'e gaten dat se fan him hold.
Se stiene, fier ûnder my, mem en Yde Boschma. Njonken elkoar, dat seach ik sa foar 't earst. Mem mei in wite bûsdoek, Yde Boschma mei in readenien, en se skriemden. Skriemden se dan tegearre om my? Ik tocht by mysels, it is ek wol ferrekte eigenaardich dat ik op 't alderlêste stuit in heit krigen ha, al is er myn heit net iens. Sa dreau ik op dat skip it lân út.
‘Lit ús begjinne wetter foar de bisten te heljen,’ sei Andrys fan Doeke Faber fan Diken ûnder Langwar, de jonge dy't lykas ik op reis nei Rio de Janeiro yn 't spier wie foar fee-eksporteur Schaap fan Dearsum. Ik besparre der de reiskosten mei. ‘Wy kinne de kij no better drinken jaan as daalk op folle see,’ hearde ik in oarenien roppen. ‘Op 't achterdek is drinkwetter. Foar hea en strie moatte we op 't middendek wêze!’
Hoe't it wilens ek waaide, it wie noch draachlik. Mar yn 'e rin fan de nacht begûnen de seeën heger en heger te rinnen en wie
| |
| |
it as hie 'k gjin fêste grûn mear. Dêr stie 'k yn neare nacht te kokhalzjen. Doe't ik heal út 'e liken yn de matroazekoai rôle en aloan troch rôle, kaam der in matroas dy't my yn kommisje útflokte en rôp fan: ‘Do hast de hûnewacht, boerehufter!’ It die bliken, ik foel ûnder it gesach fan de kaptein.
Nei in ivichheid waard it in bytsje ljocht en stutele ik wer mei in earste ammerfol wetter nei it fee op 't boppedek. Wynkrêft acht út it noardwesten, wer snjitters wiete snie. De kij swijden, mar út it dek ûnder harren kamen grinerige lûden. Se seine it wie in Libertyskip, slop ynelkoar laske, alles ferweegde. Dy middeis skepten wy de earste stront út de stâlen, soalden it oer de reling yn see en koarren derachteroan. Der holp ek in Klaas Donker mei, ik hear noch hoe't de jonge achter elke skepfol stront oan ferskriklike lúden makke.
‘Krimpende winden en vrouwen zijn niet te vertrouwen,’ sei de flokkende matroas. De wyn wie neffens him oan it krimpen, dat ik die noch mar in loop nei 't middendek om hea. Dan hie 'k dat mar hân.
It waard westerstoarm, dat de seeën kamen no fan stjoer-board yn. It grinen fan de stâlflierren gyng oer yn kreunen. It duorre net lang, doe moast it skip de súdlike koers ferlitte; wy moasten foar bylegger op de stoarm lizze, seine se. Mei de kop skean op 'e wyn. It hiele foarskip dûkte no en dan triljend de djipte yn. Ik ferkearde mei de mannen op 't achterdek, dêr't de seeën ús earst in meter of tsien opriizje en dan wer like fier kneppelje lieten. It stoomskip waard in bist, in hymjend bist.
‘Wy moatte nei de kij!’ raasde Andrys Faber. Mei in omkearde mage stuitere ik achter him oan nei 't boppedek. Healwei de izeren treppen hearde ik foar 't earst fan myn libben kij boppe in stoarm út âljen. ‘Der komt in keal út ien fan de rierren,’ stelde ik fêst. En it wie ek sa, in rier fersmiet fan benaudens it keal. It sil yn de neinacht west ha, wy sieten yn de Golf fan Biskaje, en it wie as begûn it skip no sels ek mei lange úthalen te âljen. De kont kaam no en dan safier frij dat ek de skroef frij fan 't wetter kaam en de skroefas op 'e rin sloech. It duorre net lang, doe seach ik ek hoe't de earste splinters hout fan 't boppedek mei de weagen wetter troch de reling yn see ferdwûnen.
| |
| |
Doe't yn 'e rin fan de oare dei de stoarm wat belune en it skip by steat wie en stek de steven wer nei 't suden, ha wy de earste kalve ko mei stikkene poaten syn seemansgrêf jûn. De flokkende matroas sei: ‘Earst de kij, dan de boeren.’
De weagen waarden langer, de oseaan waard wat mylder. Op de rede fan Casablanca wie der foar 't earst fan myn libben in waskromte mei in dûs. Noch noait hie 'k mei oaren derby neaken stien. Werom yn myn hut die bliken, de flokkende matroas hie foto's mei spierneakene frjoulju boppe myn koai hongen. Sa waard der, as ik no woe of net, op dy lange reis nei Rio wat yn my wekker en dat moat dan wol syn útwei fine. As it net kin sa't it moat, moat it mar sa't it kin.’
Yn de ferhaletún fan it fazendahûs neamden se Foppe de Jong Fopao, om't hy de grutste Foppe fan de koloanje wie. Foppe Baukes Dykstra, justjes koarter fan stal, wie Fopinho. Fierder ferkearde der noch in gast fan oersee: Pedro. Piter Haagsma dus, 75 jier en ek fan Toppenhuzen. Yn 'e rin fan de jierren wie er mei syn Juanita ‘werom emigreard nei Fryslân’, mar no en dan wer even werom en koe er oer it fierdere ferrin fan de reizen mei fee en minsken nei Rio fertelle. Oer de absurde reis fan 1947 bygelyks.
‘En wiene wy yn Rio, Fopao, dan hiene wy de kij noch lang net yn Carambeí.’ As boerefeint begûn er al op 24 jannewaris 1947 mei syn boer Bauke Aukes Dykstra oan de grutte oerstek nei Rio de Janeiro. Mei fjirtich kalve hokkelingen en de fokbolle Mina's Adema 19.
‘Noait,’ begûn er, ‘noait ferjit ik dy stjerrend kâlde winter-moarn yn 1947. It wie noch neare nacht doe't wy mei de fjirtich meast kalve holdingen, rierren en de bolle fan Dykstra's pleats oan de Leijenspoel nei de Top knoffelen. Wytse van der Meer stie mei in frachtauto klear op de grutte dyk.
‘Der baarnt ljocht by jim heit,’ sei Wytse. De jûns tefoaren hie 'k al mei heit ôffûstke, mar ik moast no mar wer even goeie sizze. Sa't de âldman dêr, fergroeid as er wie, no foar my stie; hy fielde blykber skerper as de jûns tefoaren oan dat er syn soan noait wer sjen soe.
Yn 't bûterfabryk fan Twel wie heit jierren tebek mei it bait- | |
| |
sje achter de driuwriem fan de stoommasine heakjen bleaun en nei dat ûngelok wie 't in wrak. De driuwriem gisele him dwers troch de finsters hinne bûtendoar. Mar hy soe en woe himsels rêde, dat dan mar in petroaljekarre, in skiterich winkeltsje. Troch waar en wyn sutelje, mei syn ferrinnewearre lea triuwe, wrakselje, blier sjen, rekkenje op de goedertierenheid fan it doarp. De beleanning wie dat er syn frou ferlear. Mei de earste húshâldster paste it net. Dan mar in âlderenien, dat past better. En sa stie er dêr dy moarns bryk foar my, en hy sei: ‘Ik kin dy net ûngelyk jaan, Pyt jonge, ik soe dy dit oanriede wolle: foldocht it dy goed, skriuw my dat dan. En foldocht it dy net, kear dan werom. Ast it sa dochste, hoech ik noait rouwich te wêzen datst no gieste.’ En hy seach blier doe't ik him ferliet.
Syn deadsbrief hie te lang ûnderweis west, doe't ik de slúf iependie, lei er al ûnder de ierde.
| |
Earst de oseaan, dan it oerwâld.
‘De reis mei it fee fan Bauke Aukes Dykstra nei Brasilië. Al foar La Coruña yn Noard-Spanje krigen wy in stoarm, it wie om beroerd fan te wurden,’ fertelt Pedro Haagsma fierder. Letter die bliken, dat wie op Alvestêdedei 1947. De mannen op redens kinne it noait dreger hân ha as wy mei de hokkelingen. Der kaam in sniejacht dy't weagen as in pleats flak strieken. It wie yn dy bui dat de twadde stjoerman fan de brêgetreppen slingere waard en in skonk briek. Fuort dêrnei belune it.
Oare kant de evener stie no de sinne op 't boppedek te skroeien. De gefolgen bleauwen net út, want doe't der in dei farren foar Rio in smear wyn út in broeierige loft kaam, rekken de troch de waarmte krompen houten stâlen los fan 't dek. De hiele handel begûn te skowen. It gyng sa need dat no ek in pear kij de poaten brieken. Sa ferspilen wy mei de haven yn sieht trije bisten. Yn Godsnamme dan mar wer it maaiem yn.
It wie wer waar as spek doe't wy op de baai fan Rio de Janeiro ta fearen. De sûkerbôleberch, de Pao de Aqúcar, it reusachtige Kristusbyld, de Almachtige mei de earmen wiid útspraat; letterlik
| |
| |
mei iepen hannen ûntfongen. Dat is Rio. ‘It moed sjit my fol,’ sei ien fan de feefersoargers, in Jan Dusseljé, ek in Fries. Wy soene noch fan de bok dreame.
De bolle Mina's Adema 19, dy't feefokker Bauke Dykstra al ris hast wraamd hie, fielde der neat foar en stap meigeand yn it houten krat dat him op 'e wâl sette moast. Mar it moast gebeure, en ik gyng mei de bolle yn 't selde krat. Trije wike letter earmoeden wy noch yn de feestâlen njonken it ferneamde fuotbalstadion fan Parque Marcaña om. It fee moast inte wurde tsjin ynlânse sykten. It wiene allegearre papieren en misferstannen.
It duorre dagen ear't wy de bisten yn de trein nei Sao Paulo hiene. Doe begûn de ferskrikking, it draaide út op in reis fan fiif dagen en nachten. Dan gleonhyt, dan iiskâld, dan krûpend berch-op, dan giseljend berch-ôf, stopje yn in oerwâld om stookhout te kapjen foar de lokomotyf, fonken fjoer dy't yn elke flauwe bocht ta ús iepen wagons mei hurde houten banken ynstoden, in ivichheid stilstean yn in moeras en opfretten wurde troch de neven. It alder-slimste wie dat wy oansjen moasten hoe't ien fan ús moaiste rierren yn de achterste wagon kealle hie en no syn keal it liif iepen trape, sadat de termen der úthongen.
Op elk lyts stasjon stoppe de masinist om wetter foar syn stoomlokomotyf, mar de bisten dêr maalde dy hufter net om. Sadree't de trein stoppe, fleagen Bauke-boer, Jan Dusseljé en ik as in gek om ammersfollen wetter foar de kij. Mei swiere amers wrotten wy ús oer de kowerêgen hinne, en steefêst krekt foardat wy mei 't boarnen klear wiene, ried dy idioat fan in masinist wer fierder.
Wy hiene besocht it iepen kealleliif mei nulle en tried ticht te naaien. Soms kin 't mei in kobist wat lije, mar doe't it ús net slagge en it dierke begûn te âljen, haw ik in swiere stien krigen en myn plicht dien.
Honger is in grut wurd, mar wy ha Sao Paulo helle mei in ratteljende mage. Ik wit noch, Bauke Dykstra kaam even letter mei in tasfol boadskippen oansetten. It die bliken, hy hie allinne mar aaien besette kind; dy jûns ha wy de man tsien seane aaien behimmele. Wilens hiene de earste rierren kealle en moasten wy dus twa kear deis melke. De molke ferkochten wy foar in hantsjefol centavo's de mingel oan de earmen. Ek al krigen wy dêrmei de plysje op
| |
| |
'e hûd. Op sokke stuiten wie 't moai dat boer Bauke der sels by wie, want dy man wie sa rêdich, hie sa'n oertsjûgingskrêft, dat elke plysje foar him bûgde. Hy hat it ek noch bestien en ferkeapje yn Sao Paulo in pear stamboeksrierren foar in ûnfoarstelber hege priis. Foar dat jild koe er, it is hast net te leauwen, letter yn Carabeí in pleats mei fyftich bunder lân keapje. As yn it eksportkontrakt net stien hie dat er it skipfol fee yn Brasyl sels earst brûke moast, hie Bauke Dykstra Toppenhuzen leau 'k de hiele keppel oan jild makke en hiene wy werom moatten om in nij beslach op te heljen. Der is him nammentlik in miljoen bean.
Begjin july 1947 kamen wy mei likefolle bisten yn Carambeí oan as dêr't wy op de 24ste jannewaris mei út Toppenhuzen ôfset wiene. Der gyng libben oan, der kaam nij libben by. Sa giet dat yn 't ierdske bestean.
| |
Werom nei 't Akkrumerrak.
Pedro Haagsma en Juanita besochten yn Carambeí boer te wurden, mar it woe harren net rjocht slagje. ‘Miskien wie 'k net as boer yn de widze lein. Yn 1963 koene wy it net langer foarelkoar hâlde. Wy hiene in dochterke ferlern, dan rekket de helm der ek wat út. Tagelyk krigen wy brieven dêr't yn stie dat de Nederlânse ekonomy ferskuorrend groeide, dat ik woe wol werom. Earst koe 'k Juanita net meikrije. Foar har betsjutte it in farwol oan har heitelân; har heit wie net ien oars as de âlde pionier Daan Los, dy't lêze noch skriuwe koe, mar wol by steat wie de hel fan de begjinjierren te oerlibjen. Mar ik gyng, en de frou is my achternei kommen; ik krige wurk by de NS op It Hearrenfean, waard brêgewipper op de spoarbrêge yn 't Deel, net fier fan 't Akkrumerrak.’
En hoe wie it de markante Bauke Aukes Dykstra en syn frou Doutsje de Jong fan Toppenhuzen fergien, nei't se op dy kâlde febrewarisdei yn 1947 mei sân bern, harren feint en de fjirtich jonge bisten de oseaan oerstieken? Yn Paraná koe de boer fan de pleats oan de Leijenspoel syn talinten botfiere. Yn Rio hie er ommers al yn 'e gaten dat de Fryske swartbûnten yn it Brasilië-yn-opbou goud
| |
| |
wurdich wiene. Dykstra sette gong achter de fee-ymport, selektearde en ferkocht bisten troch om jild foar mear lân te krijen. Sa makke er, yn 'e mande mei oaren, fan de koloanje Carambeí yn in pear jier in mini-ekonomy mei in hurd groeiend ‘bruto nasjonaal produkt’. Gjin kolonist krige hjir op de campo de fuotten yn sa'n koarte tiid ûnder 't gat as de aventurier fan Toppenhuzen, Bauke Auke's Dykstra.
Doe't Bauke Aukes yn 1953 foar de safolste kear nei Rio ûnderweis wie om it transport fan wer in skipslading stamboekskij op te heinen en hannel te driuwen, stoar er oan in hertoanfal. Yn de trein. Amper 53 jier âld. Oer ûnsljochte stofpaden moast syn stoflik oerskot oer in ôfstân fan fiifhûndert kilometer, weromriden wurde nei Carambeí. Dêr waard er nei Brasiliaanse wet noch deselde dei beïerdige. Elkenien dy't rinne koe yn de mienskip, stie op it sobere hôf fan Carambeí as ien man om de Dykstra's hinne. In man dy't wat oandoarst, dy't yn syn rûzige libben ek wolris te grutte risiko's nommen hie, mar dêr't úteinlik in elk bot fan hold, wie der net mear.
De bern fan Bauke en Doutsje soene woartel sjitte, de trije soannen waarden mei in pear tûzen bunder eigen lân de meast foarútstrjibjende feeboeren en ikkerbouwers fan it hiele Súd-Amerikaanse kontinint. En, sa't yn de fazendatún op dy jûn ûnder de triljende stjerren bliken die, se hiene noch altyd ferhalen en idealen.
Doe't de fleanmasine my yn Curitiba fan de grûn tilde en noch ienkear in slach oer de einleaze bou en greide fan it pionierslân makke, skeat my it ferhaal fan ien fan de jûnpraters fan de fazenda yn 't sin. ‘Doe't der yn de begjinjierren wer ris in boerehúshâlding nei in slopende reis yn Carambeí oankaam, spriek de man de âldtestamintyske wurden fan de keninginne fan Sheba: ‘Mar ik haw it net leauwe wollen oant ik sels kommen bin en it mei eigen eagen sjoen haw. En wier, de helte wie my net oansein.’
|
|
Auteursrechtelijk beschermd