|
| |
| |
| |
Blom op de bast
Willem van Dijk en Aaltsje van Dijk-van Essen fan Durbanville, Súd-Afrika.
It is op in waarme oktoberdei. De bergen en dalen, kloven en beken, pleatsen en buorskippen; alles draacht de namme fan wat it is. De Klapmutsberch is in âlde floddermûtse, de Tigerberch in tiger, trochdat tsjin de sânkleurige hellingen oeral donkere boskjes steane. Hjir jildt noch it ferbân tusken taal, natuer en logika, hjir rint de Groenrivier, de stream dy't út 'en grienens skynt en rydt men oer de Platteklip, in hichte dêr't oait in reus mei in reuzeskeppe de kop flak ôffeegde. Sa wurdt de tocht út it noardwesten wei nei de Kaap in reis troch Nammelân.
Wy belânje op de hege Kop, dêr't de Atlantise Oseaan skean ûnder jo lizze kin te skitterjen. Mar krekt hjoed, op dizze Westkaapse foarsimmerdei, skittert de oseaan net. De wiete reus leit der blauspegeljend en blak hinne. In smelle sulveren râne tipt hoeden it Afrikaanse kontinint oan. In eintsje út 'e wâl blinkt Robbeneilân. Heger it noarden yn stiet de atoomsintrale, in ferskynsel dat op gjin inkeld ierdsk wêzen liket. Dat der is gjin oare namme foar betocht as atoomstaasie.
De lytse stêd Durbanville. In smelle rûnwei. Yn de delte de wynboer syn wetterreservoir, sa grut dat de bern dêr op boatsjefarre kinne. Dêr tsjinoer, tsjin de gloaiïng, in fïllawyk mei koarte, brede asfaltleanen dy't meiweagje mei de heuvels. Leanen wiet fan de túnsproeiers. Eigensinnige huzen yn read, brún en giel. By in hege wite muorre in beam mei rûge bast, mei dêrop bloeiende parasiten. Reade blommen sà moai, dat it de plant ferjûn is ta de parasiten te
| |
| |
behearren.
In royaal hûs. In hiem as in lapke oërsees stamlân. ‘Fryslân Hiem’; yn izer smeide letters. De túndoarren steane iepen, yn it binnenste fan it hûs klingelt in oerwurk; in Fryske klok slacht twa oere yn 'e middei. De jonge readbefklysters binne blykber sa oan dy frjemde fûgel wend dat se flak foar de iepensteande doarren troch-skarrelje. Striid om 't bestean.
De man komt op it paad de gast yn 'e mjitte. Op sportskuon. Willem Linses van Dijk. Griis en kant, net te lyts net te grut, net te swier net te meager. Neffens de papieren njoggentich jier. Begjint mei in anekdoate oer it Easterwierrum fan in lang minskelibben lyn.
De frou dy't 63 jier lyn mei him troude, Aaltsje Tymens van Essen fan Swichum. Se stiet no njonken him. It blau yn har blûze is it blau fan de oseaan fierderop, it blau fan de loft, it blau fan har eagen. Se seit dat de tee krekt klear is. De treppot stiet al op it ienpits petroaljestel dat langer as in heale ieu lyn mei Harer Majesteits Pretoria Castle mei kaam en noait wer út 'e moade reitsje soe. In pear kistfollen guod dy't oan it Boazumerein yn Easterwierrum ynpakt waarden, de ynhâld dy't meidobbere nei Kaap de Goede Hoop.
Yn 'e keuken rûkt it nei it Swichum fan flak nei de oarloch, nei de dei dat Jan Piteroalje mei de hûnekarre delkommen wie. Der stiet in keamersdoar op in kier, ik nim de helte fan in wandfol boeken waar. Oeral boeken. Afrikaans, Ingels, Dúts, Frysk.
‘Wy binne sûn bleaun,’ seit se ynienen. ‘It hie ús ek gean kinnen lykas Drys en Ine. De Douwinga's. Ha jo dy kennen? Ine kaam fan de Tútsebrêge, dat is tusken Grou en Warten. It stumper hie krekt in lytsen krigen.’
‘Drys reizge har foarút hjirhinne,’ wit Willem van Dijk noch. Hy hat noch even by ús ynwenne. Ine allinne mei de lytse jonge op in stampfolle Fonteinboat nei de Kaap ta, it wie ek wol wat.’
De frou fertelt fierder. ‘Drys wie in suvelman, belâne mei Ine en it jonkje sa'n tûzen kilometer fierderop, tsjin de grins fan Lesotho. Godferlitten doarp, net iens sa fier fan de Drakensberch. Ine ûnwennich, it jonkje rekke siik, slim siik. Der wie help noch goede rie en stipe. En doe is it bern ferstoarn. It wie in byld dat ús noait
| |
| |
wer ferlitten hat: twa ûntheistere jonge minsken yn in suterich hokje mei keale muorren. En op 'e tafel it kistke mei harren deade bern.’
‘Ine is net âld wurden,’ seit er. Hy stiet derby as oan it grêf, mei de hannen op 'e rêch en de holle foardel. ‘Drys moat dêr noch altyd allinne omheukerje,’ tinkt se. ‘Aaltsje skriuwt him Fryske brieven. Mar Drys is gjin skriuwer.’
De wenkeamer. Boppe de doar in board mei it boadskip dat oeral oer ús deselde sinne skynt, wêr't wy yn 'e wrâld ek binne. En ‘Hoe fet sopkje oarmans petielen en buormans kij jaen grutte mielen’. Achter har, boppe de teetafel, in sulveren bûgeltas mei tûzen kraaltsjes. Relikwy út in boerefamylje dy't troch it geweld fan de tritiger jierren fan 'e pleats reage waard. De boer fan doe, Tymen Gerbens van Essen, oait winner fan it Gouden Fioeltsje - ûnderskieding foar dejingen dy't in hiele soad foar it Frysk Orkest oer hiene - de boer dy't mei de wite broek oan yn 't bûthús siet te melken. As it dan in aristokraat neamd wurde moat, dan wie it in aristokraat dy't winterdeis de bjist nei de beswierlike Swichumer húshâldingen bringe liet. Yn 't tsjuster, want in oar hoegde net te sjen dat er goeddie. Sa foelen de earmen ûnder de genede fan de man fan it folk. Mar de krisis hie gjin genede mei de boer. Dat sadwaande.
Willem van Dijk syn anekdoate oer Easterwierrum: ‘It wie op in winter en skean tsjinoer de iisherberch op 'e Dille lei in skûtsje ynferzen. ‘Kom,’ sei de skipper op in moarntiid, ‘ik streekje even nei ús Yfke yn Dokkum’. Op 'e neimiddei striek deselde skipper wer del yn 'e iisherberch. ‘Dêr binne jo al wer, skipper! Jo ha grif gâns in gisel makke,’ bearde it folk. ‘Ik sil jo fertelle,’ sei de skipper, ‘ik die hjir op 'e Swette de kop nei ûnderen, en doe't ik de kop wer omheech stiek wie 'k te Dokkum’.’
Frou van Essen seit: ‘It libben fan doe, dy sfear, ús ôfkomst, suver neat dêrfan rekket men kwyt. Trouwens, witte jo wat no sa moai is? Dat hjir ús bern en bernsbern ek witte wêr't wy weikomme. En se begripe sadwaande in bytsje wat yn ús omgiet. Dêr hasto sa'n moai foarbyld fan, Willem.’
‘Doe't wy it hjir bestuiverje koene,’ giet er fierder, ‘ha wy ús bern en letter ek de pake- en beppesizzers meinommen nei Raerd,
| |
| |
Dearsum, Easterwierrum, Wiuwert.’
‘En nei Swichum!’
‘En nei Swichum! “Sjoch,” sei 'k tsjin de pake- en beppesizzers, “hjir, yn dit lytse húske wennen myn pake en beppe. En se wiene sa earm. En hjirre, yn Raerd, yn dit herntsje, stoar ús heit doe't er noch mar 58 wie. En de brief, dêr't ik jim sa faak oer ferteld ha, de brief dy't ik as jonkje te foet fan Raerd nei Wiuwert bringe moast. Sjoch, dan moast ik earst nei dy tsjerketoer rinne, en dan nei dat doarpke dêre. Rinnendewei.’
‘Doe sei ien fan de pakesizzers - it wie Anthony: “Pake, dis vroeg in die dag, ons sal loop so pake die pad geloop het, ons sal hierdie foel al die doen en late van pake en beppe in Fryslân”.’
‘En doe ha se it paad rûn fan Raerd nei Wiuwert en werom,’ falt se yn. ‘En doe't de bern dy jûns optein weromkamen en ús it himd fan 't gat fregen, doe wie it krekt as wie der in âld haadstik ôfsletten. Neitiid ha wy net mear safolle - hoe sil ik it sizze: neipine - as wy weromtinke oan Fryslân.’
Yn de boekekast fierderop yn in oare hoeke fan de keamer, op in prominint plak, de Fryske en Ingelse ferzjes fan Shakespeare. Under de glêzen rooktafel leit de 'Kroniek van een Friese boer (1821-1856), de aantekeningen fan Doeke Wigers Hellema fan Wurdum.
‘As ús Gabe - hjir opgroeid en in Ingelstalige frou troud - as Gabe wer ris yn Fryslân komt, is syn earste haven boekhannel De Tille. Sadwaande. Hjir steane yn Súd-Afrika alle seis dielen fan de Fryske jierboeken fan 1771. ‘Van de vroegste geheugtenissen tot op den tegenwoordigen tijd’. Hoe is 't mòòglik dat bûtenlanners sa de kâns krije Fryslâns erfdiel mei oërsee te nimmen!’
‘It hat hjir net in ferkeard plak,’ fynt frou Van Essen.
No en dan besiket Willem van Dijk syn hannen út sieht te hâlden. Troch hûdkanker oantaaste hannen, dy't makken wat syn eagen seagen, dêr't er hûndert huzen mei boude, tûzenen boekesiden mei omsloech, dêr't er hoeden de nulle fan de grammofoan mei op de plaat sette. Caruso's Rudolfo út La Bohème. Op His Masters Voice. Syn hannen; der mist al in finger en sa te sjen moatte der mear oan gelove. De hannen fan in man dy't in minskelibben lang fan moarns ier oant jûns let yn de Afrikaanse sinne s tie te
| |
| |
wrotten, in oannimmersbedriuw opboude en op 'e ein fan 'e eker in flatgebou mei withoefolle apparteminten ta syn eigendom rekkenje kin.
‘Doe't wy út Easterwierrum wei rieden, dat wie wol wat.’ Se hellet samar in fragmint út in lang ferhaal nei foaren. ‘Myn famylje wie der net foar. Miskien kin ik better sizze: Se wiene der poer op tsjin. En dan giet men dochs, dan stoppet op in dei de bus nei Ljouwert. Ik sjoch noch muoike Tryntsje stean ûnder Barrahûs oan 'e strjitwei. En doe wie 't út.’
Hy: ‘Hoe sil 'k it sizze, it is as skuort men in boskje goudsje-blommen yn folle bloei út 'e grûn. Miskien reitsje dyselde blommen oan 'e oare kant fan 'e wrâld ek nochris yn 'e bloei, mar de grûn dêr't de plant út weiskuord is, sit wol in gat yn.’
Sy: ‘De goudsjeblommen binne hjir wer begûn te bloeien.’
Hy: ‘Wy hiene al ynpakt en stiene mei de beide lytse jonges by mem yn 'e foardoar. In hiel âld lyts widdowyfke. Noch sjoch ik hoe't se har nei de âldste fan de twa bern, nei Linse, foaroerbûgde en sei: ‘Ik hoopje datsto, ast weromkomste, sa bûge moatst foar my.’
Frou Van Dijk hat har eigen bylden fan de lêste dagen. ‘Frou Spekman, it kastleinske fan Easterwierrum, hold my de jûns tefoaren noch oan. Midden op 'e buorren. It minske hat oanfield dat ik der bot tsjinoansoarge. ‘Wat nimme jim allegearre mei nei 't nije lân,’ woe se witte. Se hie heard dat wy de reis sels betelje moasten. ‘Alle húsried, frou Spekman,’ sei 'k, ‘alle lekkens en slopen, ja wy nimme suver alles mei.’ Doe knypte se my yn 'e earm en sei se, ‘dan sil it jim dêr gau eigen wurde, Aaltsje, dan rêde jim it dêr wol!’
Hy: ‘Wy krigen op de Pretoria Castle nei in pear wike de Tafelberch yn sieht. Guon fan de minsken om ús hinne rekken suver yn in jûchheistimming, mar oer my kaam der in soarte fan bange emoasje. Ik tocht, wat sil it libben ús dêre, achter dy bergen, bringe. Ik wie in stikhinne fjirtich, dan wurde jo al wat evenrediger. Net folle letter ferkearden wy yn in gammele karavan en moast ik deis fiifentweintich kilometer fytse om op myn wurk te kommen. It wie in spultsje fan sneins en deis. Kostgongers ha wy hân, en dan wennen wy ek al mei twa húshâldingen ûnder ien dak. Wy woene jild byelkoar skraabje foar in lapke grûn dêr't in eigen wente op set- | |
| |
ten wurde koe. Sa skarrelen wy foarút, mei 't gefolch dat der ek in soad oare húshâldingen, yn alle rassen en kleuren, in knap stik brea by ús fertsjinje koene.’
‘It hat net om 'e nocht west,’ konkludearret frou Van Dijk. ‘It mocht ús barre dat wy letter gauris in reis nei Fryslân meitsje koene, dat wy yn Oranjewâld útfanhúzje koene, op Aldeskou sieten te iten.’
‘Ja, ja!’ Hy seit it mei útset lûd. ‘Wy waarden dêr oërsee ek wolris mei de nekke oansjoen. Ik wit noch, wy wiene de earste kear werom, fytsten troch de Legeaën, en der stie in boere-arbeider de grêft om in pleats út te slatten. Wy even fan 'e fyts, even prate. Rillegau frege de man: En wêr komme jimme wei.
‘Súd-Afrika,’ sei 'k.
‘Tsjonge nochris oan ta!’ lêbe de man, “jìmme litte sok wurk dêre dy earme swarten opknappe, fansels.” Dan wurdst der suver even beroerd fan.’
De frou siket om in oar ûnderwerp. De boeken, bygelyks. En de muzyk. ‘Nei syn santichste kamen Willem syn leafhawwerijen mear ta harren rjocht. De literatuer, de muzykskyfkes mei de grutte tenoaren. Lêze en muzyk, sa die bliken, wiene Willem syn wrâld.’
Foar my bestie mar ien wrâld en dat wie de wrâld fan oanpakke!’ It klinkt by 't bitelige omt ôf. ‘Mei myn muzyk en it lêzen is 't gebeurd. De eagen, it gehoar, de hannen, se litte my yn 'e steek. It slimste fan alles is 't gehoar. De aldermoaiste muzyk klinkt my no falsk yn 'e earen. Lêstenjûns haw ik nochris de Russyske bas Fodor Sjalapin opsetten. Sjalapin sjongt Boris yn 'e opera fan Godoenov Moussorgski. En ynienen klonk it aldertreurichste falsk. Myn earen doge net mear. Sjalapin; de man koe ek prachtich proaza skriuwe, en no woe 'k my mar ris weagje oan syn memoires, mar it lêzen wurdt der ek net better op.’
‘Beethoven wie op syn 48ste sa dôf as in ekster, op syn fyftichste sa erchtinkend as in gek, op 't lêst skreaune hy en syn húshâldster elkoar allinne noch briefkes,’ seit se.
‘Safier is 't by ús noch net!’
Even letter: ‘Aaltsje skriuwt moaie brieven foar oërsee. Moaie Fryske brieven.’
De Fryske klok hat al wer de earste folle oere registrearre as er
| |
| |
oer Wiuwert begjint. Willem van Dijk is in man dêr't men wol nei harkje mòàt. ‘1908. Heit en mem wiene earme boere-arbeiders-minsken. Ik tink no wolris, wat fan libben wìè dat eins! Fêst by de boer, fêst yn 'e kringloop fan in bestean dêr't men hast net oan ûntkomme koe. Dy ferrekte drege klaai dêre, mei dy ferrekte drege minsken. En heit mar bealgje, en mem mar soargje dat alles der kaam en ek noch sparre wurde koe. Heit hie, stel ik fêst, ek syn dreamen, hy tidige der op net ivich en altyd ûnder in oar te stean. Yn 1910 - ik wie in jonkje fan twa - binne wy nei Dútslân emigrearre. Linse en Teakje giene mei alles wat se hiene. Fan Wiuwert ôf rekkene lei Keulen doe fierder fuort as hjoed Kraalfontein. Yn Dútslân fertsjinne de arbeider in stikhinne it dûbele fan wat men yn Wiuwert beskrepte.’
Willem van Dijk sjit oerein, stevent op in wandfol boeken ta, strúnt de râgen ôf, besiket in wurk oer Bismarck te finen, komt sûnder resultaat werom, seit: ‘It sil wol in hûn fan in keardel west ha, dy Bismarck, mar de arbeiders soene it yn syn nije Ienheidssteat goed krije. Dat wie yn 't begjin fan dizze ieu nòch te fernimmen. De âld izerfretter wie doe trouwens al lang tebeksetten.
Heit bedarre yn 'e koaleminen fan de Roer en krige in folle kypkarre oer de foet. It wiisde mâl, de man koe der mar net op stean, moast der in healjier mei sitte. Mar hy krige wol al dy tiid in útkearing dêr't wy sa 'n bytsje fan rûnkomme koene.’
Alde frou Van Dijk hat it Aaltsje wolris ferteld: ‘Froulju dy't rûch yn 'e húshâlding wiene, moasten dêr yn Dútslân de folle hier betelje, mar sy dy't alles himmel yn 'e hûs hiene en de bern skjin en heel, krigen koarting.’
‘Sa doarme de geast fan Bismarck dêr noch om,’ seit er. ‘Wolno, ús mem wie sa skytskjin dat wy op 't lêst fergees wennen. Yn 1914 hie myn folk al aardich wat marken byelkoar sparre. En dan praat ik oer hurde marken. De Earste Wrâldoarloch briek út, ik wie seis jier en moast nei skoalle. Moarns al foar skoaltiid seach ik de kolonnes massaal ôfmarsjearen. Op nei it front. Nei 't Oast-front, nei 't Westfront. ‘Se rinne mei in roas yn 'e loop fan 't gewear,’ skodholle heit. ‘Sjongendewei geane se nei de bliksem.’ ‘As it mei ús no mar goed komt,’ frege mem har doe al ôf. ‘Ik bin yn 'e wille en sykje wer wurk by de boer,’ sei heit, ‘want it moat al raar
| |
| |
komme as der by in boer gjin iten mear is.’
Heit by de boer, ik wèr op in oare skoalle, wèr yn in frjemde klasse, wèr ûnder in frjemde master stean.
Sa jong ik wie, ik wist doe al wat emigrearen wie. As de master my wat frege, yn heftich Heechdúts, stie 'k al njonken de bank. Yn 'e hâlding. ‘Gott straft England!’ moast ik roppe. Wat letter ‘Heil Hitler!’ wurde soe, wie doe ‘Gott straft England!’ Goed, ik moast de master noch andert op dy fraach jaan, mar dy wie 'k fan benaudens fergetten, dat foar straf tearde ik myn hân iepen nei foaren. Safolle klappen ynkasseare safolle jierren ik telde. En gjin spier ferlûke, want yn myn nij lân wie allinne mar plak foar helden. As Ausländer besocht ik op 't skoalplein oerein te bliuwen. ‘Du Bengel!’ ‘Du verdammte Holländer!’ In inkelde kear kaam ik yn ferset en die 'k net wat se seine. ‘Den Teufel auch,’ raasde ik, ‘ich tu' es nicht!’ Sa haw ik my leard te râden. Letter kaam my de stok fol oer de broek, dat op in moarn siet ik yn 'e skoalbanken mei in dikke optearde krante foar 't gat. Doe't master dat yn 'e gaten krige, haw ik in wan op 'e hûd hân dat ik noch fiel. Tink no net dat ik der in trauma fan oerholden ha, welnee, ik haw allinne mar knap Dúts leard. Fjouwer grutte talen behearskje kinne, dat is allinne mar in foarrjocht. Arbeidzjen leart men fansels. Kinderarbeit? Ik laitsje derom. As oare bern boarten, socht ik de rûpen fan de koal.
Wy wennen yn Steele, in doarpke ûnder Gelsenkirchen en it wie yn de simmer fan de slach by Verdun. Yn in wykmennich tiid foelen dêr allinne al oan Dútse kant hûnderttûzen deaden en tsjin de trijehûnderttûzen ferwûnen. It wie op in simmerjûn, ik stie oan 'e stille kant fan 't spoarperron; deun foar myn eagen seach ik hoe't wagonfollen ferwûne soldaten útladen waarden. Wrakken, lizzend op in draachberje, manlju mei ien skonk stuteljend op twa krukken, in man dy't de dûns ûntsprongen like mar in apatyske eachopslach hie, ien mei wynsels om 'e kop, rocheljend fan it gas yn 'e loopgraven. En in mem dy't raasde omdat blykber har jonge ûnderweis stoarn wie. En ik stie dêr mar, acht jier âld, en ik hie 't al lang yn 'e gaten: God straft net allinne Ingelân.
‘Wy moatte hjirwei, Linse,’ hearde ik mem sizzen, ‘wy moatte de grins oer.’ Mem wie in De Rook-dochter fan 'e Lemmer, dus der siet net allinne muzyk yn, mar ek wat aventoer.
| |
| |
Jûns hearde ik heit op sachte toan oer ‘Wiuwert’ redenearen. Sa't er de namme fan it doarp yn 'e mûle naam, dy frjemde draaiklank yn Wiuwert! It doarp krige foar my in himelse byklank. ‘Mar ús jild,’ sei er, ‘wat binne daalk yn Wiuwert myn marken noch wurdich.’ ‘Wy ha de noed oer fiif opgroeiende bern.’
‘Mar dêrom binne wy hjir hinne setten, Teakje, om de bern. Wy diene it foar de bern.’
‘Wy moatte hjirwei.’
Wilens hiene se yn Fryslân de oarloch allinne mar hiel yn 'e fierte heard. Dat moat dan west ha yn 'e hoarige moarntiid fan de earste juny 1916. Achter de noarderkime grommele it, lûden dy't meidroegen waarden op it sigentsje hege wyn. In dizenich ferslach fan de Slach fan Jutlân doe't 150 Ingelse en 90 Dútse slachskippen war diene elkoar yn 'e grûn te boarjen.
‘Us Sipke wie de âldste en koe yn Dútslân no elk momint oproppen wurde om nei 't front. Reden om mei de hiele keet nei Fryslân út te naaien. Mar ús Kees hie tbc krigen en moast lizze. Mem stie yn twastriid, heit krige dien op 'e buorkerij. Der waard grute dat de boer fallen wie yn 'e Slach oan de Somme. In deimennich earder hie 'k in pear froulju mei in keppel kij rjochting de slachter poateljen sjoen. Heit sei op in jûn dat er de oare moarns ier by ien fan de fabriken fan Alfred Krupp begjinne moast. By 't spoarstasjon seach ik no ek hoe't âldere manlju it perron op rûnen en de trein nei 't Westlik Front namen. De hynders dy't ynladen waarden, wiene amper beleard. Of se wiene al oan 'e âlde kant.
Doe't yn Verdun sels generaal Von Hindenburg der net yn slagge de Frânsen en alliearden derûnder te hâlden, begûn it te knipen. Der wie no dúdlik sprake fan Kinderarbeit en ik die mei sûnder it yn 'e gaten te hawwen. By ús op 'e tafel kamen allinne noch ‘Kartoffelbrei mit Wirsingkohl’ en ‘Wirsingkohl mit Kartoffeln’. Dyselde winters rekke it iten op. ‘Wy wurde mei ham en gram fan de oarloch opfretten.’ Sipke slagge nei Fryslân werom. Dêrnei kaam de winter dat ik learde wat honger wie.
Op in moarn ier nei de strenge winter fan 1917 weagen heit en mem it derop en reizgen werom nei Wiuwert. As jonkje fan amper njoggen jier haw ik hiel skerp oanfield fan ‘dit is in spultsje
| |
| |
fan derop of derûnder’. Oan de Nederlânse grins - ik wit net krekt wêre - wie de spanning te snijen. Noch sjoch ik heit einlings wer út it Dútse dûanelokaaltsje wei kommen. Hy rûn mei de kop foardel. Sûnder ús kant op te sjen wiisde er nei de slachbomen. Koene wy fierder? Ja, wy koene fierder, mar der wie wat. Earst folle letter haw ik begrepen wat: De 7500 marken dy't heit en mem yn dy seis benearjende jierren byelkoar sparre hiene, sa wie er gewaarwurden, wiene yn gûnen amper de helte wurdich.
It wie op in jûn let dat wy yn it lytse pipernúthúske fan pake en beppe yn 'e Wiuwerter buorren delstrieken. Wat ik noch foar my sjoch binne it smeiwurk foar it finsterke boppe de doar en in sliepplakje deun tsjin in besketten dak. Foar heit en mem wie it in bliid weromkommen, mar ik ûndergie it as opnij emigrearen. Oardeldei letter stie heit moarns om fjouwer oere wer by in boer yn 'e jister. En my waard op 't skoalplein ynpipere dat ik in ‘smoarge poep!’ wie. Dat nije jonkje sei no en dan frjemde wurden en koe net iens goed yn 't Nederlâns skriuwe. Wat hied er ek in nuver hânskrift. En wa sprong no yn 'e hâlding as de master him wat frege.
Der wie yn 't pipernúthúske te min romte, dat samar op in dei wie 'k by muoike Anne yn Mantgum yn 'e kost. No dêr op skoalle. En dêr die bliken, ik koe hiel goed leare, begûn my ek rillegau feilich te fielen.
Ik moast foar muoike in briefke nei Wiuwert bringe. ‘Willem gaat het niet slecht mee, wat het eten aanbelangt: Waar laat de jonge het!’ Ienris hie 'k dat longerjendlamme gefoel fan de honger field, ienris hie my in roppende mage pleage, ienris spoeke my dy bûnzjende langstme nei iten yn it kopke om. It komt hjir op del, ik haw te Mangtum de mage as hamsterplak brûke wollen.
Mei't heit him by de boer ûnder Raerd bestelde, ferfearen wy dêrhinne. It sil yn dy snuorje west ha dat der op in sneontejûn in mynhear oer de flier kaam dy't wakker ferstân fan jild hie. In persoan dy't yn Jirnsum ek op in goede namme lei. De man syn goede ried waard opfolge: de yn Dútslân bewrotten sinten waarden yn in ynternasjonaal fûns mei in yndrukwekkende namme belein.
De man hie de moed en kom wer werom. As in soarte fan leedomsizzer. Dat wie in jiermennich letter. Koartom, de bank fal- | |
| |
lyt en it jild fuort. Dat hat foar heit en mem in grutte slach west, ik fiel noch hoe't neitiid it near oer de húshâlding lei. It wiene net allinne de sinten dy't wei wiene, de beleanning foar sân jier striid en ballingskip wiene nei de bliksem.
Oft heit it my mei safolle wurden ôfret hat of net, mar doe't ik fan skoalle kaam wie it in fanselssprekkendheid dat ik net boerearbeider wurde moast. Wat wie dêr foar in arbeidersjonge fan fjirtjin dan noch mear? Krekt! Smidsfeint. Of nei de bakker of de ferver of de timmerman. It draaide út op timmerjen. Dy jûns dat ik mei myn earste selsfertsjinne pear sinten thús kaam; och myn jonge.
‘Do krijst fan my de kâns in fakman te wurden,’ hie de earste feint my fersekere.
Heit begûn te sukkeljen. ‘It fermogen rekket fuort,’ sa begûn it. It moat op in sneontejûn west ha, ik sjoch noch foar my dat mem heit in pear aaien kloppe. Hy wie sa meager, hie spuid. Noch sjoch ik syn grutte, freegjende eagen foar my.
‘Heit is net rjocht halich,’ dat wie 't praat. En altyd moarns yn 't tsjuster derôf, mei lijen de sokken oan, jûns pas let yn 'e hûs. Op in dei, it wie noch net tsjuster, kaam er der yn en koed er net langer stean. Hy koe net mear, is koart dêrnei ferstoarn. As ik alles rekonstruear moat it in tumor yn 'e holle west ha.
It wie as waard ik yn ien klap folwoeksen. Ynienen bist de âldste yn 'e hûs en fielst dy ferantwurdlik foar mem en de pear bern dy't noch yn 'e hûs binne. Bist njoggentjin, tweintich jier, krijst langstmen, dreamst fan in faam, in eigen húshâlding, mar wurdst tagelyk huverich. Wêrfoar? Ik sil 't dy wol fertelle! Foar de earmoed. En foar it grutste spoek dat der foar in bern bestiet: de honger.’
Willem van Dijk ûnderbrekt syn ferhaal, rint even de doar út. ‘It kin ek wol wêze dat er eeflkes in boek hellet,’ seit Aaltsje. En wat letter: ‘Doe't Willem en ik elkoar foar 't earst troffen die bliken, hy wie acht jier âlder as ik wie. 'k Wie in famke, ja fan boerekomôf sa't ik niis sei. Hy timmermansfeint. Doe't er my thúsbrocht, hie 'k it fuort yn 'e gaten: hjir sit mear yn as in sljochtweihinne timmermansfeint, dizze hat persoanlikheid...
By it timmerbedriuw fan Douma koene se op Willem bou- | |
| |
we, it wie de man dêr't de saak in stikhinne op dreau. Der mankearre mar ien ding oan Willem: hy wie net rooms. Dus, bedriuwslieder koe er dêr net wurde. Sa lei de wrâld der doe hinne.’
‘Der wiene fjouwer Douma-soannen.’ Willem van Dijk is der wer by. Dy fjouwer dat wiene Tsjerk, Jan, Tseard en Feike. Ek al koe 'k tsien kear om dy mannen hinne, der jilden doe oare wetten. De wetten fan Rome. Trije jier haw ik der mei omrûn, doe haw ik myn konsekwinsjes lutsen. Dan bist 39 jier. 'k Woe foar mysels begjinne mar stroffele oer fan alles. Festigingswet dit, fergunning dat, diploma dit, kredyt dat.
Yn 'e krisisjierren hie 'k in soad oer Súd-Afrika lêzen. Net dat ik no mei romantyske bylden yn 'e kop omrûn, ik seach my net mei wiif en bern op in oksewein nei Transvaal hobbeljen, dat net, mar ik hearde wol dat der in soad Afrikaners yn 'e Twadde Wrâld-oarloch sneuvele wiene en dat der fleanend ferlet fan faklju wie. En dan it klimaat, de romte, de frijheid. Tink net dat it in echte politike beslissing wie. As je ienris Súd-Afrika yn 'e kop hiene en de formulieren wiene oanfrege, dan belâne men yn Súd-Afrika.’
‘Ik woe net,’ herhellet de frou, ‘ik ha net sa meiwurke.’ It klinkt as in ekskús. ‘Fanke!’ Willem van Dijk is der wer eefkes ôf, wurdt emosjoneel. Dan: ‘Wy ha fanmiddei it libben nochris oereide. It grypt my no en dan oan. Om ta de grutte stap te kommen wie dreech. Mar dêrnei hasto, Aaltsje, altyd in mirakel west. Wat do en ik yn dy 63 jier fan ús trouwen oerwûn en belibbe ha, dat hat makke dat, ja hoe sil ik it sizze, ik hie, ek as emigrant, noait in bettere frou treffe kind.’
Letter, as se mei in pear appels foar ûnderweis oankomt, seit se: ‘Ik ferkear yn in stadium, ik soe wol graach werom nei Fryslân wolle, mar it is sa't Willem seit, wy kìnne net werom. Hjir ha wy de bern dy't ús der trochskuord ha, hjir is alles. En yn Easterwierrum, Wiuwert of Wurdum sitte se net op ús te wachtsjen.’
Se rinne oer it túnpaad mei oan de asfaltleane ta. By de bloeiende plant, dy't waakst op de rûge barst fan in âld beam, bliuwt se stean en seit: ‘As 't moat kin alles wat libbet mei in bytsje ta.’
|
|
Auteursrechtelijk beschermd